Xorvatiya — Fransiya munosabatlari
Xorvatiya va Fransiya oʻrtasidagi tashqi, diplomatik, iqtisodiy va siyosiy munosabatlar umumiy tarix, intellektual rivojlanish (Iliriya harakati), diniy oʻxshashlik (Rim katolikligi), tildagi umumiylik (xorvatlarning taxminan 10 % fransuz[1] gaplashadi) bilan bogʻlangan[2][3] va minglab yillarga borib taqaladigan qarindoshlik rishtalari kiradi.
 | |
 Xorvatiya |
 Fransiya |
| Diplomatik vakolatxona | |
| Xorvatiya elchixonasi Parijda. | Fransiya elchixonasi Zagrebda. |
| Elchixona | |
| Xorvatiyaning Fransiyadagi elchisi Filip Vučak | Fransiyaning Xorvatiyadagi elchisi Corinne Meunier. |
Oʻzaro munosabatlar norasmiy ravishda Karoling Uygʻonish davrida 800-900-yillarda fransuz Benediktin rohiblari oʻrtasidagi diniy faoliyat va Xorvatiyada monastirlar qurilishi bilan boshlangan. Xorvatiyada fransuz tilida soʻzlash XIV asrda salib yurishlarining tarqalishi va XV asrda fransuz diniy marosimlarda xorvatcha matnlardan foydalanish bilan kuzatilishi mumkin. Xorvatiya elitasining koʻpchiligi XV asr oxirida fransuz Sorbonnasida oʻqigan va Fransiyaning siyosiy manzarasiga oʻnlab yillar davomida taʼsir qilgan[4]. Keyingi ikki asrda Xorvatiya elitasi sud va fransuz madaniy va ilmiy (xorvat tilida franchezarie[4] deb yuritiladi) hayotida faol ishtirok etgan[4]. 1789-yilgi fransuz inqilobi davrida maʼrifatchilik gʻoyalari Xorvatiya boʻylab tez tarqaldi. XIX asr boshlarida Xorvatiyaning katta qismi Napoleon Bonapartning birinchi Fransiya imperiyasi davrida Fransiyaning avtonom davlatiga aylangan. Bu Xorvatiya hududlarida fransuz madaniy tarqalishini yaratdi va ikki mamlakat oʻrtasidagi aloqani mustahkamladi[4]. Fransiyada Xorvatiya madaniyatining madaniy tarqalishi Illyrianism sifatida tanilgan[4]. Yugoslaviya parchalanganidan soʻng, Xorvatiya-Fransiya munosabatlari eng yuqori choʻqqisiga chiqdi, chunki fransuz ziyolilar jamoasi Xorvatiyani oʻz kitoblari va xaritalarida qayd etib, uni mustaqil davlat ekanligiga dunyoni ishontirdi[4][5][6].
Fransiya va Xorvatiya harbiy va siyosiy ittifoqchilar boʻlib, ikkalasi ham Yevropa Ittifoqi, Birlashgan Millatlar Tashkiloti (BMT), Shimoliy Atlantika Shartnomasi Tashkiloti (NATO), Jahon Savdo Tashkiloti (JST) aʼzolaridir. Ikkala davlat ham milliy rang sifatida futbolda chiziqli qizil — oq — koʻk uch xildagi rangni tanlagan. Xorvatiya Fransiyaning 10- yirik savdo hamkoridir[3]. Xorvatiyaliklar fransuz mehnat bozoriga toʻliq kirib borishgan[3]. Ikki mamlakat oʻrtasidagi zamonaviy munosabatlar hamkorlikka asoslangan[3], diplomatik jihatdan gullab-yashnagan va iqtisodiy jihatdan juda ijobiydir. Fransiyaning Xorvatiyada (Zagrebda, Dubrovnikda va Splitda) uchta turli vakolatxonalari bor va Xorvatiyaning Fransiyada (Parij va Tuluzada) vakolatxonasi bor[7][8]. Fransua Olland ikki davlat oʻrtasidagi munosabatlarni „aʼlo“ deb taʼriflagan[9], Zoran Milanovich ularning umumiy qadriyatlarini „abadiy birga“ deb taʼkidlab oʻtgan[10].
