Vikipediya

Vladimir Lenin

Sovet ateisti va proletairiat dohiysi
(Lenin Vladimir Ilichdan yoʻnaltirildi)

Vladimir Ilyich Ulyanov[lower-alpha 2](22-aprel 1870-yil — 21-yanvar 1924-yil, Vladimir Lenin nomi bilan tanilgan[lower-alpha 3]) — Rus inqilobchisi, siyosatchi va siyosat nazariyotchisi. Vladimir Lenin 1917-yildan 1924-yilgacha Rossiya Sovet Federativ Sotsialistik Respublikasi hukumatining asoschisi, 1922-yildan to vafotigacha Sovet Ittifoqining birinchi rahbari boʻlib ishlagan. Uning boshqaruvi ostida Rossiya, keyinroq Sovet Ittifoqi Kommunistik partiyasi tomonidan boshqariladigan bir partiyali sotsialistik davlatga aylandi. Mafkuraviy jihatdan marksist, uning mafkuraga boʻlgan ishlanmalari Leninizm deb ataladi.

Vladimir Ilich Lenin
Владимир Ильич Ленин

Lenin 1920-yilda
 SSSR Xalq Komissarlari Sovetining raisi
 
Mansab davri
6-iyul 1923-yil – 21-yanvar 1924-yil
Oʻtmishdoshi Tashkil etildi
Vorisi Alexei Rykov
SSSR MIK raisi Mixail Kalinin (1922—1946)
 Rossiya SFSR Xalq Komissarlari Sovetining raisi
 
Mansab davri
8-noyabr 1917-yil – 21-yanvar 1924-yil
Oʻtmishdoshi Tashkil etildi
Vorisi Alexei Rykov
 SSSR Mehnat va mudofaa kengashi raisi
 
Mansab davri
17-iyul 1923-yil – 21-yanvar 1924-yil
Oʻtmishdoshi Tashkil etildi
Vorisi Lev Kamenev
Shaxsiy maʼlumotlari
Tavalludi
Vladimir Ilyich Ulyanov

22-aprel 1870-yil
Simbirsk, Rossiya imperiyasi
Vafoti 21-yanvar 1924-yil(1924-01-21)
(53 yoshda)
Rossiya SFSR, Sovet Ittifoqi
Oʻlim sababi Qon tomirlarining davolab boʻlmaydigan kasalligi[1]
Siyosiy partiyasi
RKP(b)[lower-alpha 1] (1912-yildan)
Boshqa siyosiy
birlashmalari
Turmush oʻrtogʻi
Nadejda Krupskaya (turm. 1898)
Onasi Maria Alexandrovna Blank
Otasi Ilya Nikolayevich Ulyanov
Qarindoshlari
Alma mater Sankt-Peterburg davlat universiteti
Mukofotlari Xorazm Xalq Sovet Respublikasining Mehnat ordeni
Qozon shahrining faxriy fuqarosi
Dafn etilgan joyi Lenin maqbarasi, Moskva,
Imzosi
Vladimir Lenin ovozi

1919-yilda yozilgan

Sovet Ittifoqi yetakchilari roʻyxati

Simbirskdagi maktab oʻqituvchisi oilasida tugʻilgan Lenin 1887-yilda akasi qatl etilganidan soʻng inqilobiy sotsialistik siyosatni qabul qildi. Chor hukumatiga qarshi norozilik namoyishlarida qatnashgani uchun Qozon imperatorlik universitetidan haydalib, keyingi yillarini huquqshunoslik fakultetiga bagʻishladi. 1893-yilda Sankt-Peterburgga koʻchib oʻtdi va u yerda katta marksistik faol boʻldi. 1897-yilda u fitna uchun hibsga olindi va uch yilga Sibirdagi Shushenskoyega surgun qilindi va u yerda Nadejda Krupskaya bilan turmush quradi. Surgundan soʻng u Gʻarbiy Yevropaga koʻchib oʻtdi va u yerda marksistik Rossiya Sotsial-demokratik Mehnat partiyasi (RSDLP) ning taniqli nazariyotchisiga aylandi. 1903-yilda RSDLPning mafkuraviy boʻlinishida muhim rol oʻynagan Yuliy Martovning Mensheviklariga qarshi Bolsheviklar fraksiyasini boshqardi. Rossiyadagi 1905-yildagi muvaffaqiyatsiz inqilobdan soʻng, u dastlab Birinchi jahon urushini butun Yevropa boʻylab proletar inqilobiga aylantirish uchun kampaniya olib bordi, u marksist sifatida kapitalizmning agʻdarilishiga va sotsializmning yuksalishiga sabab boʻladi, deb hisoblagan. 1917-yil Fevral inqilobi chorni agʻdarib, Muvaqqat hukumatni oʻrnatgach, u Rossiyaga qaytib keldi va Bolsheviklar yangi hukumatni agʻdargan Oktyabr inqilobida yetakchi rol oʻynadi.

