Vikipediya

Yelena Bonner

Yelena Georgiyevna Bonner (ruscha: Еле́на Гео́ргиевна Бо́ннэр) — Sovet va Rossiya jamoat arbobi, huquq himoyachisi, dissident, publitsist, akademik Andrey Saxarovning ikkinchi rafiqasi. Ulugʻ Vatan urushi faxriysi. Umrining soʻnggi yillarini Amerika Qoʻshma Shtatlarida oʻtkazgan.

Yelena Bonner
Tavalludi 15-fevral 1923-yil
Marv, Turkmaniston SSR
Vafoti 18-iyun 2011-yil(2011-06-18)
(88 yoshda)
Boston, AQSh
Fuqaroligi Sovet Ittifoqi>Rossiya bayrogʻi Rossiya
Taʼlimi Sankt-Peterburg davlat universiteti
Kasbi dissident, huquq himoyachisi, pediatr, yozuvchi
Otasi Levon Kocharian
Onasi Ruth Bonner

Hayoti

tahrir

Yelena Bonner 1923-yil 15-fevralda Marvda (hozirgi Mari, Turkmaniston) tugʻilgan.

Otasi Levon Sarkisovich Kocharov (Kocharyan). Millati — arman.

Oʻgay otasi — Gevork Sarkisovich Alixanyan, 1920—1921-yillarda — Armaniston Kommunistik partiyasi (bolsheviklar) Markaziy Komitetining 1-kotibi, 1921—1931-yillarda Moskvaning Baumanskiy va Leningrad bir qancha tumanlarida okrug komitetlarida mas’ul partiya lavozimlarida ishlagan. 1931—1937-yillarda Komintern Ijroiya qoʻmitasida ishlagan. 1938-yil 13-fevralda otib tashlangan va vafotidan keyin oqlangan.

Onasi, yahudiy Rut Grigoryevna Bonner (1900—1987), 1924-yildan Sovet Ittifoqi Kommunistik partiyasi aʼzosi, 1937-yil 10-dekabrda hibsga olingan, 1938-yil 22-martda esa 8 yilga qamoqqa olingan. 1954-yilda oqlangan[1][2]. U muharrir va jamoat arbobi Moisey Leontiyevich Kleyman (?—1931) va Irkutsk universitetining birinchi rektori psixolog Moisey Matveyevich Rubinshteynlarning jiyani[3].

Yelena Bonner — mamlakat bibliografi va tarixchisi Anna Gdalyevna Bonner (1902—1975) va iqtisod fanlari doktori, G. V. Plexanov nomidagi Moskva xalq xoʻjaligi instituti professori Lev Matveyevich Morduxovich (1902—1989) ning jiyani[3].

Urushdan oldingi yillarda

tahrir

1937-yildagi „Buyuk terror“ paytida Bonnerning ota-onasi SSSR Ichki Ishlar Xalq Komissarligi (NKVD) tomonidan hibsga olingan[4]. Yelena va uning ukasi shoshilinch ravishda buvisi bilan Leningradga koʻchib oʻtgan[4]. Bu ularni xoinlarning bolalari yuboriladigan lagerdan unchalik farq qilmaydigan internatga yuborishdan qutqargan[5][6].

8-sinfda ota-onasidan voz kechmagani va maktab yigʻilishida ularni qoralashni istamagani uchun komsomoldan haydalgan[4]. Yelena Bonner Sanʼat tarixi instituti adabiy klubiga aʼzo boʻlgan. 1940-yilda Leningraddagi 239-maktabni tamomlagan.

Mehnat faoliyatini Manzal kommunal korxonasida xizmatchi va farrosh sifatida boshlagan[4][5]. Shu bilan birga, A. I. Gerzen nomidagi Davlat pedagogika instituti rus tili va adabiyoti fakultetining kechki boʻlimida tahsil olgan. U yerda dastlabki tibbiy tayyorgarlikdan oʻtib, harbiy xizmatga muhtoj shaxs sifatida roʻyxatga olingan[5].

