Inson huquqlari

Inson huquqlari – shaxsning hayotiy ehtiyoji, yashashi, kamolot topishi, uning jamiyat, davlat va boshqa shaxslar bilan aloqasi uchun zarur boʻlgan xususiyatlaridir.

Inson huquqi logotipi

Inson huquqlari va erkinliklari tizimi oʻz yaralish ibtidosi va rivojlanish mantiqiga ega. Adabiyotlarda „inson huquqlarining uch avlod“ bosqichi haqida koʻrsatilgan. Ular quyidagilardan iborat.

• Inson huquqlarining „birinchi avlodi“ – fuqarolik va siyosiy huquqlar hisoblanadi.
• Inson huquqlarining „ikkinchi avlodi“ – bir qator obyektiv va subyektiv omillar taʼsiri ostida shakllandi. XIX asr oxiri XX asr boshlarida sanoati rivojlangan koʻpgina mamlakatlarda iqtisodiyot sohasida sezilarli siljishlar roʻy berdi.
• Inson huquqlarining „uchinchi avlodi“ – „hamjihatlik huquqlari“ deb atalib, ular davlatlardan ustun turuvchi va kollektiv xarakterga ega. Umumiy eʼtirof etilgan qoidaga koʻra bu huquqlar: tinchlikka boʻlgan huquq, bexavotir tabiiy atrof muhitga boʻlgan huquq, insoniyatning iqtisodiy va madaniy merosidan foydalanish huquqi va boshqalar.

Insonning oʻz erkinliklari, huquqlari va manfaatlari uchun davom etgan uzoq kurashi umuminsoniy ahamiyat darajasiga koʻtarilgan quyidagi meʼyoriy-huquqiy hujjatlarda oʻzining moddiy ifodasini topgan:

• Erkinlikning buyuk xartiyasi (1215-yil);
• Huquq toʻgʻrisidagi petitsiya (1628-yil);
• „Habea Cozpus AKT“ (1679-yil);
• Huquqlar toʻgʻrisidagi bill (1689-yil);
• Amerika Virginiyasi huquqlari Deklaratsiyasi (1776-yil);
• Amerika Qoʻshma Shtatlarining mustaqillik Deklaratsiyasi (1776-yil);
• Fransuz inson va fuqaro huquqlari Deklaratsiyasi (1789-yil);
• Inson huquqlari Umumjahon Deklaratsiyasi (1948-yil);
• Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar toʻgʻrisida xalqaro Pakt (1996-yil) va boshqalar.

Inson huquqlari barcha insonlarning umumbashariy va ajralmas huquqlari boʻlib, qaysidir davlatga, millatga, fuqarolikka yoki dinga tegishli boʻlmasada hamma uchun bir xildir. Bu huquqlar Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasiga asoslangan. Inson Huquqlari xalqaro koʻlamda amal qilinib, xalqaro qonunlar, dunyoviy va diniy muassasalar, hukumatlar siyosati va nodavlat tashkilotlari tomonidan dunyo siyosatiga juda ham katta taʼsir koʻrsatadigan doktrinadir. Inson Huquqlari bu insonlarga berilgan imtiyoz boʻlib u dunyoning koʻpchilik taraqqiy etgan mamlakatlarida qonunlar, konstitutsiyaviy qadriyatlar normalari yoki xalqaro konventsiyalar orqali tan olingan.

Inson huquqlari – insonning davlat bilan munosabatidagi huquqiy maqomini, iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy va madaniy sohalardagi imkoniyatlari hamda daʼvolarini tavsiflovchi tushuncha. Inson huquqlarini erkin va samarali tarzda amalga oshirish fuqarolik jamiyati va huquqiy davlatning asosiy belgilaridan biridir. Inson huquqlarini mutlaq va nisbiy Inson huquqlariga boʻlish qabul qilingan. Yashash huquqi, qiynoklarga, zoʻravonlikka, inson shaʼnini yerga uradigan boshqa xil muomalaga yoki jazoga duchor etilmaslik huquqi, shaxsiy hayotning daxlsizligi huquqi, shaxsiy va oilaviy sir saqlash huquqi, oʻz shaʼni hamda yaxshi nomini himoya etish huquqi, vijdon erkinligi va dinga eʼtiqod qilish huquqi, shuningdek, sud tomonidan himoya qilinish va odil sudlov huquqi hamda shular bilan bogʻliq eng muhim protsessual huquqlar mutlaq inson huquqlari sirasiga kiradi. Qolgan hamma inson huquqlari nisbiy boʻlib, favqulodda yoki harbiy holat tartibi joriy qilingan vaziyatda cheklab yoki toʻxtatib qoʻyilishi mumkin. Demokratik davlatda mutlaq Inson huquqlarini har qanday vaziyatda ham cheklashga yoki vaqtincha toʻxtatishga (bekor qilishga) yoʻl qoʻyilmaydi.

Oʻzbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida inson va fuqarolarning asosiy huquqlari, erkinliklari va burchlari, jumladan, shaxsiy huquq va erkinliklari, siyosiy huquklari, iqtisodiy va ijtimoiy huquqlari, shuningdek, inson huquqlari va erkinliklarining kafolatlari belgilab berilgan (18-52-moddalar). Oʻzbekiston Respublikasida barcha fuqarolar bir xil huquq va erkinliklarga ega boʻlib, jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib chiqishi, eʼtiqodi, shaxsi va ijtimoiy mavqeidan qatʼi nazar, qonun oldida tengdirlar (18-modda). Jumladan, yashash huquqi – har bir insonning uzviy huquqi. Inson hayotiga suiqasd qilish – eng ogʻir jinoyat hisoblanadi (24-modda). Har kim erkinlik va shaxsiy daxlsizlik huquqiga ega. Hech kim qonunga asoslanmagan holda hibsga olinishi yoki qamoqda saqlanishi; qiynoqqa solinishi, zoʻravonlikka, shafqatsiz yoki inson qadr-qimmatini kamsituvchi boshqa tarzdagi tazyiqqa duchor etilishi mumkin emas (25-26-moddalar). Har kim oʻz shaʼni va obroʻsiga qilingan tajovuzlardan, shaxsiy hayotiga aralashishdan himoyalanish va turar joyi daxlsizligi huquqiga; fikrlash, soʻz va eʼtiqod erkinligi xuquqiga ega (27-29-moddalar). Hamma uchun vijdon erkinligi kafolatlanadi. Har bir inson xohlagan dinga eʼtiqod qilish yoki hech qaysi dinga eʼtiqod qilmaslik huquqiga ega. Diniy qarashlarni majburan singdirishga yoʻl qoʻyilmaydi (31-modda).

Mustaqillik yillarida Oʻzbekistonda inson huquqlari va erkinliklarining ustunligidan kelib chiqadigan, xalqaro miqyosda qabul qilingan yangi yuridik tamoyil va talablarga asoslangan keng hukuqiy muhit vujudga keltirildi. Totalitar tuzumning tazyiq va zoʻravonligidan huquqiy meʼyorlar sari keskin burilish yasaldi. Respublika qonunlarini inson huquqlari sohasidagi xalqaro meʼyorlar va andozalarga muvofiklashtirish, mazkur sohada Milliy harakat dasturini ishlab chiqish, inson huquqlarini himoya qiladigan muassasalarning yaxlit tizimini barpo etish, Inson huquqlariga oid xalqaro shartnomalar va hujjatlarga qoʻshilishda davom etib, bu hujjatlar boʻyicha majburiyatlarni bajarishning, barcha davlat organlari, mansabdor shaxslar va fuqarolar shu hujjatlar talablariga soʻzsiz rioya qilishining mexanizmi yaratildi. Inson huquqlari va kafolatlari Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 7,8,9,10-boblarida berilgan.

Antik davrda inson huquqlari

Kir manifesti loy silindr boʻlib, unda Kir II Buyuk oʻzining gʻalabalari va muruvvatli ishlari roʻyxatini, shuningdek, ajdodlari roʻyxatini mixxat yozuvi bilan oʻyib yozishni buyurgan. Artefakt 1879-yilda Bobilda olib borilgan qazishmalar paytida topilgan va Britaniya muzeyiga kiritilgan.

