Oliy asab faoliyati fiziologiyasi

Oliy asab faoliyati (OAF) fiziologiyasi — bu fiziologiyaning markaziy asab tizimining yuqori boʻlimi — miya katta yarim sharlar poʻstlogʻining funksiyalarini oʻrganadigan boʻlimi boʻlib, u orqali yuqori darajada rivojlangan organizmning tashqi muhit bilan eng murakkab aloqalari amalga oshiriladi^[1].

Xulq-atvor va aqliy faoliyatning asab mexanizmlarini oʻrganish bilan shugʻullanadi. I. M. Sechenov va I. P. Pavlova asarlarida fanning asoslari yaratilgan, miyaning aqliy faoliyatining fiziologik mexanizmlarining mazmuni va xususiyatlari ochib berilgan.

Oliy asab faoliyati (OAF) fiziologiyasi psixika va xulq-atvorning neyrofiziologik mexanizmlari toʻgʻrisidagi fan sifatida (tashqi dunyoni refleksli aks ettirish printsipiga asoslanadi) eksperimental tadqiqot usullariga asoslanadi, analizatorlar fiziologiyasini, shartli reflekslarning shakllanishi, qoʻzgʻalish va inhibisyon jarayonlarining oʻzaro taʼsiri , oliy asab faoliyatning neyron mexanizmlarini oʻrganadi^[2].

Oliy asab faoliyati. Tarixi.

"Oliy asab faoliyat" atamasi birinchi boʻlib I. P. Pavlov tomonidan „quyi asab faoliyati“ (shartsiz reflekslar) ga qarama-qarshilik koʻrsatish uchun kiritilgan^[3]. Inson tafakkuri va ongini oʻz ichiga olgan aqliy faoliyatning barcha shakllarini ham I.P.Pavlov oliy asab faoliyatining elementlari sifatida koʻrib chiqdi. I. P. Pavlovning asarlari refleks haqidagi taʼlimotni ishlab chiqqan I. M. Sechenovning asarlariga asoslangan („Miya reflekslari“, 1863).

I. P. Pavlov, shartli refleksni oʻrganib, u bu jarayon barcha tirik organizmlarning, shu jumladan zamonaviy turdagi odamning fikrlash jarayonining aqliy reaksiyalarini shakllantirish uchun asos boʻlib xizmat qiladi, deb taxmin qildi.

Oliy asab faoliyatni keyingi oʻrganish doirasi kengaydi va I. P. Pavlov taʼlimotining asl doirasidan tashqariga chiqdi^[4]. Oliy nerv faoliyati fiziologiyasining eksperimental tadqiqotlari „shartli reflekslar poytaxti“ Koltushida oʻtkazildi.

Oliy nerv faoliyatining umumiy fiziologiyasi

Oliy nerv faoliyati organizmning gomeostazini ushlab turuvchi va shartsiz reflekslar orqali amalga oshiriladigan pastki nerv faoliyatiga (poʻstloq osti, uzunchoq miya va orqa miya, vegetativ nerv sistemasiga) asoslanadi. Atrof-muhit va ichki muhitdagi oʻzgarishlarga moslashish zarurati tugʻilganda, psixikaning moddiy asosi boʻlgan yuqori asab faoliyati mexanizmlari (poʻstloq, unga eng yaqin poʻstloq osti qismi) faollashadi. shartli reflekslar orqali amalga oshiriladi. Barcha yuqori asab faoliyati ikkita nerv jarayonidan iborat — qoʻzgʻalish va tormozlanish^[5].

Oliy nerv faoliyati mexanizmlari

shartli reflekslarning shakllanishi
shartli reflekslarni tormozlanishi
dinamik stereotiplarni shakllantirish
Irradiatsiya, qoʻzgʻalish konsentratsiyasi va tormozlanish
qoʻzgʻalish va tormozlanishning oʻzaro induktsiyasi

Oliy nerv faoliyatining umumiy fiziologiyasi. Tadqiqot sohalari:

uyqu va tushlar
miyaning analitik-sintetik faoliyati
oliy asab faoliyati turlari
oliy nerv faoliyati genetikasi
tananing turli sharoitlarida oliy nerv faoliyatdagi oʻzgarishlar
xatti-harakatlarning neyrobiologik mexanizmlari
biologik motivatsiyalar
analizatorlar fiziologiyasi
inson miyasining katta yarim sharlar poʻstlogʻida aqliy funksiyalarni lokalizatsiya qilish va miya yarim sharlari assimetriyasi muammosi
hissiyotlar fiziologiyasi
harakatlar fiziologiyasi

Oliy nerv faoliyatining alohida fiziologiyasi

vaqtinchalik ulanishlarning ibtidoiy shakllari
hasharotlarning oliy asab faoliyati
lichinka-xordalar, siklostomlar va baliqlarning oliy asab faoliyati
amfibiyalar, sudraluvchilar va qushlarning oliy asab faoliyati
kemiruvchilar va tuyoqli hayvonlarning oliy asab faoliyati
yirtqich hayvonlarning oliy asab faoliyati
maymunlarning oliy asab faoliyati
insonning oliy asab faoliyati

Oliy asab faoliyati fiziologiyasini oʻrganish usullari

OAF fiziologiyasining predmeti hayvonlar va odamlarning xatti-harakatlaridagi shartli reflekslarni ob’ektiv oʻrganishdir. OAF fiziologiyasining markaziy pozitsiyasi asab tizimining signalizatsiya faoliyati kontseptsiyasidir^[6].

