Vikipediya

Model tushunchasi


Model — bu bir obyekt, shaxs yoki tizimning maʼlumotlar bilan taʼriflangan tasviridir. Aslida ushbu atama 16-asrning oxirida ingliz tilida arxitektik rejalar maʼnosini bildiradi va fransuz, italyan tillaridan kelib chiqqan boʻlib, oxir-oqibat lotin tilining modul, oʻlchovidan kelib chiqqan[1].

Molekulyar modelning turli atomlarni ifodalaydigan rangli toʻplamlari.

Modelllar jismoniy modellarga (masalan, kema modeli yoki moda modeli) va abstrakt modellarga (mesalan, havo prognozi haqida maʼlumot beruvchi matematik tenglamalar toʻplami) boʻlinadi. Abstrakt va konseptual modellar fan falsafasi markaziy qismidir[2].

Ilmiy tadqiqotlar va amaliy fanlarda model nazari bilan chalgʻitilish kerak emas: model faqat haqiqatni yaxshiroq tushunish yoki dunyoni bashoratni ifodalashga harakat qilsa, nazariya haqiqatni tushuntirish deb eʼtirof etishilishi bilan koʻproq ifodalanadi[3].

Xususiy vaziyatlarda Model

tahrir

Termin sifatida model tushunchalari muayyan sohalarda „struktural dizayn yoki joylashuv“ maʼnosidan kelib chiqqan:

  • Model (sanʼat), masalan, Leonardo da Vinchining „Soʻnggi kechki ovqat“ tablosidagi Muqaddas Kitobdagi Yahudo tasvirlangan.
  • Model (sharq) — boshqalarning nusxa olish uchun namuna sifatida xizmat qiladigan shaxs; koʻpincha tijorat mahsulotlarini reklama qilish holatida rol model sifatida; masalan, 1853-yilda birinchi moda modeli, Mari Vernet Worth, dizayner Charlz Friderik Vort rafiqasi[4][5].

Fizik model

tahrir
 
Suvdagi Borton. Gloucestershire, Angliya shahridagi toʻqqiz oʻlchamli model.

Fizik model bu bir obyekt, shaxs yoki tizim kichik yoki katta jismoniy tasviri hisoblanadi. Modellashtirilayotgan obyekt kichik (masalan, atom) yoki katta (masalan, Quyosh tizimi) yoki real oʻlchamda boʻlishi mumkin (masalan, potensial mijozlar uchun kiyim-kechaklarni koʻrsatadigan moda modeli).

Modelning geometriya sohasida u ifodalaydigan obyekt koʻpincha biridan masshtabi oʻzgartiriladi. Baʼzan buzib koʻrsatish tizimli boʻladi, masalan, togʻlarning hududini oshirish uchun topografiya modellashda gorizontal ravishda qatʼiy va vertikal ravishda kattaroq qatʼiy shkaladan foydalaniladi.

Arxitektura modeli tuzilma ichida ichki munosabatlarni yoki tuzilmaning atrof-muhitga tashqi munosabatlarini koʻrish imkonini beradi.

Instrumentli fizika modellar muhandislik dizaynida suyuqlik oqimlarini tekshirishning samarali usulidir. Jismoniy modellar koʻpincha uskunalar va jarayonlarning dizaynini optimallashtirish uchun hisoblash suyuqlik dinamikasi modellari bilan birlashtirilgan. Bular tashqi oqimlarni oʻz ichiga oladi, masalan, binolar, transport vositalari, odamlar yoki gidravlik tuzilmalar atrofida hosil boʻladi. Ushbu dizayn harakatlari uchun shamol va suv tunnellarini sinovdan oʻtkazish koʻpincha qoʻl keladi. Instrumentlashtirilgan jismoniy modellar shuningdek, kanal tizimlari, ifloslanishlarni nazorat qilish uskunalari, oziq-ovqatni qayta ishlash mashinalari va idishlarini yaratish uchun ichki oqimlarni tekshirishi mumkin. Ushbu holatda oqimning batafsil holatini kuzatish uchun shaffof oqim modellari qoʻllanadi. Ushbu modellar geometriya va muhim kuchlar asosida, masalan, Froude raqami yoki Reynolds raqami oʻlchashdan foydalangan holda (qarang Similitud) oʻlchanadi. Kompyuterlar davriga qadar Buyuk Britaniya iqtisodiyoti, masalan, soliq koʻtarilishlarining ish bilan taʼsirini taxmin qilish uchun MONIAK gidravlik modeli bilan modellashtirilgan.