Urush yillarida

tahrir

Yelena Bonner Ulugʻ Vatan urushi boshida hamshira sifatida armiyaga safarbar qilingan[4]. U sanitariya „poyezdlari“ dan birida — yaradorlarni olib ketayotgan va Leningraddan Vologdaga Ladoga qirgʻoqlari boʻylab evakuatsiya qilingan poyezdlarda xizmat qilgan. Havo hujumlaridan birida Bonner ogʻir yaralangan va miyasi chayqalgan. Vologda va Sverdlovsk shifoxonalarida davolangan. Sogʻayib, dastlab hamshira, 1943-yildan 122-sonli harbiy gospital poyezdida bosh hamshira boʻlib ishlagan[7]. 1945-yilga kelib tibbiy xizmatda leytenant harbiy unvonini olgan[8]. 1945-yil 9-mayda Insbruk (Avstriya) yaqinida Gʻalaba kunini nishonlagan.

1945-yil may oyining oʻrtalarida frontdan qaytgach, Yelena Bonner Kareliya-Fin chegarasi yoʻnalishidagi alohida istehkom batalyonining tibbiy xizmati boshligʻining oʻrinbosari etib tayinlangan. 1945-yil avgust oyining oxirida armiyadan boʻshatilgan.

Yelena Bonner 1971-yilda Ikkinchi jahon urushi nogironi sifatida qayd etilgan. Yelena Bonnerning buvisi Leningradda qamal (blokada) paytida vafot etgan.

Urushdan keyin

tahrir

1947—1953-yillarda Bonner akademik I. P. Pavlov nomidagi Birinchi Sankt-Peterburg davlat tibbiyot universitetida tahsil olgan.

„MQBdagi sionistik fitna ishi“ haqidagi bayonotlari uchun institutdan haydalgan. Biroq, haydalganidan 3 oy oʻtgach va Iosif Stalin oʻlimidan bir oy oʻtib universitetga qayta taklif etilgan[9].

Institutni tugatgach, dala shifokori, keyin tugʻruqxonada pediatr boʻlib ishlagan, Moskvadagi tibbiyot bilim yurtining amaliyot va oʻquv boʻlimi mudiri boʻlib, shu davrda bolalar kasalliklaridan dars bergan.

Bundan tashqari, Yelena Bonner muntazam ravishda „Neva“, „Yunost“, v „Literaturnaya gazeta“, „Meditsinskiy rabotnik“ gazetalarida nashr etilgan. „Vatan urushi frontlarida halok boʻlgan aktyorlar“ toʻplamini yaratrishda qatnashgan. Butunittifoq radiosining „Yunost“ dasturida mustaqil ishlagan. Bonner Yozuvchilar uyushmasi adabiy maslahatxonasida maslahatchi, „Tibbiyot“ nashriyotining Leningrad filialida muharrir boʻlgan.

Doʻsti va kursdoshi shoir Eduard Bagritskiyning oʻgʻli haqidagi „Vsevolod Bagritskiy, dnevniki, pisma, stixi“ (1964) kitobi mualliflaridan biri. [10]

Yelena Bonner 1965 yilda Kommunistik partiya safiga qoʻshilgan.

Dissidentlik faoliyati

tahrir

1968-yilda „Praga bahori“ kuch bilan bostirilgach, Yelena Bonner oʻz pozitsiyasini qayta tahlil qilib, eʼtiqodi va partiya siyosati oʻrtasidagi nomuvofiqlik tufayli 1972-yilda Sovet Ittifoqini tark etgan. Kommunistik partiyadan ketishga qaror qilgan. 1972-yildan Yelena Bonner dissidentlik faoliyatini boshlagan.

Andrey Saxarov bilan nikoh

tahrir

1960-yillar va 1970-yillarning boshlarida Yelena Bonner dissidentlarning sudlarida qatnashgan. 1970-yilda Kaluga shahriga (Vayl-Pimenov sudi) tashrifi chogʻida akademik Andrey Saxarov bilan uchrashgan. Ular 1972-yilda turmush qurishgan[11]. Eduard Kuznetsovning kundaliklarini Gʻarbga topshirishda ishtirok etgan va 1973-yilda bu ish uchun DXQ tomonidan bir necha bor soʻroq qilingan[12].