Silindr 1960-yillarda Eronning soʻnggi shohi undagi matnni inson huquqlarining birinchi deklaratsiyasi deb eʼlon qilganidan soʻng keng maʼlum boʻldi: Kir qullikni bekor qilish va eʼtiqod erkinligi tarafdori edi. Shoh oʻz siyosatini Fors davlatchiligining asoschisi Kirning vasiyatlariga muvofiq qurishga vaʼda berdi.

Tarixi

1689-yildagi ingliz huquqlari toʻgʻrisidagi qonun

Inson huquqlari tushunchasi oʻzining zamonaviy maʼnosida Yevropadagi Uygʻonish va Reformatsiya davriga borib taqaladi, oʻrta asrlarda hukmronlik qilgan feodal avtoritarizm va diniy konservatizmning asta-sekin yoʻqolib borayotgan davri. Bu davrda yevropalik olimlar diniy axloqning oʻziga xos dunyoviy variantini shakllantirishga harakat qildilar. Inson huquqlari va erkinliklari gʻoyalari insoniyat tarixining koʻp qismida u yoki bu shaklda mavjud boʻlgan boʻlsa-da, ular inson huquqlarining zamonaviy konsepsiyasiga deyarli oʻxshash emas. Tadqiqotchi J. Donnelli taʼkidlaganidek, qadimgi dunyoda "anʼanaviy jamiyatlarda odatda rivojlangan vazifalar tizimi… adolat, siyosiy qonuniylik va farovonlik tushunchalari mavjud boʻlib, ular inson qadr-qimmati, farovonligi va muvaffaqiyatini toʻliq taʼminlashga urinish edi. inson huquqlaridan izolyatsiya. Tegishli institutlar va amaliyotlar ushbu huquqlarning boshqa shakllantirilishi emas, balki muqobilligini anglatadi. Eng keng tarqalgan fikr – inson huquqlari tushunchasi Gʻarbda paydo boʻlgan; Boshqa, oldingi madaniyatlarda muhim axloqiy va axloqiy kodekslar mavjud boʻlsa-da, ularda, qoida tariqasida, aynan inson huquqlari tushunchasi etishmayotgan edi. Baʼzi tadqiqotchilar, masalan, „qonun“ soʻzining oʻzi XV asrgacha hech qanday tilda uchramasligiga aniq. Oʻrta asrlardagi erkinlik xartiyalari, masalan, ingliz Buyuk ozodlik xartiyasi, tabiatan inson huquqlariga oid hujjatlar emas, balki davlatdagi muayyan holatlarni tartibga solishga qaratilgan cheklangan siyosiy va huquqiy bitimning asosi va shakli edi. Keyinchalik, ushbu hujjatlarning baʼzilari, jumladan, yuqorida qayd etilgan Nizom inson huquqlari haqidagi zamonaviy munozaralarning dastlabki bosqichlarida koʻrib chiqildi. Biroq, baʼzi tadqiqotchilar, tegishli huquqlar qisman yahudiy eʼtiqodidagi shaxslarni himoya qilgan 1265-yildagi Kalis statutida tasvirlangan deb hisoblashadi.

Yevropada inson huquqlari rivojlanishining kelib chiqishini 1525-yildagi „oʻn ikki maqola“ hujjatida, Germaniyada islohot va dehqonlar urushi manifestida topish mumkin, bu dehqonlar oʻz huquqlari uchun kurashda talablarining bir qismini tashkil etgan. Hujjatning birinchi maqolasi M. Lutherning xristian jamoasining taʼlimotni baholash va maʼnaviy ustozni tanlash huquqi toʻgʻrisidagi risolasida bayon etilgan gʻoyalarini aks ettiradi; maʼlum darajada aytishimiz mumkinki, butun hujjat umuman uning paydo boʻlishi uchun islohot harakatiga qarzdor. Ijtimoiy va siyosiy talablardan tashqari, mualliflar vijdon erkinligi huquqini eʼlon qilishdi; ushbu huquq XVI asrda, „inson huquqlari“ atamasi hali mavjud boʻlmagan paytda ham faol munozaralar markazida boʻlgan.

