Versal-Vashington tizimi

Versal-Vashington tizimi – 1918-yilni 1-noyabrida Fransiyadagi Compiègne oʻrmonida Antanta davlatlarining talabi – Germaniya magʻlubiyatga uchraganini tan olish boʻyicha, bitimga qol qoyishga kelishgan shartnomadir. Toʻrt yil davom etgan urush yakunlandi. 1919-yilning 18-yanvarida Parijda urushni yakunlash va gʻalaba qozongan mamlakatlar bilan Germaniya va uning ittifoqchilari oʻrtasida kelishuvga erishish uchun xalqaro konferensiya boʻlib oʻtdi. Anjumanda 27 davlatdan delegatlar ishtirok etdi. Fransiya Bosh vaziri Georges Clemenceau, Buyuk Britaniya Bosh vaziri David Lloyd George va AQSh prezidenti Woodrow Wilson ishtirok etdilar va raislik qildilar.

Dunyoni qaytadan qurish

Parij konferentsiyasi oldida urushdan keyingi xalqaro munosabatlar va dunyodagi oʻzgarishlarni hisobga olgan holda dunyoni qayta qurish masalasi turgan edi:

1. xalqaro munosabatlardagi oʻzgarishlarni hisobga olgan holda yangi tamoyillarni shakllantirish;
2. yirik kapitalistik mamlakatlar oʻrtasidagi global taʼsirni tartibga solish;
3. Germaniya va Turkiya koloniyalarining taqdirini hal qilish.

Yirik davlatlar Parij konferensiyasida bu masalalarni oʻz manfaatlari yoʻlida hal qilish uchun kurash olib bordilar. Konferentsiyada AQSHning asosiy maqsadi dunyoda oʻz hukmronligini oʻrnatish edi. Ammo Parij konferensiyasida Fransiya va Britaniya rahbarlari eʼtiroz boʻlgan edilar. AQSHning bunday siyosatining asosi birinchi jahon urushidan keyingi iqtisodiy rivojlanishi edi. Urushdan keyin Fransiya va Angliya iqtisodida notinchlik yuzaga keldi, iqtisodiy rivojlanish boʻyicha AQSHdan orqada qolib ketdilar. Urush yukini Fransiya va Angliya zimmasiga oldi. Qoʻshma Shtatlar urushga faqat 1918-yilda kirdi. Urushda 50 000 amerikalik halok boʻldi, 230 000 kishi yaralandi. 1919-yilda Qoʻshma Shtatlar dunyodagi koʻmirning 50% va avtomobillarning 85%ni ishlab chiqardi.

14 nutqli dastur

Birinchi jahon urushidan keyin Qoʻshma Shtatlar moliya olamida toʻliq ustunlikni qoʻlga kiritdi. Xorijiy investitsiyalar Kanada va Lotin Amerikasida 7 milliard dollarga, Yevropada esa 18 milliard dollarga yetdi. „Kim dunyoga koʻp pul bersa, dunyoni boshqarishi kerak“, dedi prezident Vilson. Shunday qilib, AQSH dunyo hukmronligi uchun kurash olib bordi. Bu siyosatni amalga oshirish uchun AQSh prezidenti Parij konferensiyasiga „14 banddan iborat“ dastur taqdim etdi.