1974-yilda Saxarov „Chino del Duca“ pul mukofoti bilan taqdirlangan, bu esa Yelena Bonnerning siyosiy mahbuslarning bolalariga yordam fondi haqidagi orzusini amalga oshirishga imkon bergan. Jamgʻarma Saxarov tomonidan oʻtkazilgan mablagʻlarning katta qismiga asoslangan edi[13].

Yelena Bonner 1975-yilda Osloda boʻlib oʻtgan Nobel mukofotini topshirish marosimida akademik Andrey Saxarovning vakili sifatida ishtirok etgan. 1976-yil 12-mayda Moskva Xelsinki guruhining taʼsis hujjatini imzolagan. Saxarov bilan birga Gorkiy shahriga surgunga ketgan (1980). Surgun qilingan juftlik DXQning doimiy nazorati ostida boʻlgan. 1984-yilda Gorkiy viloyat sudi tomonidan hukm qilingan. RSFSR Jinoyat kodeksining 190-1-moddasi (sovet jamoat va davlat tuzilmasini tuhmat qilish) boʻyicha jazoni turmush oʻrtogʻi surgun qilingan Gorkiy shahrida oʻtagan.

Bonner Moskvadagi Chkalova, 48b, 68. kvartira (hozirgi Zemlyanoy Val koʻchasi) manzilida yashagan.

Yelena Bonner inson huquqlari boʻyicha faolligi uchun koʻp bora tintuv qilinib, hibsga olingan va tez-tez shantaj qilingan. Qizi Tatyana va oʻgʻli Aleksey 1970-yillarning oxirida universitetlardan haydalgan va koʻchib ketishga majbur boʻlgan. Biroq, SSSR hukumati uning oʻgʻli Alekseyning kelini Liza Alekseyevaga ketishni taqiqlagan, bu Saxarov va Bonnerning Gorkiyda ilk bor ochlik eʼlon qilishiga olib kelgan (1981-yil 22-noyabr — 9 dekabr). Ochlik eʼlon qilish muvaffaqiyatli oʻtib: Alekseyeva Amerika Qoʻshma Shtatlarga qoʻyib yuborilgan.

1985-yil 29-avgust SSSR KPSS Markaziy Komiteti Siyosiy byurosi A.Saxarovning Y.Bonnerning chet elga chiqishiga ruxsat berish haqidagi iltimosi masalasi muhokama qilingan yigʻilishda koʻplab ishtirokchilar A.Saxarovning oʻzi ham, Y.Bonner haqida ham salbiy fikrlarini bildirganlar. Xususan, oʻsha paytdagi Markaziy Qoʻmitaning kotibi Mixail Zimyan:

„Gʻarbda Bonnerdan bizga qarshi qoʻllanilishiga shubha yoʻq. Biroq uning oilasini birlashtirishga ishora qilishga urinishlarni rad etish mumkin. Oʻrtoq Slavskiy toʻgʻri aytadi — biz uni qoʻyib yubora olmaymiz“

deya fikrlar bildiradi. SSSR KPSS Markaziy Komiteti Siyosiy byurosining 1985-yil 29-avgustdagi majlisining ish bayoni „Rossiyskiye vesti“ gazetasining 1992-yil 3-oktyabrdagi sonida eʼlon qilingan.

1987-yilda Moskvaga qaytgach, A. D. Saxarov bilan birgalikda „Memorial“, „Moskovskaya tribuna“ kabi jamoat birlashmalari va klublarini tashkil etishda bevosita ishtirok etgan, 1997-yildan esa „Obщee deystvie“ tashabbus guruhi aʼzosi. Bu uyushmalar va klublar 1960—1970-yillardagi demokratik harakatlar ishtirokchilari va faol inson huquqlari tashkilotlari vakillari tomonidan tashkil etilgan.

2009-yilda Sergey Kapitsa Bonner Saxarovni „siyosiy biznesga“ tortganligi, haqida fikr bildirgan[14].

