OSI model

OSI modeli — tarmoqni loyihalash va ishlab chiqishda qoʻllaniladigan yetti pogʻonadan tashkil topgan modeldir. Bu model uzatuvchining tarmoq qurilmasidagi (noutbuk, marshrutizator) ilovadan fizik muhitdan foydalangan holda qanday qilib maʼlumotlar qabul qiluvchiga etib borishi va har ikkala tarmoq qurilmasidagi ilovalarning oʻzaro aloqalarini tavsivlaydi. Boshqacha qilib aytganda, OSI modeli maʼlumotlarni uzatish uchun zarur boʻlgan tarmoq vazifalarini pogʻonalar kesimida belgilaydi va ularni yetti toifaga ajratadi.

OSI model

Tarix

1970-yildan boshlab har bir rivojlangan davlatlar oʻz tarmoqlarini yarata boshlagan. Buyuk britaniya NPL tarmogʻini, Qoʻshma shtatlar ARPANET va Fransiya CYCLADES tarmoqlarini yaratish boʻyicha ham hukumat tomonidan ham IBM kompaniyasining Tizimlarning tarmoq arxitekturasi (Systems Network Architecture) va DEC (Digital Equipment Corporation) tashkilotining DECnetm kabi xususiy tashkilotlar tomonidan moliyalashtirish jarayoni boshlandi. Oʻsha paytlarda Umumfoydalanish maʼlumotlarni uzatish tarmoqlari endigina paydo boʻla boshlagan va 1970-yillarning oxirida Umumfoydalanish tarmoqlarida X.25 standarti birinchi marta joriy etilgan. In the OSI reference model, the communications between systems are split into seven different abstraction layers: Physical, Data Link, Network, Transport, Session, Presentation, and Application.

Keyinchalik Xalqaro standartlashtirish tashkiloti (ISO) 1977 yildan boshlab tarmoqning umumiy standartlari va usullarini ishlab chiqish dasturini amalga oshirdi. Xalqaro telegraf va telefon boʻyicha maslahat qoʻmitasida (CCITT) ham shunga oʻxshash jarayon amalga oshirildi. Ikkala xalqaro tashkilot ham oʻxshash tarmoq modellarini aniqlaydigan hujjatlarni ishlab chiqdi. OSI modeli birinchi marta 1978-yil fevral oyida Vashingtonda, DC shahrida Fransiyalik Hubert Zimmermann tomonidan aniqlangan. Ammo standart loyihasi ISO tomonidan 1980-yilda nashr etilgan. Oʻsha vaqtlarda tarmoqlarni loyihalash boʻyicha etolon modelni ishlab chiqish jarayoni bir nechta tashkilotlar tomonidan bir vaqt amalga oshirilgan. 1983-yilda CCITT va ISO hujjatlari oʻzaro birlashtirilib, Ochiq tizimlarning oʻzaro aloqasi uchun etolon model dastlabgi koʻrinishi yaratildi, odatda Ochiq tizimlarning oʻzaro aloqasi etolon model, OSI etolon modeli yoki oddiygina qilib OSI modeli deb nomlandi. 1984-yilda ISO xalqaro tashkiloti tomonidan ISO 7498 hamda CCITT xalqaro tashkiloti tomonidan X.200 standartlari koʻrinishida OSI etolon modeli haqida maʼlumotlar nashr etildi. CCITT xalqaro tashkilot hozirgi kunda ITU-T telekommunikatsiya standartlashtirish sektori deb nomlanadi.

Taqdimot pogʻonasi — (Presentation Layer) tarmoq kompyuterlari oʻrtasida maʼlumotlar almashuvi shaklini belgilaydi. Qoʻllanish pogʻonasidan kelib tushgan maʼlumotlar yuboruvchi-kompyuterda umumlashtirilib oraliq shaklga oʻtkaziladi. Qabul qiluvchi-kompyuterda oraliq shakldan ushbu kompyuterning qoʻllanish pogʻonasida ishlatiladigan shaklga aylantirish bajariladi, yaʼni takdimot pogʻonasi tarmoqda uzatilayotgan axborotning tarkibini oʻzgartirmagan holda uni kasb etish shakli bilan ishlaydi. Taqdimot pogʻonasining yana bir asosiy vazifalaridan biri — bu maxfiylikni saqlash uchun shifrlashni amalga oshiradi. Shifrlash — bu joʻnatuvchi tomonidan uzatiladigan maʼlumotlarni boshqa shaklga oʻtkazish va natijada xabarni tarmoq orqali qabul qiluvchiga yuborish jarayonidir. Uzatish jarayonidan oldin, bu pogʻona maʼlumot (matn, audio, video)larni hajmini siqish orqali kamaytiradi, uzatilayotgan bitlarning sonini qisqartiradi. Taqdimot pogʻonasidan keyini quyi pogʻona bu seans pogʻonasi hisoblanadi.

