Vikipediya

Qibla

Qibla (Arabcha: قبلة; arab. — Qarshi tomonda turgan narsa) — musulmonlar namoz oʻqiyotgan paytda yuzini qaratib turadigan tomon. Dastlab Muhammad(S.A.V) va ularning tarafdorlari Quddus tomonga qarab namoz oʻqishgan. Hijriy 2-yili (624-yil) Makkadagi Kaʼba barcha musulmonlar uchun Qibla qilib belgilangan. Har bir musulmon qayerda boʻlmasin, albatta Qibla tomonga qarab namoz oʻqiydi. Masjidlarda mehrob Qibla tomonga oʻrnatiladi, shu tomonga qarab azon aytiladi. Islomdagi koʻp marosimlar ham, odatda, Qiblaga qarab bajariladi. Marhum koʻmilganda ham yuzi Qiblaga qaratib qoʻyiladi. Islom shariati Qibla tomonni ulugʻlaydi, Qibla tomonga oyoqlarni uzatib oʻtirish va yotish odobsizlik hisoblanadi. Oʻzbekistonga nisbatan Qibla janubigʻarb tomonda boʻlib, kompas mili Gʻarb nuqtasidan chap tomonga 14 gradus qaytishi kerak.

A man raising his hands in prayer in front of the Kaaba
Ziyoratchi Makka masjidida musulmonlar qiblasi bo'lmish Ka'ba tomonga yuzlanib duo o'qiydi.
A group of people prostrates in the same direction
Qo'shma Shtatlardagi namozxonlar jamoati bir xil yoʼnalishga, qibla tomonga sajda qilishadi.

.Bu yoʻnalish asosan musulmonlar namoz oʻqiyotgan paytda yuzini qaratib turadigan yoʻnalish hisoblanadi. Islomda Kaʼba Ibrohim va Ismoil paygʻambarlar tomonidan qurilgan muqaddas joy ekanligiga ishonishadi.Undan qibla sifatida foydalanish Alloh tomonidan Qur'onning bir necha oyatlarida nozil qilingan.Ushbu oyatlar Muhammad alayhissalomga hijriy ikkinchi yilda vahiy qilingan. Bu vahiydan oldin Muhammad va uning Madinadagi tarafdorari ibodat qilish uchun Quddus tomonga qarab namoz oʻqishgan.Aksariyat masjidlarda mehrob (devorga ravoq shaklida ishlangan joy) mavjud.,U qibla tomonga oʻrnatiladi va shu tomonga qarab azon aytiladi

Islomdagi koʻp marosimlar ham, odatda, Qiblaga qarab bajariladi.Qibla ehromga kirish (haj ziyoratidagi muqaddas holat); zabiha (islomda jonivorlarni halollab soʻyish) paytida hayvonlarning qaysi tomonga burilishi; duo qilish uchun tavsiya etilgan yoʻnalishdir.Marhum koʻmilganda ham uning yuzi qiblaga qaratib qoʻyiladi.Islom shariati Qibla tomonni ulugʻlaydi, Qibla tomonga oyoqlarni uzatib oʻtirish, yotish va u tomonga tupurish odobsizlik hisoblanadi Qiblani Kaʼbaning aniq yoʻnalishini bilgan holda (ayn al-kaʼba) yoki umumiy tomonga qaragan holda (jihatul-kaʼba) aniqlash mumkin. Aksariyat islom ulamolari, namoz oʻqish va shu kabi holatlarda ayn-al- kaʼbani aniqlab boʻlmasa, jihatul-kaʼbani qabul qilish mumkin, deb hisoblaydilar.

Osmon jismlari va hodisalarini oʻrganuvchi musulmon olimlar joylashuv uchun qoʻllaydigan eng keng tarqalgan taʼrif Yer sxarida Kaʼbadan oʻtadigan katta doira yoʻnalishidir. Bu maʼlum joydan Kaʼbaga qadar mumkin boʻlgan eng qisqa yoʻlning yoʻnalishi boʻlib, joylashuv va Kaʼbaning manzillarini kiritiladi.Bu esa sferik trigonometriya formulasidan foydalangan holda qiblani aniq hisoblash imkonini beradi (quyidagi formulaga qarang).Bu usul musulmonlar uchun mobil ilovalar va veb-saytlarni ishlab chiqish va qibla kompas kabi asboblarda ishlatiladigan qibla jadvallarini tuzish uchun qoʻllanadi. Quyosh Makkada yiliga ikki marta toʻgʻridan-toʻgʻri tepada joylashganida, vertikal tayoq soyasini kuzatish orqali ham qiblani aniqlash mumkin. Bu hol 27-28-may kunlari, Saudiya Arabistoni standart vaqti bilan soat 12:18 (09:18). UTC) va 15 va 16-Iyul kunlari soat 12:27 SAST (09:27 UTC)da yuz beradi

Islom olamida astronomiya fanining rivojlanishidan avval musulmonlar qiblani aniqlashda an’anaviy usullardan foydalanganlar. Bu usullar Muhammad alayhissalomning sahobalari bir joyda boʻlganlarida qoʻllagan yoʻnalishga yuzlanishni oʻz ichiga oladi; samoviy jismlarning joylashgan oʻrni va koʻtarilish nuqtalaridan; shamol yoʻnalishidan foydalanish; yoki Muhammadning Madinadagi qiblasi boʻlgan janub tomonni aniqlash shu usullardan biridir. Ilk islom astronomiyasi hind va yunon olimlari, ayniqsa Ptolemey asarlari asosida qurilgan va tez orada musulmon astronomlari 9-asr oʻrtalaridan boshlab qiblaning taxminiy yoʻnalishlarini hisoblash usullarini ishlab chiqdilar. 9-10-asr oxirlarida musulmon astronomlari qiblaning aniq yoʻnalishini topish uchun zamonaviy formulalarga oʻxshash usullarni ishlab chiqdilar. Dastlab, bu „munajjimlar qiblasi“ anʼanaviy tarzda belgilangan turli xil qiblani aniqlash usullari bilan birga ishlatilgan, natijada oʻrta asrda musulmon shaharlarida juda xilma-xillik paydo boʻlgan. Qolaversa, astronomik usullarning aniq natija berishi uchun zarur boʻlgan aniq geografik maʼlumotlar XVIII—XIX asrlarga qadar mavjud boʻlmagan, natijada qiblaning yanada xilma-xilligi yuzaga kelgan. Turli qiblalarga ega boʻlgan tarixiy masjidlar bugungi kunda ham islom olamida saqlanib qolgan. Dindor musulmon Shayx Muszaphar Shukorning 2007-yilda Yer orbitasidan Xalqaro kosmik stansiya (XKS)ga uchishi qibla yoʻnalishi boʻyicha munozaraga sabab boʻldi.U astronavtlar uchun „mumkin boʻlgan narsaga qarab“ qiblani aniqlash usulini yoqladi va vatanidagi Malayziya islomiy maʼmuriyatini bu usulni qoʻllab-quvvatlashga undadi

Joylashuvi

tahrir
 
class=notpageimage|
Muhammad va Madinadagi ilk musulmonlar dastlab Quddus tomon namoz oʻqishdi va 624-yilda qibla yoʻnalishini Makkadagi Kaʼba tomon oʻzgartirdilar.