Saxarov vafotidan keyin

tahrir

Yelena Bonner „Andrey Saxarov xotirasini abadiylashtirish boʻyicha jamoat komissiyasi — Saxarov jamgʻarmasi“ nodavlat xalqaro tashkiloti raisi boʻlgan. Rossiya Prezidenti huzuridagi Inson huquqlari boʻyicha komissiya tashkil etilgan kundan boshlab 1994-yil 28-dekabrgacha yigʻilishlarda qatnashgan. Yelena Bonner birinchi chechen urushini „boshlagan“ prezident maʼmuriyati bilan hamkorlik qilishning iloji yoʻq deb hisoblab, komissiyani tark etgan.

2001-yilda Yelena Bonner NTV telekanalining himoya xatiga imzo chekadi.

Amerika Qoʻshma Shtatlarga koʻchishi

tahrir

2006-yilda Bostonga farzandlarini koʻrgani borgan[15]. Yelena Bonner „Oni vibirali svobodu“ (RTVi telekompaniyasi, 2005) hujjatli filmining bosh qahramonlaridan biri. 2008-yil avgust oyida urush paytida Rossiyaning Janubiy Osetiyadagi harakatlarini qoralagan.

2010-yil 10-martda Rossiya muxolifatining Rossiya fuqarolariga „Putin ketishi kerak“ degan murojaatini imzolagan birinchi shaxs edi[16].

2010-yil 22-martda Granya.ru veb-saytidagi blogida „Fanlar akademiyasi haqida“ yozuvini qoldirgan. Bu yerda Rossiya Fanlar akademiyasini maʼmuriy-xoʻjalik funksiyalaridan mahrum qilishga chaqirgan[17].

Oʻlimi va dafn etilishi

tahrir

Yelena Bonner 2011-yil 18-iyun kuni 89 yoshida Bostonda yurak xurujidan vafot etgan[18].

Yelena Bonner bilan vidolashuv 21-iyun kuni Bruklindagi (Massachusets shtati) Stanekkida dafn marosimida boʻlib oʻtgan.

Marhumning iltimosiga binoan uning jasadi kuydirilgan, kuli solingan oʻrna Moskvaga olib ketilgan va Vostryakovskiy qabristonida eri A. D. Saxarov, onasi va ukasi yoniga dafn qilingan[19].

Oilasi

tahrir

Bonnerning — Tatyana ismli qizi (1950-yilda tugʻilgan, 1977-yildan AQShda yashaydi) va Aleksey ismli oʻgʻli (1956-yilda tugʻilgan, 1978-yildan AQShda yashaydi) bor[20].

1965-yilda birinchi eri Ivan Vasilyevich Semyonov bilan (1924—1993) ajrashgan[21].

Mukofotlari

tahrir
  • „1941—1945-yillardagi Ulugʻ Vatan urushida Germaniya ustidan qozonilgan gʻalaba uchun“ medali[22];
  • Vatan urushi ordeni (1988)[23][24];
  • „Tibbiyot xodimi“ koʻkrak nishoni (SSSR);
  • 13-yanvar esdalik medali (1992-yil 12-fevral, Litva)[25];
  • „Matbuot erkinligi uchun“ mukofoti (1993);
  • Bir qator Amerika va Yevropa universitetlarining faxriy huquq doktori[26];
  • Xalqaro Raul Uollenberg fondi mukofoti;
  • Professor Torolf Rafto xotira mukofoti (1991);
  • Litva Buyuk Gertsogi Gediminas ordeni kavaleri (1999-yil 31-yanvar, Litva)[27];
  • Xanna Arendt mukofoti (2000);
  • 2-darajali Tomas Garrig Masaryk ordeni (2003, Chexiya)[28];
  • 3-darajali Mary quruqlik xochi ordeni (2008-yil 6-fevral, Estoniya)[29];
  • Polsha Prezidenti Lex Kachinskiyning farmoni bilan „Inson huquqlarini himoya qilish va fuqarolar erkinliklarini taʼminlash sohasidagi ulkan yutuqlari uchun“ Polsha Respublikasining „Buyuk xizmatlari uchun“ ordeni ritsar xochi (2009)[30]. 2010-yil 30-oktabrda Polshaning Rossiyadagi elchisi Pyotr Markinyak mukofotni Yelena Bonnerning vakili, Saxarov markazi arxivi rahbari Bella Kovalaga topshirgan[31];
  • Truman-Reygan Ozodlik medali.

