Vikipediya

Mirmekologiya

Mirmekologiya (qadimgi yunoncha: μύρμηξ mōrēl „chumoli“ + λόγος „taʼlim“) — entomologiyaning chumolilarni ilmiy oʻrganishga bagʻishlangan boʻlimi[1]. Ayrim ilk mirmekologlar chumolilar jamiyatini jamiyatning ideal shakli deb hisoblaganlar va ularni oʻrganish orqali inson muammolariga yechim topishga intilganlar. Chumolilar evosotsiallikning murakkab va xilma-xil shakllari (mehnat taqsimoti, taʼlim, qoʻziqorin va shira koʻpaytirish, qullik va ijtimoiy parazitizmni oʻz ichiga olgan ijtimoiy tashkilot) tufayli ijtimoiy tizimlar evolyutsiyasi masalalarini oʻrganish uchun namuna boʻlib xizmat qiladi. Ularning xilma-xilligi va ekotizimlardagi ahamiyati ularni biologik xilma-xillik va saqlashni oʻrganishda muhim tarkibiy qismlarga aylantirdi. Soʻnggi paytlarda chumolilar koloniyalari ham oʻrganildi va ularni texnik oʻrganishda, murakkab interaktiv tarmoqlarda, stokastiklik va oʻzaro taʼsir tarmoqlarida, parallel hisoblashlarda, chumolilar koloniyasida va boshqa hisoblash sohalarida dolzarbligi uchun modellashtirildi[2].

Chumoli-barglarni kesuvchilar. Turli toifalarning ishchilari (chapda) va ikkita malika (oʻngda)
Chumolilarning ilmiy to'plami
Qizil olov chumoli Solenopsis invicta, mirmekologiyaning asosiy mavzusi

Tarixi

tahrir

"Mirmekologiya" atamasi taniqli amerikalik entomolog akademik Uilyam Uiler (inglizcha: William Morton Wheeler (1865-1937) tomonidan taxminan 1906-yilda kiritilgan. Biroq, insonning chumolilarning hayot tarziga boʻlgan qiziqishi uzoq tarixga ega. Chumolilar hayotini kuzatishga asoslangan eng dastlabki ilmiy ish shveysariyalik psixolog Ogyuste Forel (1848-1931) tomonidan yaratilgan boʻlib, u dastlab instinkt, oʻrganish va jamiyat gʻoyalari bilan qiziqqan. 1874-yilda u Shveysariya chumolilari haqida „Les fourmis de la Suisse“ kitobini yozdi va oʻz uyini La Fourmilière (chumolilar koloniyasi) deb nomladi. Forelning dastlabki tadqiqotlari bir xil koloniyada turli xil chumoli turlarini aralashtirishga urinishlarni oʻz ichiga oladi. U chumolilardagi polidomiya va monodomiyani qayd etib, ularni insoniyat jamiyati va uning xalqlari tuzilishi bilan solishtirdi[2].

Uiler chumolilarga ularning ijtimoiy tashkil etilishi nuqtai nazaridan yangicha nazar tashladi va 1910-yilda Vuds-Xoulda superorganizmlar haqidagi gʻoyani asosidagi „Chumolilar koloniyasi organizm sifatida“ mavzusida maʼruza qildi. Uiler trofallaksiyani yoki oziq-ovqatning koloniya ichida taqsimlanishini chumolilar jamiyatini qurishning asosiy yadrosi deb hisobladi. Bu hodisa u tomonidan boʻyalgan oziqadan foydalanish va uning koloniyada qanday tarqalishini kuzatish orqali oʻrganilgan[2].

XIX asr va XX asr boshlarida mirmekologlar asosan chumoli faunistikasi va taksonomiyasi ustida ishladilar. Bu anʼana biologiyaning boshqa jabhalarida birmuncha yutuqlarga erishilgunga qadar dunyoning koʻp joylarida davom etdi. Genetikaning paydo boʻlishi, etologiya va paleontologiyadagi yutuqlar mirmekologiyada yangi gʻoyalarni keltirib chiqardi. Ushbu tadqiqot yoʻnalishi birinchi boʻlib sotsiobiologiya deb nomlangan fan sohasiga asos solgan Edvard Osborn Uilson tomonidan taklif qilingan[2].