Qibla-musulmonlarning muqaddas ziyoratgohi boʻlmish Al-Masjid al-Harom (al-Masjid al-Haram) markazida joylashgan kub shaklidagi bino-Kaʼbaning yoʻnalishi. Al-Masjid al-Harom esa Saudiya Arabistonining Hijoz mintaqasida, Makka shahrida joylashgan.Kaʼba Qibla vazifasidan tashqari, musulmonlar uchun eng muqaddas joy boʻlib, u Xudoning uyi (Baytulloh) deb ham ataladi va haj va umra ziyoratlarida tavof (arab.atrofida aylanmoq) qilinadi. Kaʼba taxminan toʻrtburchaklar shaklida boʻlib, uning toʻrt burchagi toʻrtta asosiy yoʻnalishga yaqin joylashgan.[1] Qur'onga koʻra, u Islomda paygʻambar boʻlgan Ibrohim va Ismoil tomonidan qurilgan.[1] Kaʼbaning Islom paydo boʻlishidan oldingi tarixini batafsil bayon qiluvchi bir nechta tarixiy yozuvlar saqlanib qolgan, ammo Muhammaddan oldingi avlodlarda Kaʼba islomdan oldingi arablar dinining ziyoratgohi sifatida ishlatilgan.[1]

Kaʼbaning (yoki u joylashgan Al-Masjid al-Haromning) qibla ekanligi oyatlarga asoslanadi. Qur'onning „ Baqara“ surasidagi 144,149 va 150-boblari shu haqida boʻlib, ularning har birida „Yuzingizni Al-Masjidul al-Harom tomonga buring“ (favalli vajhaka shatr Al-Masjid al-Harom) buyrugʻi mavjud.[2] Islom anʼanalariga koʻra, bu oyatlar ikkinchi hijriy yilning (624 CE milodiy) Rajab yoki Shabon oyida yoki Muhammad Madinaga hijrat qilganidan taxminan 15 yoki 16 oy oʻtgach nozil boʻlgan.[2][3] Ushbu vahiylardan oldin Muhammad va Madinadagi musulmonlar qibla sifatida Quddus tomonga qarab namoz oʻqidilar, xuddi Madina yahudiylari tomonidan qoʻllanadigan mizrah (Mizrahi ibroniycha:Sharqiy) kabi namoz yoʻnalishidir. Islom anʼanalarida aytilishicha, bu oyatlar jamoat namozi paytida nozil qilingan; Muhammad va uning izdoshlari ibodat marosimi oʻrtasida darhol Quddusdan Makkaga yoʻnalishini oʻzgartirdilar. Bu voqea oʻtkaziladigan joy Masjid al-Qiblatayn (“Ikki qiblali masjid”) boʻldi.[3]

Muhammad Makkada (Madinaga hijrat qilishdan oldin) boʻlganida qibla yoʻnalishi qanday boʻlgani haqida turli fikrlar mavjud. Tarixchi at-Tabariy va tafsirchi (matn tarjimoni) al-Baydaviy keltirgan xabarga koʻra, Muhammad Kaʼbaga qarab namoz oʻqigan. Al-Baladhuriy va at-Tabariy keltirgan boshqa bir xabarda aytilishicha, Muhammad Makkada boʻlganida Quddus tomonga qarab ibodat qilgan. Ibn Hishomning Muhammadning hayoti haqida eslab oʻtilgan boshqa bir xabarida aytilishicha, Muhammad bir vaqtning oʻzida namozini Kaʼba va Quddusga qaragan holda oʻqigan.[3] Bugungi kunda barcha toifadagi musulmonlar, jumladan sunniy va shia ham Kaʼba tomon namoz oʻqiydilar. Tarixiy jihatdan asosiy istisnolardan biri Karmatiylar-hozirda yoʻq boʻlib ketgan sinkretik (voqelik va afsona aralashgan, haqiqiy va ramziy) shia mazhabi boʻlib, ular Kaʼbani qibla sifatida rad etganlar; 930-yilda ular Makkani talon-taroj qilishdi va bir muddat Islomda yangi davrni boshlash niyatida Kaʼbaning Qora toshini Al-Ahso Oasisdagi oʻzlarining hokimiyat markaziga olib ketishdi.[1][4]

Diniy ahamiyati

tahrir
 
Masjid devorlaridan biridagi mehrob namoz oʼqish uchun qibla tomonni koʼrsatadi..Shohizindadagi surat, Samarqand, Oʼzbekiston.

Kelib chiqish jihatidan arabcha qibla soʻzi (قبلة) „yoʻnalish“ degan maʼnoni anglatadi. Islomiy marosim va qonunlarda bu musulmonlar ibodat paytida va boshqa diniy amallarda duch keladigan maxsus yoʻnalishni anglatadi.[3] Islom dini ulamolari qiblaga yuzlanib turish namozning, yaʼni islomda farz boʻlgan namozning toʻgʻri boʻlishining zaruriy sharti ekanligini aytishadi;[2] istisnolarga qoʻrquv yoki urush holatidagi namozlar, shuningdek, sayohat vaqtidagi farz boʻlmagan namozlar kiradi.[2] Hadis (Muhammadning soʻzi)da shuningdek, musulmonlar ehromga kirayotganda (hajdagi muqaddas holat), oʻrta jamrah(ramziy shaytonga tosh otish marosimi) va ziyorat paytida qiblaga yuzlanib turishlari kerakligi aytilgan.[3] Islom odobi (adab) musulmonlarni hayvon soʻyilganda boshini, marhumlarni koʻmayotganda esa yuzlarini qiblaga qaratishga chaqiradi.[3] Duo qilishda afzal taraf qibla boʻlib, tupurishda va boshqa yoqimsiz hollarda u tomondan yuz burish kerak.[3]

Masjid ichida qibla odatda mehrob, yaʼni qiblaga qaratib oʻrnatilgan devordagi joy bilan koʻrsatiladi. Jamoat namozida imom uning ichida yoki unga yaqin joyda, qolgan namozxonlardan oldinda turadi.[5] Ummaviylar davrida mehrob masjid tarkibiga kirdi va Abbosiylar davrida uning shakli bir xil tuzilisha ega boʻldi; bundan oldin masjidning qiblasi uning devorlaridan birining yoʻnalishidan maʼlum boʻlgan va u qibla devori deyilgan. Qur'onda mehrob atamasi faqat bir marta tasdiqlangan, ammo u masjidning bir qismi emas, balki Isroilliklarning ibodat joyini bildiradi.[5] [lower-alpha 1] Misrning Fustat shahridagi eng qadimiy masjidlardan biri Amr ibn al-Os masjidi dastlab mehrobsiz qurilgani maʼlum, ammo keyinchalik uning ichida ham bir mehrob qilingan.[5]

Ayn al-kaʼba va jihat al-kaʼba

tahrir

Ayn al-kaʼba (Kaʼbaga yuzma-yuz turish) bu qiblaga toʻgʻridan-toʻgʻri qarab turishni bildiradi[6].Qiblani kuzatishning bu usuli Makka masjidi va uning atrofida osonlik bilan amalga oshiriladi.Ammo Kaʼbaning kengligi 20 metr (66fut)dan kamroq ekanligi hisobga olinsa, bu imkoniyat uzoq joylardan deyarli mumkin emas[7].Masalan Madina shahridan, Kaʼbadan 338 kilometr (210 milya) uzoqlikda, aniq oʻlchamdan bir daraja ogʻish yuz bersa xatolik deyarli sezilmaydi.Faqatgina joynamozni qoʻyishda 5.9 kilometr (3.7 milya) oʻzgarish yuz berganini bilish mumkin[8].Bu oʻzgarish Makkadan uzoqroq joylarda[9] Jakarta, Indoneziyadan taxminan 7.900 km (4.900 milya) uzoqlikda kuchayadi, 1 daraja ogʻish 100 km (62 milya)dan koʻproq oʻzgarish boʻlishiga sabab boʻladi[10].Hattoki bir necha soniyalik ogʻishlar Kaʼbaning joylashuviga nisbatan 100 m (330fut)dan koʻproq siljish yuz berishiga sabab boʻladi[10].Bundan farqli ravishda, masjidning qurilish jarayonida hisoblangan qibla yoʻnalishidan besh darajagacha xatoga yoʻl qoʻyilishi mumkin. Namozxonlar uchun koʻrsatkich sifatida masjid ichiga joynamoz joylash natijasida yana bech daraja ogʻish qoʻshilishi mumkin[10].