1. Ochiq tinchlik shartnomalari, ochiq muhokama qilinadi, shundan soʻng hech qanday maxfiy xalqaro shartnomalar boʻlmaydi va diplomatiya har doim ochiq va hamma uchun rivojlanadi.
2. Tinchlik davrida ham, urush davrida ham hududiy suvlardan tashqaridagi dengizlarda mutlaq suzish erkinligi, xalqaro shartnomalarni bajarish uchun ayrim dengizlar xalqaro miqyosda qisman yoki toʻliq yopilgan hollar bundan mustasno boʻlishi kerak.
3. Imkon qadar barcha iqtisodiy toʻsiqlarni olib tashlash va tinchlik tarafdori boʻlgan va uni saqlash uchun ularning saʼy-harakatlarini birlashtirish uchun savdo qilish uchun teng sharoitlar yaratish.
4. Milliy qurollar milliy xavfsizlikka mos keladigan eng past darajaga tushirilishiga adolatli kafolatlari boʻlishi lozim.
5. Barcha mustamlakachilik nizolarini erkin, ochiq va mutlaqo xolis hal qilish, bu tamoyilga qatʼiy rioya qilish asosida, barcha suverenitet masalalarida, aholi manfaatlari hukumatning adolatli talablari bilan teng boʻlishi kerak, ularning huquqlari belgilanishi kerak.
6. Rossiyaning barcha hududlarini ozod qilish va Rossiyaga taalluqli boʻlgan barcha masalalarni hal qilish, unga oʻz siyosiy rivojlanishi va milliy siyosati boʻyicha mustaqil qaror qabul qilish uchun toʻliq va toʻsqinliksiz imkoniyatga ega boʻlish va uni taʼminlashda boshqa xalqlar bilan toʻliq va erkin hamkorlikni kafolatlash qilishi lozimdir. Shuningdek, unga kerak boʻlgan va oʻzi uchun xohlagan narsada har qanday ishda qoʻllab quvvatlash kerakdir. Kelgusi oylarda xalqlar, uning opa-singillari tomonidan Rossiyaga munosabat ularning yaxshi his-tuygʻulari, uning ehtiyojlarini tushunish va ularni oʻz manfaatlaridan ajratish qobiliyatining poydevori boʻlishi lozimdir.
7. Belgiya, butun dunyo rozi boʻladiki, boshqa barcha erkin davlatlar bilan teng ravishda ega boʻlgan suverenitetni cheklashga urinmasdan, ozod qilinishi va tiklanishi kerak. Bundan boshqa hech qanday harakat xalqlarning oʻzlari oʻrnatgan va oʻzaro munosabatlariga yoʻlboshchi sifatida belgilagan qonunlarga ishonchni tiklashga xizmat qila olmasligi kerakdir. Ushbu shifo aktisiz xalqaro huquqning butun tuzilishi va faoliyati abadiy buzilishi mumkin.
8. Butun Fransiya hududi ozod qilinishi va bosib olingan qismlari qaytarilishi va 1871-yilda Prussiya tomonidan Elzas-Lotaringiyaga nisbatan deyarli 50 yil davomida dunyo tinchligini buzgan, undan tashqari Fransiyaga yetkazilgan yomonlik toʻgʻrilanishi kerak, shunda tinchlik oʻrnatilishi kerakdir va yana hamma manfaatlarini koʻzlab oʻrnatilishi lozimdir.
9. Italiya chegaralarini tuzatish aniq ajratilgan milliy chegaralar asosida amalga oshirilishi kerakdir.
10. Biz Millatlar ligasidagi oʻz oʻrnini himoyalangan va taʼminlanganligini koʻrishni istagan Avstriya-Vengriya xalqlariga avtonom rivojlanish uchun eng keng imkoniyatlar berishimiz lozimdir.
11. Ruminiya, Serbiya va Chernogoriya ozod qilinishi kerakdir. Bosib olingan hududlar qaytarilishi kerakdir. Serbiyaga dengizga erkin va ishonchli kirish huquqi berilishi kerak. Turli Bolqon davlatlarining oʻzaro munosabatlari tarixan oʻrnatilgan mansublik va milliylik tamoyillariga muvofiq doʻstona tarzda belgilanishi kerak. Turli Bolqon davlatlarining siyosiy va iqtisodiy mustaqilligi va hududiy yaxlitligi uchun xalqaro kafolatlar belgilanishi kerakdir.
12. Usmonli imperiyasining turk qismlari hozirgi tarkibiga koʻra ishonchli va doimiy suverenitetga ega boʻlishi kerak, ammo hozir turklar hukmronligi ostida boʻlgan boshqa millatlar mavjudligining aniq kafolati va avtonom rivojlanish uchun mutlaqo daxlsiz shart-sharoitlarni olishlari kerak. Dardanell boʻgʻozi xalqaro kafolatlar ostida barcha xalqlarning kemalarining erkin oʻtishi va savdosi uchun doimiy ochiq boʻlishi kerak.
13. Mustaqil Polsha davlati yaratilishi kerakdir, u shubhasiz Polshaning aholisi boʻlgan barcha hududlarni oʻz ichiga olishi kerak, dengizga erkin va ishonchli chiqish imkoniyatini taʼminlashi kerakdir, siyosiy va iqtisodiy mustaqilligi, shuningdek hududiy yaxlitligi xalqaro huquqbuzarliklar tomonidan shartnoma bilan kafolatlanishi kerakdir.
14. Katta va kichik davlatlarning siyosiy mustaqilligi va hududiy yaxlitligining oʻzaro kafolatini yaratish uchun alohida shartnomalar asosida xalqlarning umumiy birlashmasi tuzilishi kerak.