Mamlakatni taqqoslash
tahrir Fransiya
|
 Xorvatiya
| |
|---|---|---|
| Bayroq | 
|
|
| Gerb | 
|
|
| Aholi | 66 628 000 (2016)[11] | 4 190 700 (2016) |
| Demonim | fransuz | Xorvatlar |
| Hudud | 674 843 km 2 | 56 594 km 2 |
| Aholi zichligi | 105.4627/km 2 | 68.4/km 2 |
| Poytaxt |  Parij
|
 Zagreb
|
| Eng katta shahar | Parij — 2 234 105 (12 161 542 metro)
|
Zagreb — 799 565 (1 113 111 metro)
|
| Hukumat | Unitar yarim prezidentlik konstitutsiyaviy respublika | Unitar parlamentli konstitutsiyaviy respublika |
| Hozirgi rahbar (lar) | Prezident Emmanuel Makron
Bosh vazir Jan Kasteks |
Prezident Zoran Milanovich
Bosh vazir Andrey Plenkovich |
| Tashkil etish | 1958-yil 4-oktyabr — Beshinchi Respublika tashkil etildi | 1991-yil 25-iyun — Xorvatiya mustaqilligi |
| Rasmiy til | fransuz | xorvat |
| Asosiy dinlar | 58 % xristianlik (asosan Rim katolikligi)
31 % Dinsizlar 4 % Islom 1 % Yahudiylik 1 % Buddizm 5 % Boshqalar |
86,2 % Rim katolikligi
4,4 % Sharqiy pravoslavlik 1,4 % islom 0,34 % protestantizm 5 % ateist |
| YaIM (PPP) | 2,657 trillion dollar, aholi jon boshiga 35 613 dollar | 100 milliard dollar, aholi jon boshiga 24 053 dollar |
| YaIM (nominal) | 2,712 trillion dollar, aholi jon boshiga 42,793 dollar | 51,945 milliard dollar, aholi jon boshiga 12,405 dollar |
| Chet ellik aholi | Xorvatiyada 12 000 fransuz tugʻilgan | Fransiyada 40 000 xorvat asli istiqomat qiladi[12] |
| Harbiy xarajatlar | 62,5 milliard dollar | 6,38 milliard dollar |
Tarixi
tahrir
Fransiya va Xorvatiya oʻrtasidagi aloqa 800- va 900-yillarning boshlarida fransuz Benediktin rohiblari tomonidan Xorvatiyada monastirlariga sayohat davrida boshlangan. Ikki mintaqa oʻrtasidagi diniy munosabat Xorvatiyaning katoliklik oqimiga eʼtiqod qiliishiga taʼsir koʻrsatgan. 925-yilda Xorvatiya Qirollik maqomiga koʻtarild. Keyingi asrlarda Xorvatiya zodagonlari va fransuz zodagonlari oʻrtasida tortishuvlar boʻlib turdi. Bu zodagonlar va monarxlar orasida siyosiy va ijtimoiy elitizmning keng tarqalishiga yordam berdi.
Toʻrtinchi salib yurishining fransuz tarixchisi Jeoffroi de Villeharduen fransuzlar Zagrebni „dunyodagi eng yaxshi mustahkam shaharlardan biri“ deb taʼriflaganini yozgan, keyinroq „bundan goʻzal, kuchli va boyroq shahar topilmasligini“ qoʻshimcha qilgan[4]. XIV asrda fransuzlar Xorvatiya jamiyatiga Zagrebdan tarqala boshladi. Xorvatiya elitasining koʻpchiligi XV asr oxirida fransuz Sorbonnasida tahsil oldi va kelgusi oʻnlab yillar davomida mamlakatning siyosiy manzarasiga taʼsir koʻrsatdi. Eng koʻzga koʻringan aʼzolardan biri Saro Guchetich edi, u Fransiya qiroli Frensisk I ning iltimosiga binoan Sulton Sulaymon bilan yashirin shartnomalar tuzgan[4]. XVI asr boshlarida Fransiyada adabiyotning kengayishi koʻplab xorvat yozuvchilarining omma uchun asarlarini fransuz tiliga tarjima qilinishi tufayli amalga oshdi[4]. Fransiya va Xorvatiya oʻrtasidagi birinchi diplomatik munosabatlar Dubrovnikda konsullikning tashkil etilishi boʻlgan. Ikki mamlakat oʻrtasidagi oʻsib borayotgan aloqa franchezarie sifatida tanilgan va Xorvatiyadagi birinchi fransuz mason tashkiloti bilan rasmiylashtirilgan. 1789-yilgi fransuz inqilobi davom etar ekan, maʼrifatparvarlik gʻoyalari Xorvatiya jamiyatiga chuqur taʼsir koʻrsatdi, bu esa Zagreb va Dubrovnikda yakobinlar klublarini yaratishga olib keldi[4].