Leninning Bolsheviklar hukumati dastlab hokimiyatni Chap sotsialistik-inqilobchilar, saylangan sovetlar va koʻp partiyali Taʼsis majlisi bilan boʻlishdi, ammo 1918-yilga kelib u yangi Kommunistik partiyada hokimiyatni markazlashtirgan edi. Lenin maʼmuriyati yerlarni dehqonlar va milliylashtirilgan banklar va yirik sanoat oʻrtasida qayta taqsimlab berdi. Lenin markaziy kuchlarga hududni berish toʻgʻrisidagi shartnomani imzolash orqali Birinchi jahon urushidan chiqdi va Xalqaro Kommunistik partiyasi orqali jahon inqilobiga yordam berdi. Qizil Terrorda muxoliflar bostirildi, davlat xavfsizlik xizmatlari tomonidan amalga oshirilgan zoʻravonlik kampaniyasida oʻn minglab odamlar oʻldirildi yoki konslagerlarga joylandi. Uning maʼmuriyati 1917-yildan 1922-yilgacha boʻlgan Rossiya fuqarolar urushida oʻng va chap qanot bolsheviklarga qarshi qoʻshinlarni magʻlub etdi va 1919—1921-yillardagi Polsha-Sovet urushini nazorat qildi. Urush paytidagi vayronagarchilik, ocharchilik va xalq qoʻzgʻolonlariga javob berib, 1921-yilda Lenin Yangi iqtisodiy siyosat orqali iqtisodiy oʻsishni ragʻbatlantirdi. 1917-yildan keyin bir qancha rus boʻlmagan davlatlar Rossiyadan mustaqillikni qoʻlga kiritdilar, ammo beshtasi 1922-yilda yangi Sovet Ittifoqiga majburan qayta birlashtirildi, boshqalari esa Sovet bosqinlarini qaytarishdi. Uning sogʻligʻi yomonlashdi, Lenin Gorkida vafot etdi, uning oʻrniga Iosif Stalin Sovet hukumatining eng taniqli shaxsi boʻldi.

XX asrning eng muhim va nufuzli arboblaridan biri boʻlgan Lenin Sovet Ittifoqi 1991-yilda tarqalgunga qadar shaxsga sigʻinishning oʻlimidan soʻng sub’ekti edi. Lenin Marksizm-Leninizm ortidagi mafkuraviy arbobga aylandi va xalqaro kommunistik harakatga katta taʼsir koʻrsatdi. Munozarali va oʻta boʻlinuvchi tarixiy shaxs boʻlgan Lenin tarafdorlari tomonidan sotsializm, kommunizm, anti-imperializm va ishchilar sinfi gʻolibi sifatida koʻriladi, uning tanqidchilari esa uni ommaviy oʻldirishlar va dissidentlarning siyosiy repressiyalarini nazorat qilgan totalitar diktatura oʻrnatishda ayblashadi.

