Sevil (favvora)

Sevil yoki sabil (arabcha: سبيل; turkcha: sevil) — islom arxitektura anʼanasidagi kichik kiosk boʻlib, u yerda panjarali deraza ortidagi xizmatchi tomonidan jamoatchilikka suv bemalol uzatiladi. Bu atama baʼzan ichimlik suvi uchun joʻmrakli oddiy uchuvchisiz favvoralarga nisbatan ham qoʻllanadi^[1]^[2].

Tarixiy jihatdan, sebillar musulmon shaharlarida, asosan Istanbulda joylashgan Usmonli imperiyasi^[3]^[4] va Qohirada joylashgan Mamluklar imperiyasi shaharlarida ham fuqarolik, ham diniy ahamiyatga ega boʻlgan tuzilmalardir^[5]. Ular yoʻlovchilarni ichimlik suvi bilan taʼminlash va namozdan oldin tahorat olishda yordam berish uchun chorrahada, shahar maydonlari oʻrtasida, masjidlar va boshqa diniy majmualarning tashqarisida qurilgan.

Etimologiyasi

Sevil soʻzi arabcha sabala feʼli oʻzagidan kelib chiqqan boʻlib, „yiqilib tushmoq, tashlab qoʻymoq, osib qoʻymoq, koʻz yummoq yoki yosh toʻkmoq“ maʼnolarini bildiradi^[6]. Sevil dastlab „yoʻl“ degan maʼnoni anglatgan va Qur’onda bir nechta misollarda majoziy va soʻzma-soʻz ishlatilgan^[7].

Funksiyasi

Oddiy sebil yer osti sardoni ustida qurilgan boʻlib, u suvni tarqatish uchun taʼminlaydi^[8]. Baʼzi hollarda sardobadan olingan suv selsebil (yoki salsabil) deb ataladigan bezakli oʻyilgan marmar paneldan pastga oqardi, bu esa sardobadan kelgan suvni shamollatish uchun ham xizmat qilgan boʻlishi mumkin.

Bu xizmat jamoat aʼzolari uchun bepul boʻlib, binoni foydalanishga topshirgan homiy tomonidan taqdim etilgan yoki tashkil etilgan islomiy vaqf xayriya jamgʻarmasining daromadlari yoki mablagʻlari hisobidan toʻlangan^[9]^[10]^[11]. Sevillar qurish uchun pul vaqf qilish taqvodorlik, koʻp sevillar qurish esa xayrixoh hukmdorning oʻziga xos belgisi hisoblangan^[12].

Tusun Poshoning (yoki Muhammad Alining Sebili), Qohiradagi Sevilning koʻcha jabhasi 1820-yilda qurib bitkazilgan.
Sevil ichidagi suv tarqatish maydoni. (Tusun poshoning Sebili yoki Muhammad Ali, Qohira, 19-asr.)
Sevil uchun er osti suv ombori. (Tusun poshoning Sebili yoki Muhammad Ali, Qohira, 19-asr.)

Tarixi

Islom olamida kelib chiqishi

Qohiradagi tipik mamluk "sevil- kuttab " Sulton Qaytbay ( al-Azhar yaqinida) Wikalasiga biriktirilgan va 1477-yilda qurib bitkazilgan.

Ilk islom jamiyatining shakllanish davrida (7-asrdan keyin) islom dunyosi soʻnggi antik Oʻrta er dengizi dunyosi (avval Rim va Vizantiya hukmronligi ostida) va Eron dunyosi (avval Sosoniylar hukmronligi ostida) suv anʼanalarini meros qilib oldi^[13]. Islom jamiyati mavjud usullarni yangilariga aylantirdi yoki eʼtibordan chetda qolganlarini qayta tikladi. Ichimlik va dehqonchilik uchun muntazam suvga boʻlgan ehtiyojdan tashqari, Islomda namozdan oldin talab qilinadigan tahorat yoki tozalash marosimida sevil ham muhim roliga ega boʻldi, shuning uchun hatto dastlabki masjidlar ham sevil havzasi yoki favvorasi bilan jihozlangan^[14].

Natijada, sevil islom meʼmorchiligida amaliy ham diniy taʼminot sifatida ham, estetik effektlar uchun ham muhim elementga aylandi. Rim modelidan meros boʻlgan hammomlar islom shaharlarida jamoat favvoralaridan tashqari muhim jamoat inshooti boʻlib qoldi. Shu bilan birga, Umaviylar davriday saroy va bogʻ dizaynida sevil favvorasi katta oʻrin olgan. U rasmiy bogʻlarda va saroy meʼmorchiligida, masalan, Ispaniyadagi mashhur Alhambra misolida katta rol oʻynagan^[15].