Islom dini ulamolarining ozchilik qismi, masalan, Ibn Arabiy (vaf.1240-yil) ayn al-kaʼbani namoz oʻqiyotganda farz, boshqalari esa faqat imkoni boʻlganda farz deb biladilar. Makkadan uzoqroqda joylashgan yerlar uchun Abu Hanifa (vaf. 699-yil) va Al-Qurtubiy (vaf.1214-yil) kabi olimlar, faqat Kaʼbaning umumiy yoʻnalishiga qaragan holda jihat al-kaʼbani qabul qilish joiz ekanligini taʼkidlaydilar.[2] Boshqalar esa, qiblaga yuzlanishning sharti, umuman Kaʼba tomonga qarash bilan amalga oshadi deb taʼkidlaydilar.[11] Masalan, Al-Andalusda (Islom Pireneyi yarim oroli) butun janubi-sharqiy burchakni va Oʻrta Osiyodagi janubi-gʻarbiy burchakni qibla deb qabul qiluvchi huquqiy fikrlar mavjud.[11] Jihat al-kaʼbaning toʻgʻriligiga oid dalillar orasida Qur'onning musulmonlarga faqat „Yuzlarini Ulugʻ masjidga qaratish“ va bajarib boʻlmaydigan talablarni qoʻyishdan saqlanishni buyurgan soʻzlari kiradi. Ayn al-kaʼba hamma joyda farz boʻlishi kerak edi.[2] Abu Ishoq al -Sheroziyning 11-asrdagi “ Kitob at-Tanbih fi’l-Fiqh ” asarida keltirilganidek, Shofeʼiylik islom huquqi mazhabi, kishilar masjidda koʻrsatilgan qiblaga ergashishlari kerakligini taʼkidlaydi. Makka yoki masjid yaqinida boʻlmaganda ishonchli kishidan soʻrashi, agar buning iloji boʻlmasa, kishi oʻz ixtiyorida boʻlgan vositalar bilan ijtihodga qaror qilishi kerak.[3][2]

Katta doira haqida nazariy asoslar

tahrir
 
Ikki nuqtadan (A va B) o'tadigan katta doira ular orasidagi eng qisqa yo'lni (qalin) ko'rsatadi.

Katta doira ortodrom deb ham ataladi. U markazi sharning oʻrta qismiga bir xil masofada joylashgan har qanday doiradir. Misol uchun, barcha uzunlik chiziqlari Yerning katta doiralari, ekvator esa katta doira boʻlgan yagona kenglik chizigʻidir (boshqa kenglik chiziqlari Yer markazidan shimol yoki janubda joylashgan).[12] Katta doira bir joydan qibla yoʻnalishini matematik aniqlashga intiladigan aksariyat namunalarda nazariy asos boʻlib xizmat qiladi. Bunday namunalarda qibla makon va Kaʼbadan oʻtadigan katta doiraning yoʻnalishi sifatida belgilanadi.[13][14] Katta doiraning xususiyatlaridan biri shundaki, u doira boʻylab har qanday ikki nuqtani bogʻlovchi eng qisqa yoʻlni koʻrsatadi. Qiblani aniqlashda undan foydalanishning asosiy sababi shu. Ikki joyni bogʻlaydigan eng qisqa parvoz yoʻlini topish uchun katta doira xuddi shunday ishlatiladi - shuning uchun katta doira usuli yordamida hisoblangan qibla odatda Makkada joylashgan joyning yoʻnalishiga yaqin.[15] Ellipsoid mukammal sferadan koʻra Yerning aniqroq shakli boʻlgani uchun, zamonaviy tadqiqotchilar qiblani hisoblashda ellipsoidal modellardan foydalanishni koʻrib chiqdilar va ellipsoiddagi geodeziya tushunchasi oʻrniga katta doira tushunchasini qoʻlladilar. Bu yanada murakkab hisob-kitoblarga olib keladi, shu bilan birga aniqlikning yaxshilanishi masjiddan tashqarida namoz oʻqish yoki joynamoz qoʻyishning odatiy aniqligiga toʻgʻri keladi.[16] Masalan, GRS 80 ellipsoidal modelidan foydalanganda hisob-kitoblar San-Franciscodagi joy uchun qiblani 18°47'06″, katta doira usuli esa 18°51'05″ masofa etib belgilaydi[15]

Sferik trigonometriya orqali hisoblash

tahrir
 
Yogyakartadan qiblani hisoblash, Indoneziya (hisoblash tafsilotlari uchun matnga qarang)

Sferik trigonometriya yordamida qiblani hisoblash uchun katta doira modeli qoʻllanadi.Bunda sharning uchta katta doirasi tomonidan hosil qilingan uchburchaklarning tomonlari va burchaklari oʻrtasidagi matematik munosabatlar bilan shugʻullanadigan geometriya boʻlimidan foydalaniladi (ikki oʻlchovli uchburchak bilan shugʻullanadigan anʼanaviy trigonometriyadan farqli oʻlaroq). Qoʻshilgan rasmda („Qiblani hisoblash“ sarlavhasi bilan) joylashuv  , Kaʼba   va shimoliy qutb   yer sxarida uchburchak hosil qiladi. Qibla bilan ishora qilinadi  , bu ikkalasidan oʻtadigan katta doiraning yoʻnalishi   va   . Qibla burchak shaklida ham ifodalanishi mumkin,   (yoki  ), qiblaning shimolga nisbatan, inhiraf al-qibla deb ham ataladi. Bu burchakni mahalliy kenglikning matematik funksiyasi sifatida hisoblash mumkin  , Kaʼbaning kengligi   va hudud va Kaʼba oʻrtasidagi uzunlik farqi   .[17] Bu funksiya burchaklari boʻlgan har qanday sferik uchburchak uchun qoʻllanadigan kotangens qoidasidan olingan.  ,  ,   va tomonlar  ,  ,   :

 [18]

Ushbu formulani sferik uchburchakda qoʻllash   (almashtirish  )[2] va trigonometrik identifikatsiyalarni qoʻllash natijasida quyidagilar olinadi:

 , yoki</br>  [17]

Masalan, Indoneziyaning Yogyakarta shahrida qiblani quyidagicha hisoblash mumkin. Shahar koordinatalari,  , 7,801389° S, 110,364444° D, Kaʼba koordinatalari esa,  , 21,422478° shim., 39,825183° shim. Uzunlik farqi   (110,364444 minus 39,825183) 70,539261 ga teng. Qiymatlarni formulaga almashtirish natijasida quyidagilar olinadi:   . beradi:</br>   .</br> Yogyakarta shahri uchun hisoblangan qibla shuning uchun 295 ° yoki gʻarbdan 25 ° shimolda.[2]

Bu formula zamonaviy olimlar tomonidan olingan, ammo shunga oʻxshash usullar musulmon astronomlariga 9-asrdan (AH 3-asr) beri maʼlum boʻlib, turli olimlar, jumladan Habash al-Hasib (Damashq va Bagʻdodda faol) tomonidan ishlab chiqilgan tax. 850), Al-Nayrizi (Bagʻdod, tax. 900),[17] Ibn Yunus (10-11-asr),[17] Ibn al-Haysam (11-asr),[17] va Al-Beruniy (11-asr).[17] Bugungi kunda sferik trigonometriya qiblani hisoblaydigan deyarli barcha ilovalar yoki veb-saytlar asosida ham yotadi.[13]

Soyani kuzatish

tahrir
 
Yiliga ikki marta quyosh to'g'ridan-to'g'ri Ka'ba ustidan o'tib, vertikal obyektning soyasidan uning yo'nalishini kuzatish imkonini beradi.