Yoshlik davri

tahrir
Asosiy maqola: Vladimir Leninning yoshlik davri

Bolalik: 1870—1887-yillar

tahrir

Lenin Vladimir Ilyich Ulyanov 1870-yil 22-aprelda Simbirsk, hozirgi Ulyanovskdagi Streletskaya Ulitsa shahrida tugʻilgan, u bolaligida Volodya nomi bilan mashhur boʻlgan[3][4]. Lenin sakkiz farzandning uchinchisi edi, ikkita katta opasi va akasi bor edi: Anna (1864-yilda tugʻilgan) va Aleksandr (1866-yilda tugʻilgan). Ulardan keyin yana uchta bola — Olga (1871-yilda tugʻilgan), Dmitriy (1874-yilda tugʻilgan) va Mariya (1878-yilda tugʻilgan). Keyingi ikkita ukasi goʻdaklik chogʻida vafot etdi[5]. Uning otasi Ilya Nikolayevich Ulyanov Rus pravoslav cherkovining taqvodor aʼzosi boʻlgan va bolalarini bu cherkovda suvga choʻmdirgan boʻlsa-da, uning onasi Mariya Aleksandrovna Ulyanova tarbiyasi boʻyicha lyuteran boʻlsa ham, nasroniylikka befarq boʻlgan, bu esa uning farzandlariga taʼsir qilgan[6].

 
Leninning Simbirskdagi bolalik uyi(rasm 2009-yilda olingan)

Ilya Ulyanov sobiq krepostnoy oilasidan edi. Ilyaning otasining millati noaniqligicha qolmoqda, uning kelib chiqishi rus, chuvash, mordvin yoki qalmoq millatiga mansub ekanligi haqidagi taxminlar mavjud[7]. Pastroq sinfga mansub boʻlishiga qaramay, u oʻrta sinf maqomiga koʻtarilib, Penza zodagonlar institutida dars berishdan oldin Qozon universitetida fizika va matematika fakultetini bitirgan[8]. 1863-yilda Ilya Mariya bilan turmush quradi[9]. Tarixchilar Mariyaning otasi asli yahudiy boʻlganmi degan fikrga kelishmaydi va tarixchi Petrovsky-Shternning soʻzlariga koʻra, Lenin onasining yarim yahudiy nasl-nasabidan bexabar boʻlgan boʻlishi mumkin, buni Anna oʻlimidan soʻng bilgan[10][11].

Ularning toʻyidan koʻp oʻtmay, Ilya Nijniy Novgorodda ishga joylashdi va olti yildan soʻng Simbirsk tumanidagi boshlangʻich maktablar direktori boʻldi. Shundan besh yil oʻtgach, u hukumatning modernizatsiya qilish rejalari doirasida 450 dan ortiq maktablar qurilishini nazorat qilib, viloyatdagi Davlat maktablari direktori lavozimiga koʻtarildi. 1882-yil yanvar oyida uning taʼlimga boʻlgan sadoqati uchun Avliyo Vladimir ordeni bilan taqdirlangan[12].

 
Lenin (chapda) uch yoshida singlisi Olga bilan.

Leninning ota-onasining ikkalasi ham monarxist va liberal konservatorlar edi, ular islohotchi podshoh Aleksandr II tomonidan 1861-yilgi ozodlik islohotiga sodiq boʻlib, siyosiy radikallardan qochishgan va politsiya ularni buzgʻunchilik fikri uchun hech qachon kuzatuv ostiga qoʻyganiga hech qanday dalil yoʻq[13]. Har yozda ular Kokushkinodagi qishloq uyida dam olishardi[14]. Opa-singillari orasida Lenin singlisi Olga bilan eng yaqin edi[15]. Qiziq sportchi, u boʻsh vaqtining koʻp qismini ochiq havoda yoki shaxmat oʻynab oʻtkazdi[16].

1886-yil yanvarda, Lenin 15 yoshga toʻlganda, otasi miyasiga qon quyilishidan vafot etdi[17]. Keyinchalik uning xulq-atvori tartibsiz va qarama-qarshi boʻlib, Xudoga boʻlgan eʼtiqodidan voz kechdi[18]. Oʻsha paytda Leninning katta akasi Aleksandr, uni Sasha deb yaxshi bilardi, Sankt-Peterburg universitetida oʻqiyotgan edi. Podshoh Aleksandr III ning mutlaq monarxiyasiga qarshi siyosiy tashviqotda qatnashgan Aleksandr taqiqlangan soʻlchilarning asarlarini oʻrgandi va hukumatga qarshi norozilik namoyishlari uyushtirdi. U podshohni oʻldirishga intilgan inqilobiy hujayraga qoʻshildi va Aleksandr bomba yasash uchun tanlangan edi. Hujum sodir boʻlishidan oldin, fitnachilar hibsga olinib, sud qilindi va Aleksandr may oyida osib oʻldirilgan[19]. Otasi va akasining oʻlimidan ruhiy jarohat olganiga qaramay, Lenin oʻqishni davom ettirdi, maktabni oʻz sinfidagi eng yuqori oʻrinda boʻlgan ajoyib natijalar uchun oltin medal bilan tugatdi va Qozon universitetining huquq fakultetida oʻqishga qaror qildi[20].