Keyinchalik, XVII asrning boshlarida baptist ilohiyotshunoslar, jumladan John Smyth, Thomas Helwys va Roger Williamslar vijdon erkinligini faol himoya qilgan risolalar yozdilar. Ularning gʻoyalari Milton Jon va John Lockening diniy bagʻrikenglik haqidagi qarashlariga taʼsir koʻrsatdi. Bundan tashqari, oʻsha paytda paydo boʻlgan Amerika mustamlakalarida – Rod-Aylend, Konnektikut, Pensilvaniya – din erkinligini qoʻllab-quvvatlash uchun sharoitlar yaratilgan va turli diniy ozchiliklar ularda boshpana topgan. Mustaqillik Deklaratsiyasi, AQSh Konstitutsiyasi va Amerika Huquqlar Bill keyin tegishli anʼanalarni qonuniy ravishda rasmiylashtirdi va rasmiylashtirdi. Amerika inqilobidan ilhomlangan sanab oʻtilgan hujjatlar BMTning Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasiga ham taʼsir koʻrsatdi.

„Inson huquqlari“ tushunchasi birinchi marta 1789-yilda qabul qilingan fransuz „Inson va fuqaro huquqlari deklaratsiyasi“da topilgan, garchi bundan oldin tugʻma huquqlar gʻoyasi rivojlanishda uzoq yoʻlni bosib oʻtgan boʻlsa-da, muhim bosqichlarni bosib oʻtgan. Uning yoʻli Buyuk ozodlik xartiyasi (1215), Angliya Huquqlar Bill (1689) va Amerika Huquqlar Bill (1791) edi.

1800-yildan 1-jahon urushigacha

Fransiya Milliy Assambleyasi tomonidan 1789-yil 26-avgustda tasdiqlangan Inson va fuqaro huquqlari deklaratsiyasi.

Thomas Paine, John Stuart Mill va Hegel kabi faylasuflar XVIII–XIX asrlarda universallik mavzusini kengaytirdilar. 1831-yilda William Lloyd Garrison The Liberator nomli gazetada oʻz oʻquvchilarini „inson huquqlarining buyuk ishiga“ jalb qilmoqchi ekanligini yozgan. Ilk bora inson huquqlari atamasi, Painening "Inson huquqlari" kitobining Garrison nashrida tilga olingan. 1849-yilda zamondoshi Henry Devid Thoreau oʻzining On the Duty of Civil Disobedience (Fuqarolik itoatsizligi burchi toʻgʻrisida) risolasida inson huquqlari haqida yozgan. Amerika Qoʻshma Shtatlari Oliy sudi sudyasi David Davis 1867-yilda Ex Parte Milligan uchun bildirgan fikrida shunday deb yozgan edi: „Qonun himoyasi bilan inson huquqlari taʼminlanadi; bu himoyani bekor qiling va ular yovuz hukmdorlarning rahm-shafqatiga yoki hayajonlangan xalqning toʻpaloniga duchor boʻladilar.“

Xalqaro Qizil Xoch Qoʻmitasining asosi, 1864-yilgi Liber kodeksi va 1864-yildagi Jeneva konvensiyalarining birinchisi asosida ikki jahon urushidan keyin yanada rivojlantiriladigan xalqaro gumanitar huquqning asoslarini yaratdi.

Birinchi jahon urushi va ikkinchi jahon urushi oralig'ida

XIX asrda turli shtatlarda fuqarolik va siyosiy huquqlarning dastlabki liberal majmui turlicha (erkinlik va tenglik, shaxsiy daxlsizlik, mulk huquqi, ovoz berish huquqi va boshqalar) rivojlangan boʻlsa, zamonaviy tushunchada juda cheklangan (mulkiy saylov malakasi, siyosiy huquqlar va boshqalar rivojlangan. Taqiqlar, erkaklar va ayollar tengsizligi, irqiy cheklovlar va boshqalar). Bu davrda inson huquqlari bilan bevosita bogʻliq boʻlgan markaziy ijtimoiy-siyosiy muammolardan biri quldorlik muammosi edi; Britaniyalik William Wilberforce kabi bir qator arboblar uni bekor qilishga harakat qildilar. 1807-yilda Britaniya imperiyasi qul savdosini taqiqlovchi qul savdosi toʻgʻrisidagi qonunni va 1833-yilda qullikni bekor qilish toʻgʻrisidagi qonunni qabul qildi. AQShda shimoliy shtatlar 1777–1804-yillarda quldorlik institutini bekor qildilar, janubiy shtatlar esa undan voz kechishni istamadi; Bu oxir-oqibat quldorlikning yangi hududlarga kengayishi bilan bogʻliq mojarolar va tortishuvlarga olib keldi va mamlakatning boʻlinishi va keyingi fuqarolar urushining sabablaridan biriga aylandi. Keyinchalik, AQSh Konstitutsiyasiga qullikni taqiqlovchi, toʻliq fuqarolik va shtat hududida tugʻilgan har bir kishiga tegishli huquqlarning toʻliq toʻplamini kafolatlaydigan, shuningdek, qora tanli amerikaliklarga ovoz berish huquqini beruvchi bir qator tuzatishlar qabul qilindi.