Yerdan kuzatilsa, quyosh Shimoliy va Janubiy mintaqalar oʻrtasida mavsumiy ravishda " siljiydi "; Bundan tashqari, u har kuni yerning oʻz oʻqi atrofida aylanishi natijasida sharqdan gʻarbga tomon siljiydi. Ushbu ikkita harakatning qoʻshilishi shuni anglatadiki, quyosh har kuni meridianni bir marta kesib oʻtadi. Oodatda aniq tepadan emas, balki kuzatuvchining shimol yoki janubidan oʻtadi. Ikki mintaqa oʻrtasidagi joylarda - shimol yoki janubda 23,5 ° dan pastroq kengliklarda - yilning maʼlum vaqtlarida (odatda yiliga ikki marta) quyosh deyarli toʻgʻridan-toʻgʻri tepadan oʻtadi. Bu quyosh meridianni kesib oʻtganda va shu vaqtning oʻzida mahalliy kenglikda boʻlganda sodir boʻladi.[19]

Makka shahri 21°25' N da joylashganligi sababli bu hodisa sodir boʻladigan joylar qatoriga kiradi. U yiliga ikki marta, birinchi navbatda 27-28-may kuni Saudiya Arabistoni standart vaqti (SAST) bilan 12:18 yoki 09:18 UTCda :ikkinchi marta esa 15-16-iyul kuni 12:27 SAST (09:27 UTC)da sodir boʻladi.[19][2] [lower-alpha 2] Quyosh Kaʼba tepasiga yetib borar ekan, yer yuzida quyosh nuri tushadigan har qanday vertikal jism soyasi qiblani koʻrsatadi (rasmga qarang).[19] Qiblani topishning bu usuli rasd al-qiblat (“qiblani kuzatish”) deb ataladi.[19][2] Quyosh Kaʼbaning roʻparasidagi yarim sharga botgani uchun Yerdagi joylarning yarmi (jumladan, Avstraliya, shuningdek, Amerika va Tinch okeanining aksariyat qismi) buni bevosita kuzata olmaydi.[2] Aksincha, bunday joylarda quyosh Kaʼbaning antipodal nuqtasidan yuqoriga oʻtganda (boshqacha qilib aytganda, quyosh toʻgʻridan-toʻgʻri Kaʼba ostidan oʻtadi) qarama-qarshi hodisani kuzatadi, bu esa soyalarni rasd al-qiblat paytida kuzatilganlarga qarama-qarshi tomonda koʻrsatadi.[19][2] Bu yiliga ikki marta, 14-yanvar 00:30 SAST (oldingi kun 21:30 UTC) va 29-noyabr SAST 00:09 (oldingi kun 21:09 UTC) da sodir boʻladi.[2] Rasd al-qiblat lahzalari yoki uning antipodal nuqtasi besh daqiqa ichida yoki har bir voqeadan ikki kun oldin yoki keyin kunning bir vaqtida oʻtkazilgan kuzatishlar juda kichik farq bilan aniq yoʻnalishlarni koʻrsatadi.[19][2]

Jahon xaritasida

tahrir
 
Markazi Makkada joylashgan Craig retroazimuthal projection yordamida yaratilgan xarita. Ko'pgina xaritalardan farqli ravishda, u xaritadagi boshqa nuqtadan markazga yo'nalishni ifodalaydi.

Sferik trigonometriya yer yuzining har qanday nuqtasidan Kaʼbaga qadar eng qisqa yoʻlni koʻrsatadi, biroq koʻrsatilgan yoʻnalish dunyo xaritasida tasavvur qilinganda teskari tuyulishi mumkin. Misol uchun, sferik trigonometriya orqali aniqlansa, qibla yoʻnalishi Alaskadan deyarli shimol tomonga toʻgʻri keladi.[13] Bu koʻrinib turgan teskari hisoblar dunyo xaritalari tomonidan qoʻllanadigan xaritagrafik proyeksiyalar tufayli yuzaga keladi va ular Yer yuzasining taxminiy oʻlchamlarini buzadi. Mercator proyeksiyasidan foydalanishda dunyo xaritasida koʻrsatilgan toʻgʻri chiziq romb chizigʻi yoki loxodrome deb ataladi, bu esa oz musulmonlar tomonidan qiblani koʻrsatish uchun ishlatiladi.[15] [lower-alpha 3] Bu baʼzi joylarda keskin farqga olib kelishi mumkin; masalan, Shimoliy Amerikaning baʼzi qismlarida tekis xaritada janubi-sharqda Makka koʻrsatilgan, katta doira hisobi esa shimoli-sharqda koʻrsatilgan.[13] Yaponiyada xarita uni janubi-gʻarbda, katta doirada esa shimoli-gʻarbda koʻrsatilgan.[2] Musulmonlarning aksariyati esa katta doira usuliga amal qiladilar.[13]

Xaritagrafik proyeksiya - bu xaritaning istalgan nuqtasidan xarita markazi sifatida belgilangan nuqtagacha boʻlgan katta doira yoʻlining burchak yoʻnalishini (azimutini) saqlaydigan har qanday xarita proyeksiyasi.Bu proyeksiya rivojlanishining dastlabki maqsadi Kaʼbani markaz sifatida tanlab, qiblani topishga yordam berish edi.[21] Ushbu proyeksiyadan foydalangan holda saqlanib qolgan eng qadimgi asarlar 18-asrda Eronda yaratilgan ikkita astrolab shaklidagi asboblar edi.[21] Ular Ispaniya va Xitoy oʻrtasidagi joylarni qamrab oluvchi katakchalarni oʻz ichiga oladi, yirik shaharlarning manzillarini nomlari bilan birga belgilaydi, lekin hech qanday qirgʻoq chizigʻini koʻrsatmaydi.[21][11] Ulardan birinchisi 1989-yilda topilgan; uning diametri 22.5 santimetr va uning oʻlchagichi bor, uning yordamida asbob aylanasidagi belgilardan Makka tomon yoʻnalishni va oʻlchagichdagi belgilardan Makkagacha boʻlgan masofani bilish mumkin.[11] [lower-alpha 4] Ikkinchisi Muhammad Husayn tomonidan yaratilgan.[11] Gʻarb adabiyotida xaritagrafik proyeksiyaning birinchi rasmiy loyihasi 1910-yilda Misrning tadqiqot boʻlimida ishlagan shotlandiyalik matematik James Ireland Craig tomonidan yaratilgan Craig proyeksiyasi yoki Makka proyeksiyasidir.[22] Bu xaritaning markazi Makkada joylashgan va diapazoni asosan musulmonlar yashaydigan yerlarni koʻrsatish bilan cheklangan.[22] Xaritani markazdan uzunlik boʻyicha 90° dan uzoqroqqa choʻzish odamlarning toʻplanishiga olib keladi.[22][21]