Mamluk Qohiradagi sebillar

Qohirada Sulton Qaytboyning Sevil-Quttob

Mamluklar davrida bunday inshootlar deyarli har doim kattaroq binoga birlashtirilgan va kamdan-kam hollarda alohida yoki mustaqil tuzilmalar sifatida qurilgan^[16]. Eng qadimgi mustaqil sevil-kuttab Sulton Qaytboy tomonidan 1479-yilda Soliba koʻchasi boʻylab qurilgan (nomi Qaytbay Sevil-kuttobi) boʻlgan^[17]^[18]. Faqat Usmonlilar hukmronligi davrida (1517-yildan boshlab) mustaqil sebil-kuttablar Qohirada umumiy qurilish turiga aylandi, bunga Bayn al- Qasrayndagi Abdurrahmon Katxudaning Sabil-kuttabi kabi diqqatga sazovor misollar keltirildi. Bu qisman, bu davrdagi Usmonli hokimlari va elitalari nisbatan cheklangan resurslarga ega boʻlgani va Qohiraning oʻzi zich qurilgan boʻlib, koʻproq qurish uchun kam joy qoldirganligi edi.

Usmonli Istanbuldagi Sevillar

Istanbuldagi Sulton Ahmad III favvorasi va sevili, 1728-yilda Toʻpqopi saroyi darvozasi oldida qurilgan.

16-asrda Istanbulda sevillar davlat mulkining ramzi hisoblangan. Keyingi asrlarda sevillar masjid majmualariga biriktirilgan yoki mustaqil tuzilmalar sifatida koʻpincha gavjum chorrahalarda yoki koʻcha burchaklarida mavjud boʻlgan puxta bezatilgan inshootlarga aylandi. Ular 18-asr boshlarida Ahmad III hukmronligi davrida „Rokoko“ Usmonli meʼmorchiligi uslubining paydo boʻlgan „lolalar davri“ va Usmonli meʼmorchiligining keyingi „barokko“ bosqichida koʻzga koʻringan qurilish turi boʻlgan.

Galereya

Hafsid davri favvorasi yoki Bab Sidi Abdessalim yaqinidagi sevil, Tunis
Ma'bad tog'idagi Qayt ko'rfazining favvorasi, Quddus (1482)
Marrakechdagi 16-asrdagi Moussin favvorasi
Usmonlilar tomonidan 1660-yilda qurilgan Bolgariyaning Samokov shahridagi Katta favvora
Katxudalik Sabil-Kuttob, Qohira, (1744)
Damat Ibrohim masjidi sevil, Istanbul (1720)
Istanbul, Uskudardagi Sulton Ahmad III favvorasi (1728)
Tunisdagi madrasa al-Bashiyaning kirish eshigi yonidagi sabil oynasi, 1752-yilga tegishli.
Sevil (sebilj) Boshčaršija, Sarayevo (1753)
Ali Bey Al-Kabirning Sevil, Tanta, Misr (18-asr)
Qohirada Ismoil Poshoning Sevili (1828)
Acredagi al-Jazzar masjidiga biriktirilgan Usmonli sevili
19-asr boshlarida Isroilning Yaffa shahridagi Mahmudiya masjidiga biriktirilgan Usmonli favvora-sevil.
Baytlahm yaqinidagi Rohila qabri oldidagi Sevil favvorasi. Uning yuzida kech Usmonli gerbi o'yilgan
Marokashning Fes shahridagi Nejjarin favvorasi (19-asr)

Yana qarang

Shodirvon, odatda, diniy binolar (masjidlar, xonqalar, madrasalar) va karvonsaroylar hovlisida yoki kiraverishda qurilgan Usmonli davriga xos favvora.

Manbalar

↑ Petersen, Andrew. Dictionary of Islamic Architecture. New York: Routledge, 1996 — 254-bet. ISBN 0415213320.
↑ Goodwin, Godfrey. A History of Ottoman Architecture. Thames & Hudson, 1971.
↑ Kuban, Doğan. Ottoman Architecture. Woodbridge, Suffolk, UK: Antique Collectors' Club, 2010. ISBN 9781851496044.
↑ Sumner-Boyd, Hilary. Strolling Through Istanbul: The Classic Guide to the City. New York: Tauris Parke Paperbacks, 2010. ISBN 9781848851542.
↑ Behrens-Abouseif, Doris. Cairo of the Mamluks : A History of Architecture and Its Culture. Cairo: The American University in Cairo Press, 2007. ISBN 9789774160776.
↑ Mostafa, Saleh Lamei (1989). „The Cairene Sabil: Form and Meaning“. Muqarnas. 6-jild. 33–42-bet. doi:10.2307/1602278. JSTOR 1602278.
↑ Saǧlar Onay, Nilüfer; Uǧurlu, Ayşe Hilal (2010). „A public meeting point: "Sebil" of Nuruosmaniye“. A Z: ITU Journal of the Faculty of Architecture. 7-jild, № 1. 38–53-bet. ISSN 2564-7474.
↑ Williams, Caroline. Islamic Monuments in Cairo: The Practical Guide, 6th, Cairo: American University in Cairo Press, 2008. ISBN 9789774162053.
↑ Williams, Caroline. Islamic Monuments in Cairo: The Practical Guide, 6th, Cairo: American University in Cairo Press, 2008. ISBN 9789774162053.
↑ Kuban, Doğan. Ottoman Architecture. Woodbridge, Suffolk, UK: Antique Collectors' Club, 2010. ISBN 9781851496044.
↑ Behrens-Abouseif, Doris. Cairo of the Mamluks : A History of Architecture and Its Culture. Cairo: The American University in Cairo Press, 2007. ISBN 9789774160776.
↑ Saǧlar Onay, Nilüfer; Uǧurlu, Ayşe Hilal (2010). „A public meeting point: "Sebil" of Nuruosmaniye“. A Z: ITU Journal of the Faculty of Architecture. 7-jild, № 1. 38–53-bet. ISSN 2564-7474.
↑ "Fountain". The Grove Encyclopedia of Islamic Art and Architecture. Oxford: Oxford University Press. 2009.
↑ Mostafa, Saleh Lamei (1989). „The Cairene Sabil: Form and Meaning“. Muqarnas. 6-jild. 33–42-bet. doi:10.2307/1602278. JSTOR 1602278.
↑ "Fountain". The Grove Encyclopedia of Islamic Art and Architecture. Oxford: Oxford University Press. 2009.
↑ Mostafa, Saleh Lamei (1989). „The Cairene Sabil: Form and Meaning“. Muqarnas. 6-jild. 33–42-bet. doi:10.2307/1602278. JSTOR 1602278.
↑ Blair, Sheila S.. The Art and Architecture of Islam: 1250–1800. New Haven; London: Yale University Press, 1995 — 92-bet.
↑ Williams, Caroline. Islamic Monuments in Cairo: The Practical Guide, 6th, Cairo: American University in Cairo Press, 2008. ISBN 9789774162053.