Eng koʻp oʻrganilgan chumolilar

tahrir

1984—2008-yillarda ularga bagʻishlangan maqolalar soniga qarab, eng koʻp oʻrganilgan oʻnta chumoli turi quyidagicha:[3]

  • Solenopsis invicta — 984 ta maqola
  • Linepithema humile — 343
  • Lasius niger — 250
  • Formika rufa — 167
  • Atta sexdens — 163
  • Formika polyctena — 160
  • Solenopsis geminata — 151
  • Myrmica rubra — 142
  • Monomorium pharaonis — 121
  • Atta sefalotes — 112

Chumolilar genomlari

tahrir
  • Acromyrmex echinatior (barg kesuvchi chumoli) (2011[4])
  • Atta sefalotes (barg kesuvchi chumoli) (2011[5])
  • Camponotus floridanus (2010[6])
  • Cerapachys biroi (2014[7])
  • Harpegnathos saltator (2010[6])
  • Lasius niger (qora bogʻ chumolisi) (2017[8])
  • Linepitema humile (Argentina chumolisi) (2011[9])
  • Pogonomyrmex barbatus (oʻroqchi chumoli) (2011[10])
  • Solenopsis invicta (qizil olov chumoli) (2011[11])

Asosiy mirmekologlar roʻyxati

tahrir
  • Dlusskiy, Gennadiy Mixaylovich (1937 — 2014)
  • Karavaev, Vladimir Afanasyevich (1864-1939)
  • Kipyatkov, Vladilen Evgenievich (1949 — 2012)
  • Marikovskiy, Pavel Iustinovich (1912 — 2008)
  • Zaxarov, Anatoliy Aleksandrovich (1940 — 2021)
  • Reznikova, Janna Ilyinichna (1950-yilda tugʻilgan)[12]
  • Radchenko, Aleksandr Grigoryevich (t. ?
  • Ernest Andre (1838-1911)
  • Frensis Bernard (1908-1990)
  • Murray S. Blum (1929-yilda tugʻilgan) 
  • Barri Bolton, b. ?) 
  • Tomas Borgmayer
  • Maykl Vogan Brayan MA Sc.D. OBE (1919-1990) 
  • Alfred Buschinger
  • AC Koul Jr.
  • Sedrik Kollingvud 
  • Voytsex Chexovskiy
  • Mark A Deyrup
  • Yan Dobrzanski (1922-yilda tugʻilgan)
  • Janina Dobrzanska
  • Horace Donisthorpe (1870-1951) 
  • Karlo Emeri (1848 — 1925) Biografiyasi
  • Xaver Espadaler
  • Auguste Forel (1848-1931)
  • Karl Gößvald (1907-1996)
  • Uilyam Gould (17 ??—?) 
  • Bert Xölldobler (1936-yilda tugʻilgan)
  • Per Huber (1777-1840)
  • Charlz Janet (1849-1932)
  • Tomas C. Jerdon (1811 — 1872)
  • Geynrix Kutter (1896-1990)
  • N. Kusnezov (N. N. Kuznetsov-Ugamskiy) - 
  • Per Andre Latreil (1762-1833)
  • Ser Jon Lubbok (1834-1913) </img>
  • Uilyam T. Mann (1886 — 1960) </img>
  • Gustav Mayr (1830-1908) </img>
  • Basil Рэгг-Морли, Бейзил Дерек [Бейзил Дерек Рэгг-Морли; Basil Derek Wragge-Morley]
  • Bohdan Pisarski</img>
  • Bernhard Seifert (1955-yilda tugʻilgan)</img>
  • Frederik Smit, 1805-1879)
  • Marion Rassell Smit (1894-1981) </img>
  • Roy R. Snelling (1934 — 2008) Biografiyasi </img>
  • E. Vasmanning tarjimai holi
  • Jon Obadiya Vestvud (1805-1893)
  • Uilyam Morton Wheeler, 1865 — 1937) Biografiyasi </img>
  • Edvard Osborn Uilson (1929 — 2021) Biografiyasi </img>

Jurnallar

tahrir
  • Myrmekologik yangiliklar, Avstriya, 1995
  • Fransiyada tashkil etilgan Insectes Sociaux, birinchi jild 1954-yilda nashr etilgan. Birkhäuser (Shveysariya) tomonidan nashr etilgan.