XX asrda sotsialistik harakatlarning kuchli taʼsiri ostida fuqarolik va siyosiy huquqlarga ijtimoiy-iqtisodiy huquqlar qoʻshildi (qoida tariqasida, mehnatkashlarning huquqlari: kasaba uyushmalarini tuzish, mehnat qilish, dam olish, ijtimoiy yordam olish huquqi va boshqalar).

1922-yilda Germaniya va Fransiyaning inson huquqlari boʻyicha ligalari tashabbusi bilan turli mamlakatlardagi yigirmaga yaqin tashkilotlar Inson huquqlarini himoya qilish boʻyicha dunyodagi birinchi xalqaro tashkilot – Inson huquqlari boʻyicha xalqaro federatsiyani (FIDH) tuzdilar.

Ikkinchi jahon urushidan soʻng

Ikkinchi jahon urushi va totalitar tuzumlarning fojiali tajribasi inson va fuqarolik huquqlari institutining rivojlanishida sifat sakrashini boshlab berdi, uning rivojlanishida xalqaro huquq yetakchi rol oʻynadi.

Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi

Asosiy maqola: Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi

"Bu shartnoma emas… Kelajakda u xalqaro Magna Kartaga aylanishi mumkin." Eleanor Roosevelt 1949-yilda Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi bilan.

1948-yil 10-dekabrda BMT Bosh Assambleyasi 217 A (III) rezolyutsiyasi bilan „Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi“ni (UHDR) qabul qildi va eʼlon qildi. U qisman Ikkinchi Jahon urushi voqealariga javob sifatida qabul qilingan majburiy boʻlmagan deklaratsiyadir. UDHR oʻziga aʼzo davlatlarni bir qator inson, fuqarolik, iqtisodiy va ijtimoiy huquqlarni targʻib qilishga chaqiradi, chunki bu huquqlar „dunyoda erkinlik, adolat va tinchlik asoslari“ning bir qismidir. Deklaratsiya davlatlarning xulq-atvorini cheklash va ularning oʻz fuqarolari oldidagi majburiyatlarini huquq-burch ikkiligi modelidan kelib chiqqan holda bajarishlariga ishonch hosil qilish boʻyicha birinchi xalqaro huquqiy saʼy-harakatlarni amalga oshirgan.

UDHR Inson huquqlari boʻyicha komissiya aʼzolari tomonidan tuzilgan. 1947-yilda Xalqaro huquqlar toʻgʻrisidagi qonun loyihasini muhokama qilishni boshlagan komissiyaga Eleanor Roosevelt raislik qilgan. Komissiya aʼzolari bunday huquqlar toʻgʻrisidagi qonun loyihasining shakli va uni amalga oshirish kerakmi yoki yoʻqmi, darhol kelishib olishmagan. Komissiya UDHR va unga hamroh boʻlgan shartnomalarni ishlab chiqishni davom ettirgan, ammo UDHR tezda ustuvor vazifaga aylangan. Kanadalik huquq professori John Humprey va fransuz advokati Rene Kassin tegishli ravishda xalqaro tadqiqotlar va hujjatning tuzilishi uchun mas’ul edilar, bu yerda deklaratsiya moddalari muqaddimaning umumiy tamoyilini izohlagan. Hujjat Kassin tomonidan birinchi ikki moddaga qadr-qimmat, erkinlik, tenglik va birodarlikning asosiy tamoyillarini, keyin esa shaxslarga tegishli huquqlarni kiritish uchun tuzilgan; shaxslarning bir-biriga va guruhlarga nisbatan huquqlari; maʼnaviy, ijtimoiy va siyosiy huquqlar; hamda iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlarni qamrab olgan. Yakuniy uchta moddada, Kassinning soʻzlariga koʻra, huquqlarni chegaralar, majburiyatlar va ular amalga oshirilishi kerak boʻlgan ijtimoiy va siyosiy tartib kontekstida joylashtirgan. Humprey va Kassin muqaddimaning uchinchi bandida aks ettirilganidek, UDHRdagi huquqlarni qandaydir vositalar orqali qonuniy ravishda amalga oshirishni maqsad qilgan.