  •  
    Buyuk Britaniyaning suv bilan bilan ta'minlangan iqtisodiyot modeli - Londondagi Fan muzeyidagi MONIAK.
  •  
    Urush mavzusining modeli - KanberradagiAvstraliya urush yodgorligi.
  •  
    Inson leptospiroztadqiqot hayvon model sifatida ishlatiladigan model.

Tushunchaviy model

tahrir
 
Vohit modellari fizika qonunlariga asoslangan differensial tenglamalar va sayyorani 3D toʻplamga boʻlinadigan koordinata tizimidan foydalanadi.

Tushunchaviy model — bu tizimning nazariy ifodasidir, masalan, havo prognozi uchun atmosfera ishini tasvirlashga harakat qiladigan matematik tenglamalar toʻplami[6]. U model tasvirlagan mavzuni tushunishga yoki simulyatsiya qilishga yordam beradigan tushunchalardan iborat.

Abstrakt yoki tushunchaviy modellar fan falsafasi markaziy qismidir, chunki deyarli har bir ilmiy nazariya jismoniy yoki inson sferasi qandaydir model sifatida muhimi rol oʻynaydi[7][8]. Baʼzi maʼnoda, jismoniy model „har doim baʼzi tushunchaviy modelning qayta koʻrib chiqilishi; tushunchaviy model jismoniy modelning nusxasi sifatida avvalroq tasavvur qilinadi“, keyinchalik tasavvur qilinganidek quriladi[9]. Shunday qilib, ushbu atama konseptuallashtirish yoki umumlashtirish jarayonidan keyin hosil boʻladigan natijadagi modellarga ishora qiladi[8].

Misollar

tahrir
  • Dasturlarni ishlab chiqishda yordam berish uchun entitetlar va ularning munosabatlarini kelishgan tarzda ifodalash uchun tushunchaviy model (kompyuter fanlari).
  • Iqtisodiy model, iqtisodiy jarayonlarni ifodalaydigan nazariy qurilma.
  • Til modeli — bu tabiiy tilning ehtimoliy modeli, nutq tan olish, til ishlab chiqarish va axborot olish uchun ishlatiladi
    • Katta til modeli — bu yaratuvchi sunʼiy intellekt (SUN) uchun ishlatiladigan sunʼiy neyron tarmoqlar, masalan, ChatGPT.
  • Matematika modeli, matematik tushunchalar va tildan foydalangan tizimning tavsifi
    • Statistika modeli, odatda bir yoki bir nechta tasodifiy oʻzgaruvchilar va boshqa tasodifiy boʻlmagan oʻzgaruvchilar oʻrtasidagi. munosabatlarni aniqlaydigan matematik model.
    • Model (CGI), maxsus dastur orqali uch oʻlchamli obyektning har qanday yuzasining matematik ifodalari.
  • Tibbiy model, „barcha shifokorlar olib boradiganm muolajalar toʻplami“.
  • Psixologiyada psixologik model tashqi haqiqatning ichki ifodalari.
  • Model (logika), aniqlangan aksiomlar toʻplamini qondiruvchi cheklangan operatsiyalar toʻplab, u bilan taʼriflangan munosabatlar toʻplami.
  • Modeldan (MVC), foydalanuvchi interfeysidan („koʻrinish“) farq qiladigan dasturiy taʼminotning axborotni ifodalovchi tarkibiy qismini (modeldan-koʻrinishda-qoʻriqlovchi dasturiy taʼminotning dizayni holatida „nazoratchi“ tarkibiy qismidan bogʻlangan).
  • Namunaviy hujjat, markazlashtirilgan tarzda ishlab chiqilgan qonun teʼlon qilinishi va koʻp mustaqil qonun chiqaruvchi organlarda qabul qilish uchun taklif etiladi
  • Standart model (qarshilik).