Universitet va siyosiy radikallashuv: 1887—1893-yillar

tahrir
 
Lenin tax. 1887-yil

1887-yil avgust oyida Qozon universitetiga oʻqishga kirganidan soʻng, Lenin yaqin atrofdagi kvartiraga koʻchib oʻtdi[21]. U yerda Lenin maʼlum bir mintaqaning erkaklarini ifodalovchi universitet jamiyatining bir shakli boʻlgan zemlyachestvoga qoʻshildi[22]. Bu guruh uni universitetning zemlyachestvo kengashiga oʻz vakili etib sayladi va u dekabr oyida talabalar jamiyatlarini taqiqlovchi hukumat cheklovlariga qarshi namoyishda ishtirok etdi. Politsiya Leninni hibsga oldi va uni namoyishda yetakchilik qilganlikda aybladi. U universitetdan haydalgach va Ichki ishlar vazirligi uni oilasining oldiga Kokushkinoga surgun qilgan[23]. U yerda Nikolay Chernishevskiyning 1863-yilda yozilgan „Nima qilish kerak?“ romanini ishqibozlik bilan oʻqidi[24].

Leninning onasi oʻgʻlining radikallashuvidan xavotirda edi va Ichki ishlar vazirligini uni universitetga emas, balki Qozon shahriga qaytarishga koʻndirishda muhim rol oʻynadi[25]. Qozon shahriga qaytib kelgach, u Nikolay Fedoseyevning inqilobiy doirasiga qoʻshildi va u orqali Karl Marxning 1867-yilda chop etilgan „Kapital“ kitobini oʻzi uchun kashf etdi. Bu uning jamiyat bosqichma-bosqich rivojlanishi, taraqqiyot sinflar kurashi natijasida vujudga kelishi, kapitalistik jamiyat pirovardida sotsialistik jamiyatga, keyin esa kommunistik jamiyatga oʻz oʻrnini boʻshatishini taʼkidlaydigan ijtimoiy-siyosiy nazariyaga — Marksizmga qiziqishini uygʻotdi[26]. Uning siyosiy qarashlaridan ehtiyot boʻlgan Leninning onasi oʻgʻlining eʼtiborini qishloq xoʻjaligiga qaratadi degan umidda Samara viloyati, Alakaevka qishlogʻidan dala mulkini sotib oladi. Lenin fermani boshqarishga unchalik qiziqmasdi va onasi tez orada yerni sotib yuboradi[27].

 
Lenin Karl Marx asarlaridan taʼsirlangan.

1889-yil sentyabr oyida Ulyanovlar oilasi Samara shahriga koʻchib oʻtdi, u yerda Lenin Aleksey Sklyarenkoning sotsialistik munozara toʻgaragiga qoʻshildi[28].

Izohlar

tahrir
  1. ↑ 1898-yil martdan — RSDRP, 1917-yil apreldan — RSDRP(b), 1918-yil martdan — RKP(b), 1925-yil dekabrdan VKP(b), 1952-yil oktabrdan — KPSS.
  2. ↑ ruscha: Владимир Ильич Ульянов.
  3. ↑ inglizcha: /ˈlɛnɪn/;[2] ruscha: Ленин.