„Umumjahon“ masalasi boʻyicha deklaratsiyalar ichki kamsitish yoki irqchilikka taalluqli emas edi. Henry J. Richardson III bu haqida alohida taʼkidlagan.

1950-yildan beri har yili 10-dekabr Xalqaro inson huquqlari kuni sifatida nishonlanadi.

Shuningdek, 1950-yilda Yevropa Inson huquqlari va asosiy erkinliklarini himoya qilish toʻgʻrisidagi Yevropa konventsiyasini imzoladi. Ushbu Konvensiyaning inson huquqlari sohasidagi boshqa xalqaro shartnomalardan asosiy farqi eʼlon qilingan huquqlarni himoya qilishning chinakam faoliyat yurituvchi mexanizmi – Inson huquqlari boʻyicha Yevropa sudining yaratilishidadir.

1966-yilda BMT shafeligida Fuqarolik va siyosiy huquqlar toʻgʻrisidagi xalqaro pakt hamda Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar toʻgʻrisidagi xalqaro pakt qabul qilindi. Ushbu va undan keyingi xalqaro shartnomalar ishtirokchi-davlatlarning konstitutsiyaviy tizimiga kiritish (aks etish) maqsadida inson va fuqaro huquqlarining xalqaro standarti va ushbu huquqlarni taʼminlash kafolatlarini tasdiqladi. Bu toʻliq emas: „baʼzi huquqlarning kiritilishi inson va fuqaroning boshqa huquq va erkinliklarini cheklash, hatto rad etishni anglatmaydi“.

Xalqaro standartda sanab oʻtilgan inson huquqlaridan tashqari, milliy huquq tizimlarida inson va fuqarolik huquqlari roʻyxati koʻpincha yangi qoidalar bilan toʻldiriladi. Masalan, Rossiyada – qulay muhitga boʻlgan huquq, axborot olish huquqi va boshqalar.

Tenglik – bu shaxsning huquqiy maqomining universal tamoyilidir

Odamlarning tengligi gʻoyasi asrlar qaʼriga borib taqaladi. Ammo odamlar guruhlarini u yoki bu asosda kamsitishni taqiqlash uchun asrlar kerak boʻldi.

1789-yilgi Inson va Fuqaro huquqlari deklaratsiyasi singari, Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi ham barcha insonlar erkin, qadr-qimmati va huquqlari boʻyicha teng boʻlib tugʻilishlarini eʼlon qildi.

Ayollar va erkaklar tengligi

Yana qarang: Gender kamsitish

Bu borada ayollar alohida eʼtibor talab qiladi. Erkaklar va ayollarning teng huquqliligi masalasi birinchi marta Buyuk Fransuz inqilobi mafkurachilari tomonidan koʻrib chiqila boshlandi. 1791-yilda „Ayollar taʼlimi toʻgʻrisida“ gi qonun qabul qilindi va baʼzi fuqarolik huquqlari berildi. Ammo Termidor reaktsiyasi yillarida bu pozitsiyalar chetga surildi. XIX asr oxiri – XX asr boshlarida. Germaniyada „uch K“ nazariyasi tarqaldi – Kinder, Küche, Kirche (bolalar, oshxona, cherkov), ammo jamoatchilik fikrining boshqa yoʻnalishlari parallel ravishda rivojlandi. Buyuk Britaniyada 1847-yilda ayollar uchun 10 soatlik ish kuni toʻgʻrisidagi qonun qabul qilindi va oʻqituvchilik kasbiga kirish imkoniyati ochildi. AQSHda 1848-yildan boshlab turmushga chiqqan ayollar mulk huquqini, 1880-yildan esa kasaba uyushmalariga aʼzo boʻlish imkoniyatini oldilar. Yangi Zelandiyada ayollar birinchi marta 1893-yilda ovoz berish huquqidan foydalanganlar.