Napoleon Bonapartning birinchi fransuz imperiyasining kengayishi davrida Xorvatiyaning katta qismlari fransuzlar tomonidan nazorat qilinib, Illiriya provinsiyalarining yaratilishiga olib keldi[4]. 1809-yilda Napoleon Bonapart va uning maʼmuriyati bu hududni Lyublyanada (Laybax) asosan bugungi Xorvatiya va Sloveniyaning ayrim qismlarini oʻz ichiga olgan Avstriya imperiyasiga qarshi kengaytma sifatida tashkil etdi. Viloyatlar mavjud boʻlgan davrda toʻrtta gubernator boʻlgan: Auguste de Marmont, Anri Gatien Bertrand, Jan-Andoche Juno va Jozef Fushe[4].
Fransiya hukmronligi davrida avtonom viloyatning rasmiy tillari fransuz, xorvat, italyan, nemis va sloven tillari edi. Fransuzlar feodal tuzumni butunlay bekor qilmagan[4]. Ularning hukmronligi davrida Illiriya provinsiyalari aholisini fransuz inqilobi yutuqlari va hozirgi burjua jamiyati bilan batafsilroq tanishtiruv boʻlgan. Fransuzlar qonun oldida tenglikni, majburiy harbiy xizmatni va yagona soliq tizimini joriy qildilar, shuningdek, ayrim soliq imtiyozlarini bekor qildilar, zamonaviy boshqaruvni oʻrnatdilar, davlat va cherkov oʻrtasidagi vakolatlarni ajratdilar (fuqarolik nikohini joriy etish, tugʻilishni roʻyxatga olish va boshqalar) va sud tizimini milliylashtirdi. Hukmron egalar birinchi marta barcha fuqarolarni nazariy jihatdan qonun oldida tenglashtirdilar.
Illiriya provinsiyalarida fransuz hukmronligi qisqa umr koʻrdi, ammo bu milliy oʻziga ishonch va erkinliklardan xabardor boʻlishga sezilarli hissa qoʻshdi, ayniqsa Yugoslaviya mustaqilligidan keyingi Xorvatiya va Sloveniya misolida slavyan xalqlarida koʻzga tashlandi. Illiriya davlatining taʼsiri va Avstriya hukmronligiga qarshilik koʻrsatish fransuz madaniyatining tarqalishini va bugungi kungacha davom etib kelayotgan mamlakatning ayrim hududlarida millatchilikni keltirib chiqardi. Xorvatiyada Zagreb, Split, Riyeka, Osijek, Zadar va Velika Gorica shaharlarida XIX asr fransuz hukmronligi qoldiqlari saqlanib qolgan boʻlib, ular oʻziga xos fransuz va illiriya urf-odatlarida koʻzga tashlanadi[13]. Sloveniya va Chernogoriyada koʻchalar va kichik hududlar provinsiya va Bonapart gubernatorlari sharafiga nomlangan[4]. Bu davrda Fransiyada ham illiriya harakati keng tarqaldi va asarlar yaratilishiga olib keldi: Les peuples de l’Autriche et de la Turquie; histoire contemporaine des Illyriens, des Magyars, des Roumains et des Polonais, bu asar „Xorvatiya va Illiriya harakati boʻyicha kirish tadqiqoti“ boʻlib xizmat qilgan.
1860-yillarda Xorvatiya maktab tizimi fransuz tilini oʻrganish maqsadida joriy qila boshladi va 1876-yilda rasmiy ravishda milliy oʻquv dasturiga kiritildi[4]. Zadar avlodidan boʻlgan fransuz yozuvchisi Emile Zola Fransiyaning eng koʻzga koʻringan yozuvchilaridan biri edi.
1950-yillarning oxirlarida Xorvatiya poytaxti asosan Yugoslaviya hech qanday suverenga qoʻshilmaganligi sababli madaniy markazga aylangan. Fransuz faylasufi Jan-Pol Sartr 1960-yilda Zagrebga tashrif buyurib, Xorvatiyaning taniqli yozuvchi va faylasuflari bilan uchrashgan[4]. Yugoslaviyaning qulashi bilan Xorvatiya xalqaro miqyosda tan olinishi uchun kurash olib bordi. Mirko Dražen Grmek kabi fransuz ziyolilari (asli xorvat va fransuz fuqaroligini olgan) Xorvatiyaga yordam berish uchun yuqori darajadagi fransuz arboblarini jalb qilishgan[4].
Fransiya 1992-yil 15-yanvarda Xorvatiyani tan oldi va oradan uch oy oʻtib diplomatik munosabatlar oʻrnatdi[3]. Xorvatiya Prezidenti Ivo Yosipovich Fransua Olland tomonidan 2013-yil iyul oyida Fransiyaning Milliy kunini nishonlash uchun taklif qilingan[3]. Yevropa ishlari boʻyicha davlat vaziri Harlem Desir 2015-yil 14-iyul kuni Fransiya Mustaqillik kunini nishonlash uchun Xorvatiyaga tashrif buyurdi va Bosh vazir Zoran Milanovich bilan uchrashdi[3].