Havolalar

Sevil islom meʼmorchiligi lugʻatida
Istanbul favvoralari

[1] Petersen, Andrew. Dictionary of Islamic Architecture. New York: Routledge, 1996 — 254-bet. ISBN 0415213320.

[2] Goodwin, Godfrey. A History of Ottoman Architecture. Thames & Hudson, 1971.

[3] Kuban, Doğan. Ottoman Architecture. Woodbridge, Suffolk, UK: Antique Collectors' Club, 2010. ISBN 9781851496044.

[4] Sumner-Boyd, Hilary. Strolling Through Istanbul: The Classic Guide to the City. New York: Tauris Parke Paperbacks, 2010. ISBN 9781848851542.

[5] Behrens-Abouseif, Doris. Cairo of the Mamluks : A History of Architecture and Its Culture. Cairo: The American University in Cairo Press, 2007. ISBN 9789774160776.

[6] Mostafa, Saleh Lamei (1989). „The Cairene Sabil: Form and Meaning“. Muqarnas. 6-jild. 33–42-bet. doi:10.2307/1602278. JSTOR 1602278.

[7] Saǧlar Onay, Nilüfer; Uǧurlu, Ayşe Hilal (2010). „A public meeting point: "Sebil" of Nuruosmaniye“. A Z: ITU Journal of the Faculty of Architecture. 7-jild, № 1. 38–53-bet. ISSN 2564-7474.

[8] Williams, Caroline. Islamic Monuments in Cairo: The Practical Guide, 6th, Cairo: American University in Cairo Press, 2008. ISBN 9789774162053.

[9] Williams, Caroline. Islamic Monuments in Cairo: The Practical Guide, 6th, Cairo: American University in Cairo Press, 2008. ISBN 9789774162053.

[10] Kuban, Doğan. Ottoman Architecture. Woodbridge, Suffolk, UK: Antique Collectors' Club, 2010. ISBN 9781851496044.

[11] Behrens-Abouseif, Doris. Cairo of the Mamluks : A History of Architecture and Its Culture. Cairo: The American University in Cairo Press, 2007. ISBN 9789774160776.

[12] Saǧlar Onay, Nilüfer; Uǧurlu, Ayşe Hilal (2010). „A public meeting point: "Sebil" of Nuruosmaniye“. A Z: ITU Journal of the Faculty of Architecture. 7-jild, № 1. 38–53-bet. ISSN 2564-7474.

[13] "Fountain". The Grove Encyclopedia of Islamic Art and Architecture. Oxford: Oxford University Press. 2009.

[14] Mostafa, Saleh Lamei (1989). „The Cairene Sabil: Form and Meaning“. Muqarnas. 6-jild. 33–42-bet. doi:10.2307/1602278. JSTOR 1602278.

[15] "Fountain". The Grove Encyclopedia of Islamic Art and Architecture. Oxford: Oxford University Press. 2009.

[16] Mostafa, Saleh Lamei (1989). „The Cairene Sabil: Form and Meaning“. Muqarnas. 6-jild. 33–42-bet. doi:10.2307/1602278. JSTOR 1602278.

[:02-17] Blair, Sheila S.. The Art and Architecture of Islam: 1250–1800. New Haven; London: Yale University Press, 1995 — 92-bet.

[18] Williams, Caroline. Islamic Monuments in Cairo: The Practical Guide, 6th, Cairo: American University in Cairo Press, 2008. ISBN 9789774162053.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]