Umumiy model nazariyasiga koʻra modellarning xususiyatlari

tahrir

Herbert Stachoviak aytishicha, model kamida uchta xususiyat bilan tavsiflanadi:[10]

1. Xaritani yaratish
Model har doim bir narsaning model boʻladi — u tabiiy yoki sunʼiy, mavjud yoki tasavvur qilingan bir nechta asl nusxaningi tasviri yoki asl nusxasi oʻzi model boʻlishi mumkin.
2. Qisqartirish
Umuman olganda, model asl nusxani tasvirlaydigan barcha atributlarni emas, balki modelning yaratuvchisi yoki foydalanuvchisi uchun tegishli boʻlganlarini oʻz ichiga oladi.
3. Pragmatizm
Model asl nusxasiga aniqlik bilan mos emas. U asl nusxaning oʻrniga ishlaydi
a) muayyan mavzular uchun (kimlar uchun?) (kim uchun?)
b) muayyan vaqt davomiyligida (qachon?)
c) muayyan vaziyat yoki jismoniy harakatlarga cheklangan (qanday maqsadga)?

Masalan, yoʻl xaritasi shahardagi haqiqiy koʻchalarning modelidir (xaritasi), shaharda yoʻl topish maqsadida piyodalar va transport haydovchilari uchun (pragmatizm) yoʻl koʻrsatkichlari va yoʻl belgilarini tasvirlash bilan birga koʻchalar yoʻnalishini koʻrsatadi.

Qoʻshimcha xususiyatlar, masalan, kengaytma va oʻlchamini oʻzgartirish[11] hamda amal qilish huquqi taklif etilgan[12]. Amerikalik filosof Maykl Veysberg aniq va matematik modellar oʻrtasida farqini tushuntiradi va kompyuter simulyatsiyalarini (hisobot modellarini) oʻzlarining modellar sinflarini fanga taklif qiladi[13]. 

Manbalar

tahrir
  1. ↑ Oxford English Dictionary, Oxford University Press, qaraldi: 1 July 2023
  2. ↑ Merriam-Webster, Merriam-Webster's Collegiate Dictionary, Merriam-Webster, 2020-10-10da asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 2024-05-19.
  3. ↑ Wunsch, G. (1994). "Theories, models, and data". Demografie 36: 20–29. PMID 12346076. 
  4. ↑ „modelworker.com“. 2007-yil 17-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan.
  5. ↑ Walker, Harriet (4 May 2009). "Fabulous faces of fashion: A century of modelling". The Independent. Archived from the original on 2011-05-28. https://web.archive.org/web/20110528025946/http://www.independent.co.uk/life-style/fashion/features/fabulous-faces-of-fashion-a--century-of-modelling-1678417.html. Qaraldi: 2017-09-05. Model tushunchasi]]
  6. ↑ Forecast models, Met Office.
  7. ↑ Merriam-Webster, Merriam-Webster's Collegiate Dictionary, Merriam-Webster, 2020-10-10da asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 2024-05-19.
  8. ↑ 8,0 8,1 Tatomir, A. et al. (2018). "Conceptual model development using a generic Features, Events, and Processes (FEP) database for assessing the potential impact of hydraulic fracturing on groundwater aquifers". Advances in Geosciences 45: 185–192. doi:10.5194/adgeo-45-185-2018. 
  9. ↑ Ibrahim A. Halloun, Modeling Theory in Science Education (2007), p. 36.
  10. ↑ Herbert Stachowiak: Allgemeine Modelltheorie, 1973, S. 131-133.
  11. ↑ Thalheim: Towards a Theory of Conceptual Modelling. In: Journal of Universal Computer Science, vol. 16, 2010, no. 20, S. 3120
  12. ↑ Dietrich Dörner: Thought and Design — Research Strategies, Single-case Approach and Methods of Validation. In: E. Frankenberger et al. (eds.): Designers. The Key to Successful Product Development. Springer-Verlag, Berlin et al. 1998, S. 3-11.
  13. ↑ M. Weisberg: Simulation and Similarity — using models to understand the world. Oxford University Press, New York 2013 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Model_tushunchasi&oldid=5188609" dan olindi