Anʼanaviy usullar

tahrir

Tarixiy maʼlumotlar va saqlanib qolgan eski masjidlar shuni koʻrsatadiki, tarix davomida qibla koʻpincha anʼanaga asoslangan oddiy usullar yoki matematik astronomiyaga asoslanmagan „xalq ilmi“ bilan aniqlangan. Baʼzi ilk musulmonlar Muhammadning Madinada (Makka Madinadan janubda joylashgan) boʻlganida janubga yuzlanish haqidagi koʻrsatmalariga tom maʼnoda amal qilib, hamma joyda qibla sifatida foydalanishgan. Gʻarbda Al-Andalus va sharqda Oʻrta Osiyo kabi baʼzi masjidlar janubga qaragan, garchi Makka bu tomonga yaqin boʻlmasa ham.[11] Turli joylarda islomda namuna sanalgan musulmonlarning birinchi avlodi boʻlmish Paygʻambarning sahobalari tomonidan qoʻllangan “sahobalar qiblasi” (qiblat as-sahoba) ham bor. Bunday yoʻnalishlar musulmon astronomlari Makkaga aniqroq yoʻnalishlarni topish uchun hisob-kitoblardan foydalangandan keyin ham keyingi asrlarda boshqa yoʻnalishlar bilan yonma-yon baʼzi musulmonlar tomonidan qoʻllangan. Sahobalarning qiblalari deb taʼriflangan yoʻnalishlar orasida Suriya va Falastinda janubga,[11] Misrda qish quyosh chiqishi va Iroqda qishki quyosh botish yoʻnalishi bor.[11] Qishki quyosh chiqishi va botishi yoʻnalishi ham anʼanaga koʻra maʼqul keladi, chunki ular Kaʼba devorlariga parallel.[11]

Qadimgi astronomiya

tahrir

Qiblani belgilash tarixda ham musulmon jamoalari uchun muhim masala boʻlib kelgan. Qiblani bilish musulmonlar kundalik namozlarini oʻqish uchun, shuningdek, masjidlarning yoʻnalishini aniqlash uchun ham zarurdir.[11] Muhammad Madinada (Makkada,Hijoz mintaqasida ham) musulmonlar orasida yashaganida Makkaning maʼlum yoʻnalishi boʻyicha janub tomonga qarab namoz oʻqigan. 632-yilda Muhammad vafotidan keyin bir necha avlod ichida musulmonlar Makkadan uzoqroq joylarga yetib borishdi va yangi joylarda qiblani belgilash masalasi kelib chiqdi.[11] Astronomiyaga asoslangan matematik usullar faqat 8-asr oxiri yoki 9-asr boshlarida rivojlanadi va oʻshanda ham ular dastlab mashhur boʻlmagan. Shuning uchun ilk musulmonlar astronomik boʻlmagan usullarga tayanganlar.[11]

Dastlabki islom davrida qiblani belgilashda juda koʻpi mahalliy usullar mavjud boʻlgan, natijada hatto bir joyning oʻzida turli yoʻnalishlar paydo boʻlgan. Janub tomon va sahobalarning qiblasidan tashqari, arablar astronomiya tarixchisi David A. King tomonidan anʼanaviy astronomiyadan farqlash uchun atalgan „xalq“ astronomiyasining bir turini ham bilishgan.Bu tur islomdan oldingi odatlar asosida vujudga kelgan.[11] U matematikada hech qanday asossiz tabiiy hodisalardan, jumladan Quyosh, Oy, yulduzlar va shamolni kuzatishdan foydalangan. Ushbu usullar koʻpincha maʼlum bir yulduzning botishi va koʻtarilish nuqtalari, teng kunlik paytida, yoz yoki qish kunlarida quyosh chiqishi va botishidan foydalangan holda alohida joylarda aniq yoʻnalishlarni beradi.[11] Tarixiy manbalarda bir nechta shunday qiblalar qayd etilgan, masalan: quyoshning Magʻribda (gʻarbda) teng kunlik nuqtalarida chiqishi, Hindistonda quyosh botishi (gʻarbda), shimol shamolining kelib chiqishi yoki Shimoliy yulduzning oʻzgarmas joylashuvi;Yamanda, Suriyada Suhayl yulduzining koʻtarilish nuqtasi va Iroqda quyosh botishi.[11] Bunday yoʻnalishlar fiqh (islom fiqhi) va xalq astronomiyasi manbalarida ham uchraydi. Astronomlar (xalq astronomlaridan tashqari) odatda bu usullarni izohlamaydilar, lekin ularga islom huquqshunoslari qarshi chiqmagan.[11] Anʼanaviy yoʻnalishlar qiblani aniqroq hisoblash usullari ishlab chiqilganda ham amalda boʻlgan va ular bugungi kungacha saqlanib qolgan baʼzi oʻrta asr masjidlarida uchrab turadi.[11]

Astronomiya

tahrir
 
XIV asrda Damashqlik astronom va muvaqqit (namoz vaqtlarini belgilovchi) Shamsiddin al-Xaliliy tomonidan tuzilgan qibla jadvalining bir qismi. Qibla yo'nalishlari arabcha kichik belgilarda keltirilgan.

Astronomiyani oʻrganish - " ilm al-falak „ nomi bilan mashhur (lit. Islom intellektual anʼanalaridagi — Islom olamida 8-asrning ikkinchi yarmida paydo boʻla boshlagan, markazi Abbosiylar xalifaligining asosiy shahri Bagʻdodda boʻlgan. Dastlab bu fan hind mualliflari asarlari orqali kiritilgan boʻlsa, 9-asrdan keyin Ptolemey kabi yunon astronomlarining asarlari arab tiliga tarjima qilinib, bu sohada asosiy manbaga aylandi.[23] Musulmon astronomlari yunon astronomiyasini afzal koʻrdilar, chunki ular buni nazariy tushuntirishlar bilan yaxshiroq qoʻllab-quvvatlanishi va shuning uchun uni aniq fan sifatida rivojlantirish mumkin deb hisoblashgan; ammo hind astronomiyasining taʼsiri ayniqsa astronomik jadvallarni tuzishda saqlanib qolgan.[23] Bu yangi fan Ptolemey geografiyasidan olingan kenglik va uzunlik tushunchasidan hamda musulmon olimlari tomonidan ishlab chiqilgan trigonometrik formulalardan foydalangan holda qiblani aniqlashning yangi usullarini ishlab chiqish uchun qoʻllangan.[11] Oʻrta asr Islom olamida yozilgan koʻpgina astronomiya darsliklarida astronomiyani islom qonunlari (shariat) bilan bogʻlovchi koʻp narsalardan biri hisoblangan qiblani belgilash bobi mavjud.[17][24] Devid A. Kingning taʼkidlashicha, qiblani aniqlashning turli oʻrta asr yechimlari “3/9-8/14-asrlarda matematik usullarning rivojlanganligi va trigonometriyaning nafislik darajasidan guvohlik beradi. va bu olimlar erishgan hisoblash texnikasi“.[17]