Versal tizimi

Ushbu tizimning Yeropa (Versal) qismi, asosan, gʻolib davlatlar (Buyuk Britaniya va Fransiya) siyosiy va harbiy-strategik mulohazalari taʼsiri ostidan magʻlubiyatga uchragan va yangi davlatlar paydo boʻlgani bilan tashkil etilgan (Avstriya, Mojariston, Polsha, Finlandiya, Latviya, Litva, Estoniya). Yevropada yangi dunyo tartibining shakllanisihi Rossiyada inqillob va Sharqiy Yevropadagi tartibsizliklar tufayli murakkablashdi. Versal shatrnomasi shartlarini ishlab chiqishqa katta rol oʻynagan gʻolib davlatlar turli maqsadlarni koʻzladilar. Fransiya uchun Germaniyaning maksimal darajada zaiflashishi birinchi darajali ahamiyatga ega edi, bu Evropada fransuz gegemonligini mustahkamlash va uning sharqiy chegaralarini himoya qilish imkonini berdi. Buyuk Britaniya va AQSh Evropada kuchlar muvozanatini saqlashdan koʻproq manfaatdor edi, bu ularni Germaniya manfaatlarini koʻproq hisobga olishga majbur qildi, bu esa Avstriya-Mojariston qulashi, Rossiyadagi inqilob sharoitida, umumiy milliy inqilobiy yuksalish va samarali |bolshevik tashviqotini Markaziy va Sharqiy Yevropada barqarorlashtiruvchi omil sifatida ishlatilishi mumkinlikka olib keldi. Natijada, Versal kelishuvlari magʻlub boʻlganlar hisobiga ushbu ekstremal pozitsiyalar oʻrtasida murosaga aylandi, bu ommaviy kommunistik partiyalarning shakllanishini va Germaniya tashqi siyosatining revanshistik yoʻnalishini oldindan belgilab berdi. Shu vaqtda esa Buyuk Britaniya va Fransiya Yevropada vujudga kelgan yangi davlatlardan ham bolsheviklar inqilobiga qarshi, ham nemis revanshizmiga qarshi foydalanishga harakat qildilar. Har qanday xalqaro munosabatlar tizimining asosini „tizimga kirgan davlatlar, birinchi navbatda, buyuk davlatlarning nisbiy salmogʻi va taʼsirining oʻziga xos tarixiy nisbati sifatida tushuniladigan kuchlar muvozanati“ tashkil etishi sababli, „kuchlar mutanosibligi“ asoslanib bordi. Buyuk Britaniya va Fransiyaning Yevropa muvozanati istiqbollari va Qoʻshma Shtatlarni Versal tizimining faoliyatida ishtirok etishdan oʻzini-oʻzi olib tashlash, Sovet Rossiyasini (SSSR) izolyatsiya qilish va Germaniyaga qarshi yoʻnalish masalasi boʻyicha kelishilgan pozitsiya qoʻllandi. Versal tizimi (Yevropaning siyosiy xaritasini gʻoliblar va magʻlublarga boʻlinishini saqlab qolgan holda) uni muvozanatsiz va universal boʻlmagan holatga aylantirildi va shu bilan kelajakdagi jahon mojarosining potentsial oshirdi. Evropadagi Versal-Vashington xalqaro munosabatlar tizimining dastlabki asosi quyidagilar:

1. Versal sulh shartnomasi (1919) va unga loyiq boshqa shartnomalar;
2. Sen-Jermen shartnomasi (1919);
3. Noyi shartnomasi (1919);
4. Trianon shartnomasi (1920);
5. Sevr sulh shartnomasi (1920).