Seans pogʻonasi(Session Layer) — bu pogʻona ikki oxirgi tizim kompyuterlari oʻrtasidagi dialoglarni (oʻzaro aloqalarni) boshqaradi. Ushbu pogʻona uzatuvchi va qabul qiluvchining dasturiy ilovalari oʻrtasida aloqa jarayonini oʻrnatadi, aloqa davomiyligini boshqaradi va aloqani tugatadi. Shuningdek, bu pogʻonada toʻliq dupleks va yarim dupleks rejimidagi aloqalarni amalga oshiriladi hamda seansni tekshirish, toʻxtatish, qayta boshlash va tugatish tartiblarini belgilaydi. OSI modelida ushbu pogʻona seanslarni aniq tugatilishi jarayonlari ucun masʼul hisoblanadi. TCP/IP uchun ham ushbu pogʻona aynan seans jarayonlariga bogʻliq amallarga javob beradi.

Transport pogʻonasi (Transport Layer) — Asosiy vazifasi paketlarni xatosiz, dastlabki ketma-ketlikda, yoʻqotishlarsiz va ikkilanishlarsiz kafolat bilan yetkazib berishdir. Ushbu pogʻonada maʼlumotlar qayta taxlanadi: uzunlari bir necha paketlarga ajratiladi, qisqa paketlar esa birlashtiriladi. Shu orqali tarmoqdan paketlarni yuborish samaradorligi oshiriladi. Transport pogʻonasida qabul qiluvchi tomonidan maʼlumotlari qabul qilinganlik haqida tasdiq signali yuboriladi. Transport pogʻonasi oqimni boshqaradi, xatolarni tekshiradi va paketlarni yuborish va qabul qilish bilan bogʻliq boʻlgan muammolarni hal qilishda ishtirok etadi. Tranport pogʻonasi xizmat sinfini tanlash, bir tomondan, transport pogʻonasidan yuqori pogʻonadagi qoʻllanish dasturlar va protokollari tomondan ishonchlilikni taʼminlash, ikkinchi tomondan esa, quyi joylashgan tarmoq, kanal va fizik pogʻonalarining maʼlumotlarini tarmoqqa uzatish tizimi qanchalik ishonchli ekanligiga bogʻliq.

Tarmoq pogʻonasi (Network Layer) — bir necha tarmoqlami birlashtiruvchi yagona transport tizimini tashkil etish uchun xizmat qilib, ushbu tarmoqlarning oxirgi tugunlari oʻrtasida maʼlumot uzatishning turli xil tamoyillarini qoʻllashi va ixtiyoriy aloqa strukturasiga ega boʻlishi mumkin. Tarmoq miqyosida maʼlumotlarning uzatilishi muvofiq kanal pogʻonasi bilan amalga oshiriladi. Tarmoqlararo maʼlumotlarni yetkazib berish, maʼlumotlarni uzatish marshrutlarini tanlash kabi masalalarni yechadi. Tarmoqlar marshrutizator deb nomlanuvchi maxsus qurilmalar bilan oʻzaro bogʻlanadi.

OSI etolon modeli

Kanal pogʻonasi — bu tarmoq pogʻonasi orqali qaerga uzatilishi kerakli aniqlangan paketlarni orqaliq tugunlar oʻrtasida uzatish jarayoni uchun masʼul hisoblanadi. Ushbu pogʻona fizik pogʻona boʻylab xatosiz uzatish jarayonini taʼminlaydi. Shuningdek, ushbu pogʻonaning asosiy vazifalari roʻyxatiga fizik adreslash, IP paketlarni kadrlarga aylantirish (framing) hamda xatoliklar va oqimni boshqarishni hamda kirishni boshqarish jarayonlari kiradi.

Fizik pogʻona — uzatish muhitlari bilan oʻzaro munosablarda ishlovchi tarmoqning eng quyi pogʻonasi hisoblanadi. Tarmoqning fizik qismi tarmoq elementlarini bir biri bilan bogʻlaydi hamda tarmoq tugunlari orasida fizik maʼlumotlarni tashiydi. Fizik pogʻonada koʻp murakkab amallar bajariladi, masalan, modulyasiyalash, kodlash, multipleksorlash kabi. Bu pogʻona shuningdek kanal pogʻonasi uchun xizmatlarni taqdim etadi.

Ilova qatlami (Application Layer)

OSI modelining oxirgi qatlami – Ilova qatlami hisoblanadi.Bu qatlamda hech qanday muammosiz Internetga ulanishga yordam beradigan tarmoq “slujba”lari mavjud.

Ilova qatlami butun OSI modeli uchun grafik interfeysga o’xshaydi – uning yordamida foydalanuvchi o’zi bilmagan holda boshqa qatlamlar bilan o’zaro aloqada bo’ladi.Ushbu interfeys tarmoq interfeysi deb ataladi.

Eng mashhur tarmoq interfeyslari HTTP, HTTPS, FTP va SMTP.Bu qatlamda “qurilmalar” vazifasini dasturlar: Zoom, Telegram, brauzerlar va boshqalar bajaradi.