Yuyechji
Yuyechji, Yuechjilar (xitoycha: mánhī; pinyin: Yuèzhī, Ròuzhī yoki Rùzhī; Wade-Giles: Yüeh-chih, Jou-chih yoki Ju-chih;) Miloddan avvalgi 1-ming yillikda hozirgi Xitoyning Gansu provinsiyasining gʻarbiy qismidagi hududda yashagan qadimgi xalq boʻlib, ilk marta Xitoy tarixida dashtlarda yashovchi koʻchmanchi chorvadorlar sifatida tasvirlangan. Miloddan avvalgi 176-yilda Hunlardan yirik magʻlubiyatga uchragach, Yuechjilar 2 guruhga boʻlinib, turli yoʻnalishlarda koʻchib yurganlar: Katta Yuechji (Dà Yuèzhī dà Yuezhī) va Kichik Yuechji (Xiǎo Yuèzhī chāngāngī). Bu mag'lubiyat murakkab domino effektini boshlaydi, u barcha yo'nalishlarda tarqaladi va bu jarayonda Osiyoning ko'p asrlarlik tarix yo'nalishini belgilab beradi[1]. Katta yuechjilar dastlab shimoli-gʻarbga Ili vodiysiga (Xitoy va Qozogʻistonning zamonaviy chegaralarida) koʻchib oʻtganlar, maʼlumotlarga koʻra, ular saklarni siqib chiqarishgan. Ular Ili vodiysidan vusunlar tomonidan quvilgan va janubga, Soʻgʻdga koʻchib kelgan va keyinroq Baqtriyaga oʻrnashgan. Binobarin, Buyuk Yuechjilar Yunon-Baqtriya podshohligi ustidan hukmronlik qilgan xalqlar: Toxarlar bilan birlashtirilgan. Miloddan avval 1-asrda Baqtriyadagi 5 ta yirik katta yuechji qabilalaridan biri boʻlgan kushonalar (xitoycha: yhuang; pinyin: Guìshuāng) boshqa qabilalar va qoʻshni xalqlarni oʻziga boʻysundira boshlagan. Kushonlar podsholigi milodiy III asrda oʻzining eng yuqori choʻqqisiga chiqdi, shimolda Tarim havzasidagi Turfondan janubda Hindistonning Gang tekisligidagi Pataliputragacha choʻzilgan. Ipak yoʻlida savdo-sotiqning rivojlanishi va Xitoyga buddizmning kirib kelishida kushonalar muhim rol oʻynagan.
Aksar olimlar yuechjilarni Hind-Yevropa xalqlariga oid boʻlgan deb hisoblaydilar.[2] Xususan, fransuz tarixchi olimi, turkshunos Jean-Paul Roux ham yuechjilarni turk yoki mog'ul xalqlaridan emas, balki Hind-yevropa xalqlariga mansub xalqlardan deya ta'riflaydi.
Yuechjilarning katta qismi Ili va Fargʻona vodiysi orqali hozirgi Afgʻoniston tomonga koʻchib borgan. Yangi joyda ular oʻz davlatlarini tashkil etib qoʻshni hududlarni egallab olishgan. Xitoy manbalarida bu davlat Ulugʻ yuyechji (Dayuyechji) davlati deb nomlangan. Asl maskanlari — Dashtiota (Dunxuan) bilan Chilanshan, qolganlari esa "Kichik yuyechji" ("Syao yueji") deb atalgan. Xitoy manbalarida Baqtriya, Kushon, Eftaliylar davlatlarini "ulugʻ Yu.lar" barpo etganligi haqida maʼlumotlar mavjud. Ba'zi tadqiqotchilar Yuechjilarni toxarlar deb atashadi. Baqtriyani egallagan Yuechjilar bu hududni mazkur 5 hududga boʻlib idora etishgan. Bular xitoy tilida shunday atalgan: 1) Vaxan (Syumi), markazi — Moʻcheng shahri; 2) Shuangmi (Syamaka), markazi — Shuangmi shahri; 3) Kushon (Guyshuang), markazi — Kandut (Xutsao) shahri; 4) Parvan (Sidun), markazi — Bichju shahri; 5) Dumi yobgʻuligi. Yuz yil oʻtgach, Kushonlar 5 hududni birlashtirib Kushon podsholigiga asos solgan. Xitoy manbalarida bu davlat "Katta Yuechji davlati" deb atalgan.
Xitoy manbalarida dastlab hunlar tomonidan qayd etilgan "Katta Yuechji" atamasi, qadimiy oʻqilishi jihatidan "katta get qabilasi", "mahoget qabilasi", yaʼni "massaget qabilasi"ga mos keladi.
Abdulahad Xoʻjayev, Abduxoliq Aytboyev.
 | Bu andozani aniqrogʻiga almashtirish kerak. |
| Ushbu maqolada Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan. |
- ↑ Dean, Riaz (2022). The Stone Tower: Ptolemy, the Silk Road, and a 2,000-Year-Old Riddle. Delhi: Penguin Viking. pp. 73-81 (Ch.7, Migration of the Yuezhi). ISBN 978-0670093625..
- ↑ Roux 1997, p. 90 "They are, by almost unanimous opinion, Indo-Europeans, probably the most oriental of those who occupied the steppes.".