Smolensk arxivi

Smolensk arxivi — Bolsheviklar Butunittifoq Kommunistik partiyasi Smolensk viloyat qoʻmitasining arxivi, Germaniya qoʻshinlari tomonidan qoʻlga olingan va ikkinchi jahon urushi paytida Germaniyaga olib ketilgan. Urush tugagandan soʻng, u amerikaliklar qoʻliga tushib, AQShga olib ketiladi.

Smolensk arxivi (1943 yil iyun)

Tarixi

1941-yilning yozida Stalinning 3 iyuldagi nutqidan soʻng mamlakatning gʻarbiy viloyatlarida mahalliy sovet va partiya organlari shoshilinch ravishda arxivlarni yoqib yuborishga kirishganlar.

Biroq, Smolensk viloyatida boshlangan janglar, 1941-yil 15-iyulda Smolenskga kirgan nemis qoʻshinlarining tez oldinga siljishi, viloyat partiya arxivini olib chiqishning imkoni bo‘lmaganiga shahar atrof-muhiti sabab, sarosimaga tushgan xodimlar esa hujjatlarni uzoq vaqt yo‘q qilishga jur’at etmagan.

Natijada arxiv nemislar tomonidan bosib olindi. U Jozef Gebbels boshchiligidagi Reyx Taʼlim va targʻibot vazirligi tomonidan ishlatilgan — targʻibot maqsadida 1930-yillarning boshidagi kollektivlashtirish davrida amalga oshirilgan qatagʻonlar va 1937-1938-yillardagi Buyuk Terror haqida baʼzi hujjatlar nashr etilgan.

1943-yil may oyida arxiv nemislar tomonidan Smolenskdan Vilnyusga, soʻngra „general-gubernator“ ga olib borilgan. Vilnyusda uning katta qismi ajratilib, Germaniyaga olib ketilgan. 1945-yil fevral oyida hujjatlarning bir qismi Polshada qolgan. Bu qismi Sovet askarlari tomonidan Pshchina temir yoʻl stansiyasi hududida topildi va Smolenskka qaytarib olib kelingan.

1945-yil boshida arxivning asosiy qismi Bavariyaga olib ketilgan. Oradan bir muncha vaqt oʻtgach, Bavariyadagi qismi amerikalik harbiylar tomonidan topilgan. Hujjatlar tez orada Amerika Qoʻshma Shtatlarining Strategik Xizmatlar boshqarmasiga maʼlum boʻldi (Markaziy razvedka boshqarmasining asoschisi). Shundan so‘ng hujjatlar Amerika aviatsiya bo‘linmasi joylashgan joyga yetkazilib, yer osti angariga yashirilgan. Bir guruh amerikalik sovetologlar inventarlarni va baʼzi bir asl hujjatlarni oʻrganib chiqdilar va natijada ularda sovet davlatini boshqarish usullari va tamoyillari toʻgʻrisida juda qimmatli maʼlumotlar mavjud degan xulosaga kelishdi.

Koʻp oʻtmay bu arxiv Vashingtonga, AQSh Milliy arxiviga yuborildi va o‘sha yerda Amerika Tarixiy Assotsiatsiyasi koʻmagida hujjatlar mikrofilmga oʻtkazildi.

1950-yillarning oʻrtalarida Amerika Qoʻshma Shtatlari Milliy arxivida kommunistik hukumatning asl mohiyati va uning terroristik siyosatiga oydinlik kirituvchi Smolensk partiya arxividan olingan hujjatlar borligini ochiq eʼlon qildi.

1950-yillardan boshlab arxiv hujjatlari SSSRdagi partiya va KGB arxivlariga kira olmagan amerikalik va boshqa gʻarb tadqiqotchilari tomonidan foydalanish uchun taqdim etilgan. Smolensk hujjatlaridan keng foydalangan birinchi tarixchi Garvard universiteti professori Мёрл Фейнсод , 1953-yilda „Rossiya qanday boshqariladi“ va 1958-yilda Smolensk Sovet hukmronligi ostida („Smolensk Sovetlar hukmronligi ostida“) kitoblarini nashr etgan. Arxiv hujjatlari Richard Pips tomonidan ilk sovet tarixiga oid yozuvlarida va Robert Conquest tomonidan mashhur „Katta terror“ kitobida ishlatilgan.

1958-yilda AQSh hukumati arxiv materiallarini Sovet Ittifoqiga qaytarishni taklif qildi, ammo bunga javoban Sovet hukumati buni Markaziy razvedka boshqarmasi tomonidan uydirilgan soxta deb daʼvo qildi.

1963-yildan beri Sovet hokimiyati arxivni olishga harakat qila boshladi. Shunga qaramay, SSSRda ular arxivning haqiqiyligini oshkora tan olishni istamadilar, aksincha, Qoʻshma Shtatlarda joylashgan hujjatlarning haqiqiyligini qatʼiyan rad etishda davom etdilar. Bunday notoʻgʻri va oʻta qarama-qarshi pozitsiya Sovet tomonini Smolensk fondini qaytarish boʻyicha deyarli umidsiz vaziyatga solib qoʻydi, chunki SSSR oʻz eʼtirofiga koʻra arxivga daʼvo qilgani maʼlum boʻldi. Sovet diplomatiyasining o‘jarligi natijasida SSSR mavjudligining oxirigacha AQShdan arxivni qaytarishning iloji boʻlmadi.

1991-yilda Rossiya rasmiylari Qoʻshma Shtatlarda haqiqiy arxiv fondi mavjudligini va Rossiya uni qaytarishga intilish niyatida ekanligini tan oldi va ochiq eʼlon qildi. Bu boradagi muzokaralar 1992-yilda boshlangan. Shu bilan birga, AQSh rasmiylari arxivning qaytarilishini Shneerson kutubxonasining Xasidik Chabad harakati bilan bogʻlashga harakat qildi.

Natijada, 2002-yil 13-dekabrda AQSh Davlat departamentining qarori bilan Smolensk arxivining hujjatlari Rossiyaga qaytarildi va Rossiya Federatsiyasi Madaniyat vazirligi va Rossiya Federatsiyasi Federal arxiv xizmati vakillariga topshirildi.

Adabiyot

• Golovskoy V.S. Smolensk arxividan tsenzura boʻyicha materiallar // Indeks / Senzura boʻyicha dosye. 2004 yil. № 20.

Havolalar

• Chernyavskiy G. I. [www.pseudology.org/chtivo/Smolensk_archive.htm Smolensk arxivining taqdiri bolsheviklar totalitar rejimining koʻzgusidir]