Manbalar

tahrir
  1. ↑ „Боннэр Е. Г. «Дочки-матери»“. 2013-yil 15-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 18-yanvar.
  2. ↑ „Моисей Леонтьевич Клейман“. 2015-yil 24-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 18-yanvar.
  3. ↑ 3,0 3,1 Andrey Saxarov, Yelena Bonner i druzya: jizn bila tipichna, tragichna i prekrasna
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 „Памяти Елены Боннэр. «В ней было невероятное сострадание»“. 2019-yil 25-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 25-oktyabr.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 „Забрать себе Елена Боннэр: «Воевали не за Родину и не за Сталина, просто выхода не было…»“. 2019-yil 25-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 25-oktyabr.
  6. ↑ „ГУЛАГ для самых маленьких“. 2019-yil 25-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 25-oktyabr.
  7. ↑ „Елена Боннэр на сайте «Память народа»“. 2020-yil 1-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 26-aprel.
  8. ↑ „Биография Елены Георгиевны Боннер“. РИА Новости (2013-yil 15-fevral). 2018-yil 10-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 10-aprel.
  9. ↑ „Одна на всех Победа“. www.sovsekretno.ru. 2021-yil 17-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 17-may.
  10. ↑ Варяжский, Сергей. „«Одесса, город мой, мы не сдадим тебя!»“. «Вечерняя Одесса» № 40 (9958) (2014-yil 18-mart). 2014-yil 4-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 4-aprel.
  11. ↑ „A.“. 2020-yil 23-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2024-yil 25-may.
  12. ↑ Yelena Bonner.
  13. ↑ „А. Д. Сахаров. Воспоминания, гл. 18“. 2012-yil 19-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 15-sentyabr.
  14. ↑ „Сергей Капица: "Я как белая ворона! " - 13 июля 2009 - Фонтанка.Ру“. 2023-yil 26-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 26-sentyabr.
  15. ↑ Stanley, Alessandra.
  16. ↑ „Известный российский правозащитник Сергей Ковалёв призвал мировое сообщество осудить действия России в Грузии“. «ru:Эхо Москвы». 2012-yil 16-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 11-avgust.
  17. ↑ Bonner Ye.
  18. ↑ „Yelena Bonner, Andrei Sakharov's widow, dies at 88“. Boston.com. Qaraldi: 2011-yil 19-iyun.
  19. ↑ „Могила Е. Г. Боннер“. 2017-yil 12-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 2-iyun.
  20. ↑ „Татьяна Янкелевич о «Мемориале»“. Мемориал. 2014-yil 18-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 4-aprel.
  21. ↑ „Кто есть кто в судебной медицине“. forens-med.ru. 2014-yil 4-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 4-aprel.
  22. ↑ „Документ о награде / Боннер Елена Георгиевна, Медаль «За победу над Германией в Великой Отечественной войне 1941–1945“. Память народа. 2016-yil 15-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 30-iyun.
  23. ↑ „Документ о награде / Боннер Елена Георгиевна, Орден Отечественной войны II степени“. // ru:Память народа (1988). 2016-yil 15-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 30-iyun.
  24. ↑ Nagrajdena 28.04.1988 k 40-letiyu Pobedi
  25. ↑ Apdovanotų asmenų duomenų bazė
  26. ↑ „В Бостоне скончалась вдова академика Сахарова Елена Боннэр“. // ru:Newsru.com. 2011-yil 23-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 5-sentyabr.
  27. ↑ Jelena BONER.
  28. ↑ „Řád Tomáše Garrigue Masaryka [1994]“. 2023-yil 21-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 10-oktyabr.
  29. ↑ „Jelena Bonner. Teenetemärkide kavalerid“. 2023-yil 21-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 21-fevral.
  30. ↑ „Postanowienie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 8 maja 2009 r. o nadaniu orderów i odznaczeń (M. P. Nr 43 poz. 664)“. 2015-yil 18-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 21-iyun.
  31. ↑ Visokie nagradi rossiyskix pravozaщitnikov // MXG ( at www.mhg.ru Error: unknown archive URL 20101202214827 sanasida arxivlangan)

Adabiyotlar

tahrir

Havolalar

tahrir 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Yelena_Bonner&oldid=4440853" dan olindi