Shartli reflekslarning ob’ektiv usuliga asoslanib, bir qator tadqiqot usullari ajratiladi:

shartli reflekslarning turli shakllarini shakllantirish imkoniyatini tekshirish
shartli reflekslarni ontogenetik oʻrganish
shartli reflekslarni filogenetik oʻrganish
shartli reflekslarni ekologik oʻrganish
shartli refleksli reaktivlikning elektr koʻrsatkichlaridan foydalanish
miyaning asab tuzilmalarini bevosita tirnash (biror qismini qirqish)
shartli reflekslarga farmakologik taʼsir
shartli refleks faoliyatining eksperimental patologiyasini yaratish
shartli refleks faoliyati jarayonlarini modellashtirish
oliy nerv faoliyati jarayonlarining psixologik va fiziologik koʻrinishlarini solishtirish

Oliy nerv faoliyatining individual xususiyatlari

Hayvonlar va odamlarning oliy asab faoliyatining individual xususiyatlaridan kelib chiqqan holda (shartli reaksiyalarning hosil boʻlish tezligi, jadalligi, shartli reaksiyalarning oʻzgarishi) alohida tipologik xususiyatlar (temperamentlar) aniqlandi. Odamlarda xususiy tiplar ham farqlangan: aqliy (ikkinchi signal tizimining ustunligi); badiiy (birinchi signal tizimining ustunligi) va eng keng tarqalgan oʻrta turi (har ikkala tizim ham muvozanatli).

Istiqbollari

Hozirgi vaqtda OAF fiziologiyasi Rossiyada Moskva va Sankt-Peterburgdagi Rossiya Fanlar akademiyasining Oliy asab faoliyati va neyrofiziologiya institutida oʻrganilmoqda.

Malakali kadrlar tayyorlash Moskva davlat universiteti (Biologiya fakulteti oliy asab faoliyati kafedrasi) va Sankt-Peterburg davlat universitetida amalga oshiriladi.

Tegishli fanlar

Yana qarang

Manbalar

↑ А. Б. Коган. Основы физиологии высшей нервной деятельности: Учеб. для биол. спец. вузов / - 2-е изд., перераб. и доп. - М. : Высш. шк., 1988. - 367 с.
↑ H.H. Данилова, А.Л. Крылова.. Физиология высшей нервной деятельности - Ростов н/Д: «Феникс», 2005 — 478 с.
↑ Анохин П. К., Шумилина А. И., Уранов В. Н.. Большая медицинская энциклопедия : в 30 т. / гл. ред. Б. В. Петровский. — 3-е изд.
↑ Latanov A. V. Visshaya nervnaya deyatelnost: klassika sovremennoy neyrobiologii^{[sayt ishlamaydi]} / DOI: 10.1134/S004446771804007X // „Jurnal visshey nervnoy deyatelnosti im. I. P. Pavlova“. ISSN 0044-4677. Tom 68, № 4, 2018 g. — S. 397-403.
↑ Кондаков И. М.. Психология. Иллюстрированный словарь (М.: ПФ Красный пролетарий), 2003. — 508 с..
↑ Под ред. Б. Мещерякова, В. Зинченко.. Большой психологический словарь - СПб.: М.: ОЛМА-Пресс, 2003.

[1] А. Б. Коган. Основы физиологии высшей нервной деятельности: Учеб. для биол. спец. вузов / - 2-е изд., перераб. и доп. - М. : Высш. шк., 1988. - 367 с.

[2] H.H. Данилова, А.Л. Крылова.. Физиология высшей нервной деятельности - Ростов н/Д: «Феникс», 2005 — 478 с.

[3] Анохин П. К., Шумилина А. И., Уранов В. Н.. Большая медицинская энциклопедия : в 30 т. / гл. ред. Б. В. Петровский. — 3-е изд.

[4] Latanov A. V. Visshaya nervnaya deyatelnost: klassika sovremennoy neyrobiologii^{[sayt ishlamaydi]} / DOI: 10.1134/S004446771804007X // „Jurnal visshey nervnoy deyatelnosti im. I. P. Pavlova“. ISSN 0044-4677. Tom 68, № 4, 2018 g. — S. 397-403.

[5] Кондаков И. М.. Психология. Иллюстрированный словарь (М.: ПФ Красный пролетарий), 2003. — 508 с..

[6] Под ред. Б. Мещерякова, В. Зинченко.. Большой психологический словарь - СПб.: М.: ОЛМА-Пресс, 2003.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]