9-asr boshlarida ishlab chiqilgan birinchi matematik usullar, odatda, tekis xarita yoki ikki oʻlchovli geometriyadan foydalangan holda, matematik muammoning taxminiy yechimlari edi. Haqiqatda yer sharsimon boʻlgani uchun topilgan yoʻnalishlar noaniq edi, lekin ular Makkaga nisbatan yaqin joylashgan (jumladan, Misr va Eron kabi) uchun etarli edi, chunki xatolar 2° dan kam edi.[11]

Uch oʻlchamli geometriya va sferik trigonometriyaga asoslangan aniq yechimlar 9-asr oʻrtalarida paydo boʻla boshladi. Habash al-Hasib orfografik proyeksiyadan foydalangan holda dastlabki misolni yozgan.[11] [lower-alpha 5] Yechimlarning boshqa guruhi trigonometrik formulalardan foydalanadi, masalan Al-Nayrizi tomonidan Menelaus teoremasining toʻrt bosqichli qoʻllanishi.[11] [lower-alpha 6] Keyingi olimlar, jumladan, Ibn Yunus, Abu al-Vafo, Ibn al-Haysam va Beruniy zamonaviy astronomiya nuqtai nazaridan aniqligi tasdiqlangan boshqa usullarni taklif qildilar.[11]

Keyinchalik musulmon astronomlari Makkadan kenglik va uzunlik farqlari boʻyicha guruhlangan joylar roʻyxatidan qiblani koʻrsatadigan jadvallarni tuzishda ushbu usullardan foydalanganlar. Maʼlum boʻlgan eng qadimgi misol, tax. 9th-century Bagʻdod, 20 ° gacha boʻlgan har bir daraja va yoy daqiqasi uchun yozuvlarni oʻz ichiga olgan.[14] 14-asrda Damashqdagi Umaviylar masjidida muvaqqit (vaqt nazoratchisi) boʻlib xizmat qilgan astronom Shamsiddin al-Xaliliy Makkadan 60° gacha uzunlik farqlari bilan 2880 koordinata uchun qibla jadvalini tuzgan. va kengliklari 10° dan 50° gacha.[11][14] Podshohning fikricha, oʻrta asr qibla jadvallari ichida al-Xaliliyning asari “koʻlami va aniqligi nuqtai nazaridan eng taʼsirlisi”dir.[14]

Ushbu usullarni haqiqiy joylarga qoʻllashning aniqligi uning kirish oʻlcholarining toʻgʻriligiga bogʻliq.Mahalliy kenglik va Makkaning kengligi va uzunlik farqi asosiy oʻlchamlardir. Ushbu usullarni ishlab chiqish vaqtida joylashuvning kengligini bir necha yoy daqiqalari aniqligi bilan aniqlash mumkin edi, ammo joylashuvning uzunligini aniqlashning aniq usuli yoʻq edi.[11] Uzunlik farqini aniqlashda qoʻllanadigan umumiy usullar orasida oy tutilishining mahalliy vaqtini Makkadagi vaqt bilan solishtirish yoki karvon yoʻllari masofasini oʻlchash kiradi;[11][17] Oʻrta Osiyolik olim Al-Beruniy turli taxminiy usullarni oʻrtacha hisoblab, oʻz bahosini bergan.[11] Uzunlik oʻlchovi boʻyicha noaniqlik tufayli oʻrta asrlardagi qibla hisoblari (jumladan, matematik jihatdan aniq usullardan foydalangan holda) zamonaviy qiymatlardan farq qiladi. Misol uchun, Qohiradagi Al-Azhar masjidi „munajjimlar qiblasi“ yordamida qurilgan boʻlsa-da, masjidning qiblasi (127°) zamonaviy hisob-kitoblar natijalaridan (135°) bir oz farq qiladi, chunki foydalanilgan uzunlik farqi uch daraja.[11]

Islom olamida aniq uzunlik qiymatlari 18-19-asrlarda xaritografik suratlar qoʻllangandan keyingina mavjud boʻlgan. Zamonaviy koordinatalar, GPS sun’iy yoʻldoshlari va elektron asboblar kabi yangi texnologiyalar bilan bir qatorda qiblani hisoblash uchun amaliy asboblar ishlab chiqildi.[14] Zamonaviy asboblar yordamida topilgan qibla masjidlar yoʻnalishidan farq qilishi mumkin, chunki masjid zamonaviy maʼlumotlar paydo boʻlishidan oldin qurilgan va zamonaviy masjidlarni qurish jarayonida yoʻnalishdagi noaniqliklar yuzaga kelgan boʻlishi mumkin.[14][3] Bu maʼlum boʻlsa, baʼzan masjid mehrobining yoʻnalishi haligacha kuzatiladi, baʼzan esa mehrob oʻrniga ergashish mumkin boʻlgan koʻrsatkich (masjidda chizilgan chiziqlar kabi) qoʻshiladi .[3]

Asboblar

tahrir
 
 
Joynamoz va zamonaviy qibla kompass (chap); Usmonlilar imperiyasi davridagi qibla kompassi, 1738-yil (oʼng)

Musulmonlar masjid yaqinida boʻlmaganlarida qibla yoʻnalishini topish uchun turli asboblardan foydalanadilar. Qibla kompass magnit kompas boʻlib, u yirik aholi joylaridan qibla burchaklarining jadvali yoki roʻyxatini oʻz ichiga oladi. Baʼzi elektron turlari qiblani toʻgʻridan-toʻgʻri hisoblash va koʻrsatish uchun sunʼiy yoʻldosh hisoblaridan foydalanadi.[14] Qibla kompasslari taxminan 1300-yildan beri mavjud boʻlib, ular koʻpincha asboblarning oʻzida yoziladigan qibla burchaklari roʻyxati bilan toʻldiriladi.[14] Musulmon mehmonlar joylashgan mehmonxona xonalari shiftdagi qiblani koʻrsatuvchi belgi yoki koʻrsatkichidan foydalanishi mumkin.[16] Hisoblashning paydo boʻlishi bilan turli mobil ilovalar va veb-saytlar oʻz foydalanuvchilari uchun qiblani hisoblash uchun formulalardan foydalanadi.[13][25]

Turli xillik

tahrir

Qadimgi islom dunyosi

tahrir
 
Zamonaviy Qohira hududi xaritasi. E'tibor bering, masjidlar biroz boshqacha yo'nalishga ega.