Vashington tizimi

Osiyo-Tinch okeani mintaqasini qamrab olgan Vashington tizimi biroz muvozanatli edi, lekin universal emas edi, chunki SSSR va Xitoy subʼektlari qatoriga kitilmagan edi, bu esa AQSh va Buyuk Britaniya bilan hamkorlikda Yaponiya eskpansionizimiga qarshi kafil boʻlishi mumkin edi. Vashington tizimining beqarorligi Xitoyning siyosiy rivojlanishining noaniqligi, Yaponiyaning militaristik tashqi siyosati, AQShning izolyatsiyasi va boshqalar bilan belgilandi. Vashington konferensiyasi (1921-yil noyabr – 1922-yil fevral) Tinch okeanidagi urushdan keyingi kuchlar muvozanatini va dengiz qurollarini cheklashni koʻrib chiqish uchun chaqirildi. Amerika diplomatiyasi Parijdagi magʻlubiyat uchun qasos olishga, muhim xalqaro muammolarni hal qilishda oʻz taʼsirini kuchaytirishga harakat qildi. Konferensiya davomida Uzoq Sharqdagi kuchlarning yangi uygʻunligi oʻrnatildi, u dengiz masalalari boʻyicha konsensusga, mintaqaviy manfaatlarning oʻzaro kafolatlariga va Xitoyda yagona siyosat tamoyillariga asoslangan buyuk davlatlarning sherikligiga asoslangan edi. Tizimning muvozanati Yaponiyaning yangi roli bilan mustahkamlandi, u Buyuk Britaniya bilan ittifoqdan voz kechishga va Xitoy va Rossiyadagi daʼvolarini cheklashga majbur boʻldi, ammo dengiz xavfsizligi kafolatlarini oldi va shu bilan oʻzini asosiy kafil rolida topildi. 1921-yil 13-dekabrda Tinch okeanidagi uning ishtirokchilarining orol mulklari daxlsizligining oʻzaro kafolatlari (status-kvoni taʼminlash) toʻgʻrisida „Toʻrt davlat shartnomasi“ (Angliya, AQSH, Fransiya va Yaponiya) imzolandi. „ Besh davlat shartnomasi“ (Angliya, AQSh, Yaponiya, Fransiya va Italiya) tonnaji 35 ming tonnadan ortiq boʻlgan harbiy kemalarni qurishni taqiqladi, ushbu mamlakatlar flotlari oʻrtasidagi jangovar kemalar nisbati 10:10:6:3.5 :3,5 belgilandi, yaʼni Angliya va AQSh oʻz kuchlarini kuchaytordi. „Toʻqqiz davlat shartnomasi“ (AQSh, Angliya, Fransiya, Yaponiya, Italiya, Belgiya, Gollandiya, Portugaliya va Xitoy) Xitoyning suvereniteti, hududiy va maʼmuriy yaxlitligini hurmat qilish tamoyilini eʼlon qildi. U barcha ishtirokchilarni butun Xitoy boʻylab savdo va sanoatni rivojlantirishda „ochiq eshiklar“ va „teng imkoniyatlar“ tamoyillariga amal qilishga majbur qildi. Vashington konferensiyasida tuzilgan shartnomalar 1919-1920-yillarda gʻolib mamlakatlar va Birinchi jahon urushida magʻlub boʻlgan davlatlar oʻrtasida tuzilgan shartnomalar tizimini toʻldirdi.

Versal-Vashington tizimining inqirozi va qulashi

1938-yil oxiriga kelib, Yevropada Versal tizimi amalda toʻxtadi. Versal-Vashington xalqaro munosabatlar tizimining yemirilishi sharoitida buyuk davlatlarning oʻz manfaatlari uchun kurashi kuchaydi. 1939-yilga kelib, buyuk davlatlarning ikkita harbiy-siyosiy bloki tuzildi, ularda Buyuk Britaniya va Fransiya Germaniya va Italiyaga qarshi chiqdilar, Yaponiya esa keyinchalik qoʻshildi. SSSR va AQSH bu bloklar oʻrtasidagi urushdan oʻz manfaatlari yoʻlida foydalanishga umid qilib, kutish va koʻrish pozitsiyasini oldi.

Adabiyotlar

• Всемирная история: люди, события, даты / Иллюстрир. энцикл. для всей семьи : Пер. с англ. // Copyright © 2001 ЗАО «Издательский Дом Ридерз Дайджест» // ISBN 5-89355-035-8
• «Четырнадцать пунктов» Вильсона // ''Иванян Э. А.'' Энциклопедия российско-американских отношений. XVIII—XX века. — Москва: Международные отношения, 2001. — 696 с. — ISBN 5-7133-1045-0.