Iqtisodiy faoliyat
tahrirFransiya va Xorvatiya Yevropa Ittifoqiga aʼzo boʻlgan holda umumiy yevro bozorida savdoni amalga oshiradi. Fransuz kompaniyalari Xorvatiyada transport infratuzilmasini rivojlantirishga moyildirlar[3]. 2012-yilda Bouygues-Aéroports de Paris (ADP) sarmoyasi evaziga Zagreb aeroportining qurilishi Xorvatiyada Fransiya haqidagi jamoatchilik fikrini sezilarli darajada oshirdi[3]. Mamlakatlarning savdo kelishuvi va faoliyati 2015-yilda 535 million yevro bozor qiymatiga yetdi (2014-yilga nisbatan 16,3 % ga koʻp)[3]. 2014-yilda Xorvatiya umumiy savdosining 2,3 foizi Fransiya hissasiga toʻgʻri keladi. Xorvatiya Fransiyaning 10-yirik savdo hamkoriga aylandi. 2015-yilda Xorvatiyaga fransuz eksporti 364 million yevroni tashkil etdi (2014-yilga nisbatan 17 % ga koʻp)[3]. Oʻzgarish avvalgi besh yillik turgʻunlik va pasayishdan keskin oʻsishni koʻrsatadi. Xorvatiya 2015-yilda Fransiyaga 171,3 million yevrolik mahsulot yetkazib berdi. Fransiya Xorvatiyadagi yettinchi yirik investor boʻlib, yillik 651 million yevro miqdorida toʻgʻridan-toʻgʻri investitsiyalar kiritadi[3].
Xalqaro tashkilotlarda hamkorlik
tahrirXorvatiya — Fransiya bir qator xalqaro tashkilotlarga aʼzodir, jumladan:
|
.svg)
.png)
Siyosiy va diplomatik faoliyat
tahrirMamlakatlar umumiy gʻarbiy qadriyatlarga ega boʻlib, Yevropadagixalqaro muammolarda birga yechim izlaydilar[3]. Ikki davlat oʻrtasida parlamentlararo almashinuv yoʻlga qoʻyilgan. 2009-yilda Xorvatiya Fransiya bilan Birlashgan Millatlar Tashkiloti Xavfsizlik Kengashining vaqtinchalik aʼzosi boʻlgan[14][15][16].
Fransiya Xorvatiyaning „maʼmuriy jarayonlari“ ni yaratishga yordam bergan, bu unga Yevropa Ittifoqining 28-davlati boʻlishiga yordam berdi[3]. 2013-yil yanvar oyida Xorvatiyaning Yevropa Ittifoqi shartnomasi Fransiya parlamenti tomonidan ratifikatsiya qilindi[3]. Fransiyaning Yevropa masalalari boʻyicha vaziri Tyeri Repentin 2013-yilda Zagrebga uning Yevropa Ittifoqiga aʼzoligini qoʻllab-quvvatlash maqsadida tashrif buyurgan[3].
2015-yilgi Parijdagi teraktlardan soʻng Xorvatiya hukumati 2015-yil 16-noyabrni mamlakatda milliy motam kuni deb eʼlon qildi[17]. Xorvatiya Bosh vaziri Zoran Milanovich qurbonlarning oilalariga taʼziya izhor qildi[18].
Sport raqobati
tahrir
Fransiya va Xorvatiya bir qator oʻrtoqlik oʻyinlarida oʻzaro raqobatlashganlar, biroq 1998-yildan beri ularning raqobatli uchrashuvlari tobora kuchayib bormoqda[19]. Ikkala davlat ham qizil-oq-koʻk tusli uch xil rangdagi bayroqqa ega boʻlgani sababli, oʻyinlar Le derbi trikolore („Uch rangli derbi“) yoki Trobojnica („Uch rangli oʻyin“) deb nomlanadi. 1998-yilgi Jahon chempionatida Fransiya ham, Xorvatiya ham oʻsha paytdagi xalqaro jasorat choʻqqisiga chiqdi, Fransiya Xorvatiyani yehgib uchinchi oʻrinda qoldirdi, oʻzi esa birinchi oʻrinni zabt etdi. Yigirma yil oʻtib, ikki jamoa JCh-2018 finalida kurash olib borishdi va Fransiya Xorvatiyani 4:2 hisobida magʻlub etib, kubokni qoʻlga kiritdi[20][21]. 1998-yildagidek, Fransiya bilan oʻyinda magʻlubiyatga uchragan Xorvatiyani bu safar ikkinchi oʻrinni egallab, oʻz tarixidagi eng yuqori pogʻonaga koʻtarildi. Ikki jamoa olti marta oʻzaro kuch sinashgan, Fransiya toʻrtta oʻyinda gʻalaba qozongan va ikkitasida durang qayd etgan[19].