Simpoziumlar

tahrir
  • XV Butunrossiya mirmekologik simpozium, 2018-yil 20-24-avgust, Yekaterinburg[13]
  • XIV Butunrossiya mirmekologik simpozium, 2013-yil 19-23-avgust, Moskva, [1]
  • XIII Butunrossiya mirmekologik simpozium, 2009-yil 26-30-avgust, Nijniy Novgorod, [2]
  • XII-Umumrossiya mirmekologik simpozium, 2005-yil 7-14-avgust, Novosibirsk, [3]
  • XI-Umumrossiya mirmekologik simpozium, 2001-yil 20-26-avgust, Perm
  • Oʻrmon zararkunandalariga qarshi kurashda chumolilardan foydalanish boʻyicha I Butunittifoq simpoziumi, 1963-yil, Moskva.

Mirmekologik atamalar

tahrir
  • Acidopore[en] — qorin boʻshligʻining uchida oʻzgartirilgan quvurli gipopigiya, bu orqali kattalar Formicinae chumolilarida kislota otilib chiqadi
  • Bivuak — Dorylinae va Ecitoninae kenja oilalaridan koʻchmanchi chumolilarning vaqtinchalik joylashishi, rivojlanishning oʻtroq bosqichida ularning vaqtinchalik uyasi.
  • Gamergates (inglizcha: Gamergates) — juftlashish va koʻpayish qobiliyatiga ega, bachadon vazifasini bajaradigan ishchi chumolilar
  • Gaplometroz — bitta unumdor urgʻochi tomonidan yangi chumolilar koloniyasini yaratish
  • Domatiya (inglizcha: Domatium, domatia) — chumolilar va boshqa artropodlar joylashadigan ichki oʻtish va kirish tizimiga ega mirmekofit oʻsimliklarning ichi boʻsh oʻsimtalari.
  • Dufour bezi — urgʻochi chumolilar va boshqa gimenoptera hasharotlariga (asalarilar va ari) xos boʻlgan tashqi sekretsiya bezi.

Tegishli shartlar

tahrir
  • Myrmecomorphy — chumolilarga oʻxshashlik
  • Mirmekofagiya — chumolilarni yeyish
  • Mirmekofiliya — chumolilar bilan yashash
  • Mirmekofitlar chumolilar bilan oʻzaro manfaatli munosabatlarda yashaydigan oʻsimlik turlari boʻlib, ularni chumolilar uyasi uchun joy bilan taʼminlaydi.
  • Myrmekochory — chumolilar tomonidan urugʻlarning tarqalishi

Shuningdek

tahrir
  • Chumolilar
  • Chumolilarning sistematikasi va evolyutsiyasi

Eslatmalar

tahrir
  1. ↑ [bse.sci-lib.com/article126729.html Bolshaya Sovetskaya Ensiklopediya.] bse.sci-lib.com
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 Sleigh, Charlotte.. Six legs better: a cultural history of myrmecology. The Johns Hopkins University Press, 2007. ISBN 0-8018-8445-4. 
  3. ↑ „The most studied ant species are either trampy or European " Myrmecos Blog“. 2009-yil 20-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 24-iyun.
  4. ↑ „The genome of the leaf-cutting ant Acromyrmex echinatior suggests key adaptations to advanced social life and fungus farming“. Genome Research. 21-jild, № 8. August 2011. 1339–48-bet. doi:10.1101/gr.121392.111. PMC 3149500. PMID 21719571. {{cite magazine}}: Invalid |display-authors=6 (yordam)
  5. ↑ Copenhaver, Gregory, muh. (February 2011). „The genome sequence of the leaf-cutter ant Atta cephalotes reveals insights into its obligate symbiotic lifestyle“. PLOS Genetics. 7-jild, № 2. e1002007-bet. doi:10.1371/journal.pgen.1002007. PMC 3037820. PMID 21347285. {{cite magazine}}: Invalid |display-authors=6 (yordam)
  6. ↑ 6,0 6,1 „Genomic comparison of the ants Camponotus floridanus and Harpegnathos saltator“. Science. 329-jild, № 5995. August 2010. 1068–71-bet. Bibcode:2010Sci...329.1068B. doi:10.1126/science.1192428. PMC 3772619. PMID 20798317. {{cite magazine}}: Invalid |display-authors=6 (yordam)
  7. ↑ „The genome of the clonal raider ant Cerapachys biroi“. Current Biology. 24-jild, № 4. February 2014. 451–8-bet. doi:10.1016/j.cub.2014.01.018. PMC 3961065. PMID 24508170.
  8. ↑ „Genomic exaptation enables Lasius niger adaptation to urban environments“. BMC Evolutionary Biology. 17-jild, № Suppl 1. February 2017. 39-bet. doi:10.1186/s12862-016-0867-x. PMC 5333191. PMID 28251870.
  9. ↑ „Draft genome of the globally widespread and invasive Argentine ant (Linepithema humile)“. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 108-jild, № 14. April 2011. 5673–8-bet. Bibcode:2011PNAS..108.5673S. doi:10.1073/pnas.1008617108. PMC 3078359. PMID 21282631. {{cite magazine}}: Invalid |display-authors=6 (yordam)
  10. ↑ „Draft genome of the red harvester ant Pogonomyrmex barbatus“. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 108-jild, № 14. April 2011. 5667–72-bet. Bibcode:2011PNAS..108.5667S. doi:10.1073/pnas.1007901108. PMC 3078412. PMID 21282651. {{cite magazine}}: Invalid |display-authors=6 (yordam)
  11. ↑ „The genome of the fire ant Solenopsis invicta“. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 108-jild, № 14. April 2011. 5679–84-bet. Bibcode:2011PNAS..108.5679W. doi:10.1073/pnas.1009690108. PMC 3078418. PMID 21282665. {{cite magazine}}: Invalid |display-authors=6 (yordam)
  12. ↑ „Жанна Резникова: избранные статьи на русском языке.“. 2011-yil 12-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 5-iyun.
  13. ↑ Muravi i zaщita lesa = Ants and forest protection : materiali XV vserossiyskogo mirmekologicheskogo simpoziuma, Yekaterinburg, 20-24-avgusta 2018 goda / [redaksionnaya kollegiya: A. V. Gilev (otvetstvenniy redaktor) i dr.]. — Yekaterinburg : UGLTU, 2018. — 210 s. — ISBN 978-5-94984-674-2