Qiblani aniqlashda turli usullar qoʻllanganligi sababli, tarix davomida turli yoʻnalishlarda masjidlar qurilgan, jumladan, bugungi kungacha saqlanib qolgan masjidlar.[15] Astronomiya va matematikaga asoslangan usullar har doim ham qoʻllanilmagan[14] va bir xil aniqlash usuli maʼlumotlar va hisob-kitoblarning aniqligidagi farqlar tufayli turli qiblalarni berishi mumkin edi.[15] Misrlik tarixchi Al-Maqrizi (vaf.1442-yil) oʻsha paytda Qohirada qoʻllangan turli qibla burchaklarini qayd etgan: 90° (sharqqa qarab), 117° (qishki quyosh chiqishi, «sahobalar qiblasi»), 127° (Ibn Yunus kabi astronomlar tomonidan hisoblangan), 141° (Ibn Tulun masjidi), 156° (Suhayl/Kanopusning koʻtarilish nuqtasi), 180° (Janub tomonda, Madinadagi Muhammad qiblasiga taqlid qiladi) va 204° (Kanopusning oʻrnatish nuqtasi). Qohira uchun zamonaviy qibla 135° boʻlib, oʻsha paytda bu maʼlum boʻlmagan.[14] Bu xilma-xillik Qohira tumanlarida ham tartibning bir xil boʻlmasligiga olib keladi, chunki koʻchalar koʻpincha masjidlarning turli yoʻnalishiga qarab yoʻnaltiriladi. Tarixiy ma’lumotlar boshqa yirik shaharlar, jumladan, Kordova (113°, 120°, 135°, 150° va 180° 12-asrda qayd etilgan) va Samarqand (180°, 225°, 230°, 240°, 270° esa XI asrda qayd etilgan).[14] Jihat ul-kaʼba taʼlimotiga koʻra, qiblalarning xilma-xil yoʻnalishlari hali ham bir xil keng yoʻnalishda boʻlsa amal qilinishi mumkin.[11] Makkaning oʻzida ham Kaʼbaga toʻgʻridan-toʻgʻri qaramaydigan koʻplab ilk masjidlar qurilgan.[26]

1990-yilda geografiya fani olimi Michael E.Bonine hozirgi Marokashning barcha yirik shaharlari — Idrisiylar davridan (8—10-asrlar) Alaviylar davrigacha (17-asrdan hozirgi kungacha) qurilgan asosiy masjidlar boʻyicha tadqiqot oʻtkazdi. . Zamonaviy hisob-kitoblar Marrakeshda 91° (deyarli sharq tomonda) va Tanjerda 97° gacha boʻlgan qiblalarni keltirsa-da,[27] faqat Alaviylar davrida qurilgan masjidlar qiblalari shu oʻlchamga nisbatan yaqinroq boʻlgan holda qurilgan.[28] Qadimgi masjidlarning qiblasi sezilarli darajada farq qiladi, umumiy hisoblar 155°–160° (janubdan biroz sharqda) hamda 120°–130° (deyarli janubi-sharqda) orasida boʻladi.[27] 2008-yilda Bonine Tunisning asosiy shahar masjidlari boʻyicha soʻrovnomani ham chop etdi, unda u koʻpchiligi 147° ga yaqin tekislanganligini aniqladi.[27] Bu Uqba masjidining yoʻnalishi boʻlib, dastlab 670-yilda qurilgan va oxirgi marta 862-yilda Aglobidlar tomonidan qayta qurilgan boʻlib, u koʻpincha boshqa masjidlar tomonidan qoʻllangan namuna sifatida qabul qilinadi.[27] Oʻrganilgan masjidlar ichida Soussedagi Buyuk masjid muhim farqga ega boʻlgan yagona masjid boʻlib, 163° burchak ostida janubga qaragan.[27] Katta doira usuli yordamida hisoblangan Makkaga haqiqiy yoʻnalish butun mamlakat boʻylab 110° dan 113° gacha.[27]

Indoneziya

tahrir

Qiblaning oʻzgarishi dunyodagi eng koʻp musulmon aholisi boʻlgan Indoneziyada ham sodir boʻladi. Astronomik hisoblangan qibla arxipelagdagi aniq joylashuviga qarab 291°—295° (gʻarbdan 21°—25° shim.) oraligʻida.[29] Biroq, qibla odatda anʼanaviy ravishda oddiygina “gʻarb” deb nomlanadi, natijada masjidlar gʻarbga yoki quyosh botish yoʻnalishiga qarab qurilgan boʻladi – bu yil davomida bir oz oʻzgarib turadi. Indoneziya islom astronomlari orasida turlicha fikrlar mavjud: Tono Saksono va boshqalar. 2018-yilda namoz vaqtida qiblaga yuzlanish aniq jismoniy shartdan koʻra koʻproq “ruhiy shart” ekanligini va minglab kilometr uzoqlikdagi Ka’baga aniq yoʻnalish masjid qurishda yoki namoz vaqtida yuzlanish uchun qachon boʻlishi mumkin boʻlmagan oʻta aniqlikni talab qilishini ta’kidlaydi. c.[16] Boshqa tomondan, Muhammad Hodi Bashoriy 2014-yilda „qiblani toʻgʻrilash haqiqatan ham juda dolzarb ish“ va soyani kuzatish kabi oddiy usullar bilan boshqarilishi mumkin, deb hisoblaydi.[29]

Mintaqa tarixida qibla haqidagi bahslar 1890-yillarda oʻsha paytdagi Gollandiyaning Sharqiy Hindistonida ham boʻlgan. Indoneziyalik olim va Muhammadiyaning boʻlajak asoschisi Ahmad Dahlan Makka shahridagi islom va astronomiya fanlarini oʻrganishdan qaytgach, qirollik poytaxti Yogyakartadagi masjidlarda qiblalar notoʻgʻri ekanligini aniqladi, jumladan, gʻarbga qaragan Uqba masjidi ham. Uning qiblani oʻzgartirishga urinishlariga Yogyakarta sultonligining anʼanaviy ulamolari qarshilik koʻrsatdi va Dahlan tomonidan uning hisob-kitoblari asosida qurilgan yangi masjid olomon tomonidan buzib tashlangan. Dahlan oʻz masjidini 1900-yillarda qayta qurdi va keyinchalik Kauman masjidi ham astronomik hisoblangan qibladan foydalangan holda qayta yoʻnaltiriladi.[30][31]

Shimoliy Amerika

tahrir
 
Vashington Islom markazi (1953-yilda tashkil etilgan), AQShdagi ilk masjidlardan biri. Uning qiblasi astronomik hisob-kitoblarga muvofiq shimoli-sharqqa qaragan.[32]

Musulmon aholi yashaydigan joylar vaqt oʻtishi bilan qibla yoʻnalishi masalasini hal qilgan. Qoʻshma Shtatlar va Kanada kabi boshqa mamlakatlarda soʻnggi bir necha oʻn yilliklar ichida katta musulmon jamoalari mavjud boʻlib, qiblani belgilash bahs mavzusi boʻlishi mumkin.[33] Vashingtondagi Islom markazi 1953-yilda sharqdan biroz shimolga qarab qurilgan va dastlab baʼzi kuzatuvchilarni, shu jumladan musulmonlarni ham hayratda qoldirdi, chunki Vashington shahrining kengligi Makkadan 17°30′ shimolda joylashgan. Garchi dunyo xaritalarida (masalan, Merkator proyeksiyasidan foydalanadiganlar) chizilgan chiziq Makkaga janubi-sharqiy yoʻnalishni koʻrsatsa ham, katta doira usulidan foydalangan holda astronomik hisoblash shimoli-sharq yoʻnalishini (56 ° 33') beradi.[32] Shunga qaramay, Qoʻshma Shtatlardagi koʻpchilik ilk masjidlar dunyo xaritalarida koʻrinib turgan yoʻnalish boʻyicha sharq yoki janubi-sharqqa qaragan.[33] Musulmonlar jamoati oʻsib, masjidlar soni koʻpayar ekan, 1978-yilda amerikalik musulmon olimi S.Kamol Abdali kitob yozib, Shimoliy Amerikadan toʻgʻri qiblaning katta doira usuli bilan hisoblanganidek shimol yoki shimoli-sharqiy ekanligini taʼkidlagan va Makkaga eng qisqa yoʻlni belgilagan. [lower-alpha 7][33][13] Abdalining xulosasi keng tarqaldi va keyin musulmonlar jamoasi tomonidan qabul qilindi va natijada masjidlar qayta yoʻnaltirildi.[33] 1993-yilda ikki diniy olim Riad Nachef va Samir Kadi janubi-sharqiy qibla uchun bahslashuvchi kitob nashr etib, shimol/shimoli-sharqiy qibla yoʻnalishining notoʻgʻri ekanligini va diniy bilimlarning yetishmasligidan kelib chiqqanligini yozgan. [lower-alpha 8] [lower-alpha 9][33][15] Bunga javoban, Abdali 1997-yilda onlaynda „Toʻgʻri qibla“ sarlavhali maqolasida ularning dalillari va tanqidlariga javobni chop etdi.[33] Oxir-oqibat shimoliy amerikalik musulmonlarning aksariyati shimol/shimoli-sharqiy qiblani sharqiy/janubiy-sharqiy qiblaga ergashgan ozchilik bilan qabul qildi.[13][33]