Inson huquqlari toʻgʻrisidagi qonun hujjatlari

Huquqiy vositalar va yurisdiksiya

Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasida, Jeneva konventsiyalarida va BMTning turli shartnomalarida mustahkamlangan inson huquqlari, garchi ular yuridik kuchga ega boʻlsa-da, lekin amalda ularning koʻpchiligini huquqiy himoya qilish juda qiyin, chunki maʼlum qoidalarni qoʻllash boʻyicha konsensus yoʻq. huquqlar, tegishli milliy qonunchilik yoki ularni taʼminlash choralarini koʻrishga vakolatli organlarning yoʻqligi.

Inson huquqlarining ayrim jihatlari boʻyicha butun dunyo boʻylab mandat yoki yurisdiksiyaga ega boʻlgan bir qator xalqaro tan olingan tashkilotlar mavjud:

• Birlashgan Millatlar Tashkilotining Xalqaro Sud asosiy sud organi boʻlib, butun dunyo boʻylab yurisdiksiyaga ega va BMT Xavfsizlik Kengashi tomonidan boshqariladi. Xalqaro sud davlatlar oʻrtasidagi nizolarni hal qiladi, lekin shaxslar ustidan yurisdiktsiyaga ega emas.
• Xalqaro jinoiy sudi harbiy jinoyatlar va insoniyatga qarshi jinoyatlar oʻz yurisdiktsiyasi doirasida sodir boʻlgan taqdirda tergov qilish va jazolash uchun masʼul organ boʻlib, 2002-yilda tashkil etilganidan buyon sodir etilgan bunday jinoyatlar uchun javobgarlarni javobgarlikka tortish vakolatiga ega. BMTning bir qator aʼzolari sudga qoʻshilmagan va sud bu mamlakatlar fuqarolari ustidan yurisdiktsiyaga ega emas, boshqalari esa sudni tashkil etgan Rim statutini imzolagan, lekin hali ratifikatsiya qilmagan.

Inson va fuqaroning huquq va erkinliklarini mustahkamlash va taʼminlashning demokratik tamoyillari

Demokratiya va qonun ustuvorligi tushunchalari maʼlum darajada inson huquq va erkinliklari bilan davlat hokimiyati oʻrtasidagi munosabatlarni tushunish bilan bogʻliq.

Har qanday shaxs maʼlum darajada erkinlik bilan taʼminlangan. Biroq, shaxs oʻz manfaatlarini roʻyobga chiqarishda boshqa shaxslarning – oʻzi kabi jamiyat aʼzolarining manfaatlarini hisobga olishi kerak. Bu shaxs erkinligini maʼlum darajada qonun bilan cheklashdir.

Erkinlik — bu shaxsning oʻz xatti-harakatlarini ongli-ixtiyoriy tanlash qobiliyati va imkoniyati. Bu insonning tashqi sharoit va sharoitlardan maʼlum bir mustaqilligini nazarda tutadi.

Huquq – har doim erkin fuqarolarning birgalikda yashashi uchun zarur boʻlgan shaxs erkinligini qisman cheklashdir.

Huquq toifalari uchta asosiy turga boʻlinadi: ajralmas huquqlar (asosiy), vaqtincha daxlsiz va toʻliq daxlsiz.

Inson va fuqaroning huquq va erkinliklarining tasnifi

Huquqiy taʼlimotda ijtimoiy munosabatlardagi asosiy namoyon boʻlish sohasiga koʻra, inson huquqlari odatda shaxsiy, siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy qismlarga boʻlinadi, ammo bu boʻlinish koʻp jihatdan ramziydir. Ularning bir qatori uchun faqat inson huquqlari va fuqarolik huquqlari oʻrtasidagi farq muhim. Inson huquqlarini ham 1) shaxsiy + siyosiy; 2) ijtimoiy-iqtisodiy; 3) madaniy + jamoaviy. Quyida inson va fuqaroning huquq va erkinliklarini tasniflashning mashhur nazariyasi keltirilgan.