Manbalar

tahrir
  1. ↑ Volkogonov 1994, s. 435; Lerner, Finkelstein & Witztum 2004, s. 372.
  2. ↑ Random House Webster's Unabridged Dictionary.
  3. ↑ Sebestyen 2017, s. 33.
  4. ↑ Fischer 1964, s. 6; Rice 1990, s. 12; Service 2000, s. 13.
  5. ↑ Fischer 1964, s. 6; Rice 1990, ss. 12, 14; Service 2000, s. 25; White 2001, ss. 19–20; Read 2005, s. 4; Lih 2011, ss. 21, 22.
  6. ↑ Fischer 1964, ss. 3, 8; Rice 1990, ss. 14–15; Service 2000, s. 29.
  7. ↑ Fischer 1964, ss. 1–2; Rice 1990, ss. 12–13; Volkogonov 1994, s. 7; Service 2000, ss. 21–23; White 2001, ss. 13–15; Read 2005, s. 6.
  8. ↑ Fischer 1964, ss. 1–2; Rice 1990, ss. 12–13; Service 2000, ss. 21–23; White 2001, ss. 13–15; Read 2005, s. 6.
  9. ↑ Fischer 1964, s. 5; Rice 1990, s. 13; Service 2000, s. 23.
  10. ↑ Payne, Robert. The life and death of Lenin. New York: Simon and Schuster — 43-bet. ISBN 0-07-048940-8. OCLC 2964249. 
  11. ↑ Petrovsky-Shtern 2010, ss. 66–67.
  12. ↑ Fischer 1964, s. 6; Rice 1990, ss. 13–14, 18; Service 2000, ss. 25, 27; White 2001, ss. 18–19; Read 2005, ss. 4, 8; Lih 2011, s. 21; Yakovlev 1988, s. 112.
  13. ↑ Fischer 1964, s. 8; Service 2000, s. 27; White 2001, s. 19.
  14. ↑ Rice 1990, s. 18; Service 2000, s. 26; White 2001, s. 20; Read 2005, s. 7; Petrovsky-Shtern 2010, s. 64.
  15. ↑ Fischer 1964, s. 7; Rice 1990, s. 16; Service 2000, ss. 32–36.
  16. ↑ Fischer 1964, s. 7; Rice 1990, s. 17; Service 2000, ss. 36–46; White 2001, s. 20; Read 2005, s. 9.
  17. ↑ Fischer 1964, ss. 6, 9; Rice 1990, s. 19; Service 2000, ss. 48–49; Read 2005, s. 10.
  18. ↑ Fischer 1964, s. 9; Service 2000, ss. 50–51, 64; Read 2005, s. 16; Petrovsky-Shtern 2010, s. 69.
  19. ↑ Fischer 1964, ss. 10–17; Rice 1990, ss. 20, 22–24; Service 2000, ss. 52–58; White 2001, ss. 21–28; Read 2005, s. 10; Lih 2011, ss. 23–25.
  20. ↑ Fischer 1964, s. 18; Rice 1990, s. 25; Service 2000, s. 61; White 2001, s. 29; Read 2005, s. 16; Theen 2004, s. 33.
  21. ↑ Fischer 1964, s. 18; Rice 1990, s. 26; Service 2000, ss. 61–63.
  22. ↑ Rice 1990, ss. 26–27; Service 2000, ss. 64–68, 70; White 2001, s. 29.
  23. ↑ Fischer 1964, s. 18; Rice 1990, s. 27; Service 2000, ss. 68–69; White 2001, s. 29; Read 2005, s. 15; Lih 2011, s. 32.
  24. ↑ Fischer 1964, s. 18; Rice 1990, s. 28; White 2001, s. 30; Read 2005, s. 12; Lih 2011, ss. 32–33.
  25. ↑ Fischer 1964, s. 18; Rice 1990, s. 310; Service 2000, s. 71.
  26. ↑ Fischer 1964, s. 19; Rice 1990, ss. 32–33; Service 2000, s. 72; White 2001, ss. 30–31; Read 2005, s. 18; Lih 2011, s. 33.
  27. ↑ Rice 1990, s. 33; Service 2000, ss. 74–76; White 2001, s. 31; Read 2005, s. 17.
  28. ↑ Rice 1990, s. 34; Service 2000, s. 78; White 2001, s. 31.

Havolalar

tahrir
Vikiiqtibosda Vladimir Leninga tegishli iqtiboslar mavjud. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Vladimir_Lenin&oldid=5255530" dan olindi