Adabiyotlar

tahrir
  • Oʻrmon jamoalarining chumolilari, ularning hayoti va oʻrmondagi roli / A. A. Zaxarov ; Ekologiya va evolyutsiya muammolari instituti. A. N. Severtsov RAS. — Moskva : KMK, 2015. — 404 b. — ISBN 978-5-9907157-1-4
  • Oʻrmon ekotizimidagi chumolilar. Morfologiya, turlar ekologiyasi, komplekslarni inventarizatsiya qilish va xaritalash. Mirmekologik monitoringni tashkil etish : [trening. nafaqa] / M. A. Golosova. — Moskva : Moskva davlat oʻrmon universiteti nashriyoti, 2007. — 65 p.
  • Mirmekologiyaning bibliografik maʼlumotnomasi / V. A. Zryanin. — Moskva : KMK, 2005. — 207 b. — ISBN 5-87317-219-6
  • Osiyoning shimoliy-sharqidagi chumolilarning qishlash va sovuqqa chidamliligi = Shimoliy-Sharqiy Osiyodagi chumolilarning qishlash va sovuqqa chidamliligi / D. I. Berman [va boshq. ; javob. ed. va tahrir. soʻzboshi: G. M. Dlusskiy] ; RAS, Dalnevost. Biol instituti kafedrasi. shimol muammolari. — Moskva : KMK, 2007. — 257 b. — ISBN 978-5-87317-419-5 (trans.)
  • Taygadagi chumolilarning populyatsiya tuzilishi / F. A. Seima. — Perm : PGU, 2008. — 164 b. — ISBN 978-5-7944-1095-2
  • Chumolilarning bioekologik xususiyatlari va ularning Samara viloyatida tarqalishi / V. M. Astafiev. — Samara : Volga. davlat ijtimoiy-gumanitar. akad., 2009. — 95 b. — ISBN 978-5-8428-0740-6
  • Applied myrmecology: a world perspective. Westview Press, 1990. ISBN 9780429043109. 
  • Sleigh, Charlotte.. Six legs better: a cultural history of myrmecology. The Johns Hopkins University Press, 2007. ISBN 0-8018-8445-4. 
  • Shimoliy Amerika va Yevropaning shahar chumolilari : identifikatsiya, biologiya, a. boshqaruv / J. Klotz [va boshq. ]. — Itaka ; London : Kornel universiteti matbuoti, 2008. — 196 p. — ISBN 978-0-8014-7473-6
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Mirmekologiya&oldid=5234280" dan olindi