2018-yilgi Devis kubogi finalida Xorvatiya va Fransiya ham oʻzaro bahs olib borishdi va Xorvatiya ikkinchi chempionlikni qoʻlga kiritdi[22].
Manbalar
tahrir- ↑ Vinko Šeringer, 1889. Dictionary of Foreign Words (Rječnik stranih riječi).
- ↑ Vinko Šeringer, 1889. Dictionary of Foreign Words (Rječnik stranih riječi).
- ↑ 3,00 3,01 3,02 3,03 3,04 3,05 3,06 3,07 3,08 3,09 3,10 3,11 3,12 3,13 3,14 3,15 „France and Croatia“ (en-EN). France Diplomatie :: Ministry for Europe and Foreign Affairs. 3-mart 2018-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 30-may 2017-yil.
- ↑ 4,00 4,01 4,02 4,03 4,04 4,05 4,06 4,07 4,08 4,09 4,10 4,11 4,12 4,13 4,14 4,15 4,16 „Croatian-French relations“. 2016-yil 21-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 30-may 2017-yil.
- ↑ Frucht 2005, p. 433
- ↑ „Leaders of a Republic In Yugoslavia Resign“. The New York Times. Reuters (12-yanvar 1989-yil). 6-noyabr 2012-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 7-fevral 2010-yil.
- ↑ „Embassy of Croatia in Paris, France“. www.embassypages.com. Qaraldi: 30-may 2017-yil.
- ↑ „Embassy of France in Zagreb, Croatia“. www.embassypages.com. Qaraldi: 30-may 2017-yil.
- ↑ „Excellent relations between France and Croatia“. vlada.gov.hr. Qaraldi: 31-may 2017-yil.
- ↑ „PM Milanovic: Croatia forever with France in terms of values“. vlada.gov.hr. Qaraldi: 31-may 2017-yil.
- ↑ „Évolution de la population jusqu'en 2014 – champs France hors Mayotte“ (fransuzcha). INSEE. Government of France. (French departments without Mayotte: 65,821,000 inhabitants) „Populations légales dans les collectivités d'outre-mer et Mayotte“. INSEE. Government of France. (Mayotte : 212,645 inhabitants — overseas collectivities : 337,191 — new Caledonia : 245,580) Total (French departments+French overseas collectivities+New Caledonia)
- ↑ „Présentation de la Croatie“.
- ↑ Malkovic, Goran. Francuski utjecaj, Sveučilišna knjižnica Split, 2011 — 17, 21, 38-bet.
- ↑ „Membership of the United Nations Security Council by Country“ (EN). www.un.org. Qaraldi: 30-may 2017-yil.
- ↑ „Croatia“. www.un.org. Qaraldi: 30-may 2017-yil.
- ↑ „MVEP • CROATIA AND THE SECURITY COUNCIL“. www.mvep.hr. Qaraldi: 30-may 2017-yil.
- ↑ „Croatia declares Nov 16 day of mourning for Paris attack victims“. vlada.gov.hr. Qaraldi: 31-may 2017-yil.
- ↑ „Prime Minister Milanovic at the March for Democracy in Paris“. vlada.gov.hr. Qaraldi: 31-may 2017-yil.
- ↑ 19,0 19,1 Kennedy. „France-Croatia: Three things to know about the rivalry“. Qaraldi: 13-iyul 2018-yil.
- ↑ Gregory. „32 Teams Entered, 2 Remain. Your Ultimate Guide to the World Cup Final“. Time (11-iyul 2018-yil). Qaraldi: 13-iyul 2018-yil.
- ↑ Mather, Andrew Das and Victor. „France, the Class of the World Cup, Brings Home the Trophy“ (14-iyul 2018-yil). Qaraldi: 14-iyul 2018-yil.
- ↑ Briggs, Simon. „Croatia win Davis Cup final as defeated France bemoan future of competition“. The Telegraph (25-noyabr 2018-yil). Qaraldi: 16-iyul 2019-yil.
Adabiyotlar
tahrir- Xorvatiya-fransuz munosabatlari (Wayback Machine saytida 2016-08-21 sanasida arxivlangan) http://croatia.eu