Shaxsiy

Shaxsiy huquqlar har bir insonning huquqi boʻlib, ular koʻpincha fuqarolik huquqi deb ataladigan boʻlsa-da, ular davlat fuqaroligiga mansublik bilan bevosita bogʻliq emas va undan kelib chiqmaydi. Ular fuqaroligi, jinsi, yoshi, irqi, millati va dinidan qatʼi nazar, har bir inson uchun tugʻma va ajralmas hisoblanadi. Inson hayoti, qadr-qimmati va erkinligini himoya qilish uchun zarur. Shaxsiy huquqlar odatda quyidagilarni oʻz ichiga oladi:

• Yashash huquqi;
• Faqat sudda jazolanishi – suddan tashqari oʻldirishni taqiqlash;
• Shaxs daxlsizligi;
• Harakat erkinligi va yashash joyini tanlash;
• Uyning daxlsizligi;
• Yozishmalarning maxfiyligi;
• Majburiy mehnatni taqiqlash;
• Egalik huquqi (ayrim huquqshunoslar uni iqtisodiy deb atashadi; Fransiyada u Buyuk Fransuz inqilobidan keyin asosiy shaxsiy huquqlardan biri sifatida tan olingan);
• Shaxsiy qadr-qimmat;
• Vijdon erkinligi;
• Jismoniy shaxsning oʻz yuridik shaxsini tan olish huquqi;
• Boshpana olish huquqi;
• Fuqarolik huquqi;
• Jinsiy erkinlik
• Turmush qurish va oila qurish huquqi;
• Mulkga egalik qilish huquqi.

Adabiyotlar

• „Права человека“, Большая российская энциклопедия. Том 27, М., 2015 — 329—330-bet. 
• Vvedenie v prava cheloveka M.: Moskovskaya Xelsinkskaya gruppa, 2009.
• B. L. Nazarov и др. Права человека : История, теория и практика : [Пособие]; Организатор авт. коллектива Б. Назаров. — М. : РУССЛИТ, 1995. — 302,[1] с. ISBN 5-86508-029-6
• Nevirko D. D. Prava i svobodi cheloveka i grajdanina: problemi sootnosheniya, vzaimodeystviya i ierarxii. Dis… kand. yurid. nauk. – Yekaterinburg, 2004. – 181 c.
• Nurkaeva T. N. Lichnie (grajdanskie) prava i svobodi cheloveka i ix oxrana ugolovno-pravovimi sredstvami: voprosi teorii i praktiki. – S.-Pb.: Yurid. sentr Press, 2003. – 254 c.
• Права человека в современном мире: новые вызовы и трудные решения, 260 экз, архивировано в WebCite, М.: Изд-во Моск. гуманит. ун-та, 2014. ISBN 978-5-906768-35-3. 
• Права человека — индикатор современного развития России : материалы Международной научно-практической конференции, 500 экз, архивировано в WebCite, М.: Изд-во Моск. гуманит. ун-та, 2015. ISBN 978-5-906822-27-7. 
• Prava cheloveka. Ensiklopedicheskiy slovar. Otv. redaktor S. S. Alekseev. M.: Norma, 2009. 656 s. (Ryad statey iz razdela „Istoriya prav cheloveka“.) (Wayback Machine saytida 2023-04-20 sanasida arxivlangan)
• Slovar-spravochnik po pravam cheloveka: osnovnie ponyatiya i instituti. M.: Izd. „Prava cheloveka“, 2006.
• Xanski R., Suksi M. (red.) Vvedenie v voprosi mejdunarodnoy zaщiti prav cheloveka Moskva: „Prava cheloveka“, 1997—1998. Per. A. Ivanchenko. Red. L. Arxipova
• Ekshtayn K. Osnovnie prava i svobodi po rossiyskoy Konstitutsii i Yevropeyskoy Konvensii. Uchebnoe posobie dlya vuzov. – M.: Nota Bene, 2004. – 496 c.
• Human Rights: Handbook for Parlamentarians УВКПЧ, Межпарламентский союз, 2005^(ingl.)
• Shestakov L. N. Prava cheloveka. Sbornik mejdunarodnix dokumentov. – M.: MGU, 1986. – 232 c.
• Komarov S. A., Rostovщikov I. V. Lichnost. Prava i svobodi. Politicheskaya sistema. – SPb., Yuridicheskiy institut, 2002. – 336 s.