Kosmik fazo

tahrir
 
Kosmosdagi qibla masalasi 2007-yilda Shayx Muszafar Shukorning koinotdagi Xalqaro kosmik stansiyaga uchishi bilan ommaviy ravishda ko'tarilgan edi.[34]

Xalqaro kosmik stansiya (XKS) yerni yuqori tezlikda aylanib chiqadi — undan Makkaga yoʻnalish bir necha soniya ichida sezilarli darajada oʻzgaradi.[13] XKSga uchuvchi sifatida Shayx Muszafar Shukor tanlandi va Malayziya Milliy Fatvo Kengashi koʻp tillarga tarjima qilingan koʻrsatmalar taqdim etdi.[34] Kengash qiblani aniqlash “imkoniyatga qarab” boʻlishi kerakligini yozdi va toʻrt variantni tavsiya qildi, agar iloji boʻlsa, birinchi variantga qarab namoz oʻqish, boʻlmasa, keyingi variantlarga ketma-ket qaytish kerakligini aytdi:[13]

  1. Kaʼbaning oʻzi
  2. astronavt orbitasi balandligidagi toʻgʻridan-toʻgʻri Kaʼba ustidagi pozitsiya
  3. umuman Yer
  4. „qayerda boʻlmasin“

Fatvo kengashiga muvofiq, boshqa musulmon ulamolari egiluvchanlik va qibla talabini astronavt bajara oladigan narsaga moslashtirish muhimligini taʼkidlaydilar. San-Diego Davlat Universitetidan Xalil Muhammad „Alloh insonni uning qobiliyatidan tashqarida boʻlgan ish uchun javobgarlikka tortmaydi“ degan. Kamol Abdali namoz vaqtida diqqatni jamlash aniq yoʻnalishdan muhimroq ekanini taʼkidladi va u “masofadagi mumkin boʻlgan oʻzgarishlardan xavotirlanish” oʻrniga namoz boshidagi qibla yoʻnalishini saqlashni taklif qildi.[13] Shayx Muszafar uchishidan oldin kamida sakkiz musulmon koinotga uchgan edi, biroq ularning hech biri koinotdagi ibodat bilan bogʻliq masalalarni ochiq muhokama qilmagan.[34]

Yana qarang

tahrir

Eslatmalar

tahrir
  1. ↑ This reference occurs in Andoza:Cite Quran
  2. ↑ The dates slightly vary from year-to-year because the calendar year is not synchronized with the astronomical year (see leap year).[20]
  3. ↑ For an example of the loxodrome used to find qibla, see #North America.
  4. ↑ King 1996, s. 150 has a picture of one of the instruments
  5. ↑ The details of this method and its proof are provided inKing 1996, ss. 144–145
  6. ↑ The details of this method and its proof are provided inKing 1996, ss. 145–146
  7. ↑ This book is Abdali, S. Kamal. Prayers schedule for North America (inglizcha). Indianapolis: American Trust Publications, 1978. OCLC 27738892. 
  8. ↑ This book is Nachef, Riad; Kadi, Samir. The Substantiation of the People of Truth that the Direction of al-Qibla in the United States and Canada is to the Southeast. Philadelphia: Association of Islamic Charitable Projects, 1993. 
  9. ↑ This article is Abdali, S. Kamal „The Correct Qibla“. geomete.com (17-sentabr 1997-yil). 2019-yil 18-dekabrda asl nusxadan arxivlangan.

Manbalar

tahrir

Iqtiboslar

tahrir
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 Wensinck 1978.
  2. ↑ 2,00 2,01 2,02 2,03 2,04 2,05 2,06 2,07 2,08 2,09 2,10 2,11 2,12 2,13 2,14 2,15 Hadi Bashori 2015.
  3. ↑ 3,00 3,01 3,02 3,03 3,04 3,05 3,06 3,07 3,08 3,09 Wensinck 1986.
  4. ↑ Daftary 2007.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 Kuban 1974.
  6. ↑ King 1996, s. 134.
  7. ↑ Hadi Bashori 2015, ss. 104–105.
  8. ↑ Saksono, Fulazzaky & Sari 2018, s. 137.
  9. ↑ Saksono, Fulazzaky & Sari 2018, s. 134.
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 Saksono, Fulazzaky & Sari 2018, s. 136.
  11. ↑ 11,00 11,01 11,02 11,03 11,04 11,05 11,06 11,07 11,08 11,09 11,10 11,11 11,12 11,13 11,14 11,15 11,16 11,17 11,18 11,19 11,20 11,21 11,22 11,23 11,24 11,25 11,26 11,27 King 1996.
  12. ↑ Waltham 2013.
  13. ↑ 13,00 13,01 13,02 13,03 13,04 13,05 13,06 13,07 13,08 13,09 13,10 Di Justo 2007.
  14. ↑ 14,00 14,01 14,02 14,03 14,04 14,05 14,06 14,07 14,08 14,09 14,10 King 2004.
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 15,3 15,4 15,5 Almakky & Snyder 1996.
  16. ↑ 16,0 16,1 16,2 Saksono, Fulazzaky & Sari 2018.
  17. ↑ 17,0 17,1 17,2 17,3 17,4 17,5 17,6 17,7 17,8 King 1986.
  18. ↑ An equivalent formula inHadi Bashori 2015, s. 119
  19. ↑ 19,0 19,1 19,2 19,3 19,4 19,5 Raharto & Surya 2011.
  20. ↑ Hadi Bashori 2015, s. 125.
  21. ↑ 21,0 21,1 21,2 21,3 Tobler 2002.
  22. ↑ 22,0 22,1 22,2 Snyder 1997.
  23. ↑ 23,0 23,1 Morelon 1996b.
  24. ↑ Morelon 1996a.
  25. ↑ MacGregor 2018.
  26. ↑ „Mecca mosques 'wrongly aligned'“ (inglizcha). BBC News (5-aprel 2009-yil). Qaraldi: 16-avgust 2020-yil.
  27. ↑ 27,0 27,1 27,2 27,3 27,4 27,5 Bonine 2008.
  28. ↑ Bonine 1990.
  29. ↑ 29,0 29,1 Hadi Bashori 2014.
  30. ↑ Kersten 2017.
  31. ↑ Nashir 2015.
  32. ↑ 32,0 32,1 May 1953.
  33. ↑ 33,0 33,1 33,2 33,3 33,4 33,5 33,6 Bilici 2012.
  34. ↑ 34,0 34,1 34,2 Lewis 2013.

Havolalar

tahrir

Manbalar

tahrir 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Qibla&oldid=5190770" dan olindi