Vikipediya

Zantedeschia

Zantedeschia /ˌzæntɪˈdɛskiə/[3] — Araceae oilasiga mansub, gulli oʻsimliklarning sakkiz turidan iborat turkum, vatani Janubiy Afrikadan Malavigacha. Turkum Antarktidadan tashqari barcha qitʼalarga olib kirilgan. Umumiy nomlari Z. aethiopica uchun arum nilufar, Z. elliottiana, Z. rehmannii uchun kalla va kalla nilufar. Bu turkum vakillari Liliaceae, Arums, Callas (Araceaedagi tegishli turkumlar) turkumlariga aloqador emas. Turkumga mansub turlar va navlar rang-barang gullari, barglari uchun juda qadrlanadi. Odatda bezak oʻsimliklari sifatida oʻstiriladi.

Zantedeschia
Zantedeschia elliottiana
Ilmiy tasniflash
Oʻsimliklar
Yuksak oʻsimliklar
Guli oʻsimliklar
Bir urugʻpallalilar
Alismatales
Araceae
Aroideae
Zantedeschieae
Zantedeschia

Spreng.

Syst. Veg. 3: 756, 765 (1826)[1]
Zantedeschia aethiopica (L.) Spreng[2]

Tavsif

tahrir

Zantedeschia turlari - ildizpoyali, koʻp yillik oʻt oʻsimliklar, baʼzi turlari, masalan, Zantedeschia aethiopica, boʻyi 1,2 m gacha oʻsadi, Zantedeschia rehmannii esa 60 sm dan oshmaydi[4][5]. Ildizlari popuk ildiz tizimli[4]. Poyasining yer osti qismi ildizpoya yoki ildiz deb taʼriflanadi.

 
Makulyatsiyali barg shakli
 
To'lqinsimon barg shakli

Barglari: Barglari uzun, shimgichli, tagida qobiq bilan qoplangan, uzunligi 15 smdan (Zantedeschia rehmannii) dan 1,5 m gacha (Zantedeschia aethiopica). Barg shakllari oddiy, choʻzilgan va turli shakllarga ega. Barglari toʻq yashil rangda, patli tomirli (pinnate) va tik yoki toʻlqinsimon chetlari bilan yoyilgan boʻlishi mumkin. Baʼzi turlarida shaffof dogʻlar bor (makulyatsiya).

1-jadval: Zantedeschia turlarining barglarining tavsiflovchi xususiyatlari[4]
Turlar Barg shakli Barg hajmi Makulyatsiya
Z. aethiopica Yumurtasimon 15–45×10–25 sm kamdan-kam
Z. odorata Yumurtasimon shaklda yoʻq
Z. albomaculata Choʻzinchoq 20–50×6–8 sm kamdan-kam
Z. albomaculatasubsp. makrokarpa Uchburchak 18–20×5–7 sm siyrak
Z. valida Yumurtasimon yoʻq
Z. elliottiana Orbikulyar tuxumsimon 22×18 sm hozir
Z. jucunda Uchburchak zich
Z. pentlandii Choʻzinchoq-elliptikdan choʻzinchoq-nayzasimon kamdan-kam hollarda
Z. rehmannii Lansetsimon 20–30×3 sm yoʻq
 
Zantedeschia aethiopica ning gullashi, markaziy, sariq spadiksni o'rab turgan oq bo'lakni ko'rsatadi.

Gullash: Gullari yakka psevdantiy (yolgʻon gul) shaklida, oq yoki sariq rangdagi (ixtisoslashgan gulbarg kabi) voronkaga oʻxshash, markazida barmoqsimon spadiksli haqiqiy gullarni olib yuradi. Spathe va spadix ikkalasi ham goʻshtli gul poyasida barglar ustida yoki tepasida olib boriladi[4]. Gullar: Zantedeschia bir uyli boʻlib, unda alohida erkak (staminat) va urgʻochi (pistillate) gullari („nomukammal“ yoki „bir jinsli“ gullar)[4] bor.

2-jadval: Zantedeschia turlarining inflorescences tavsiflovchi xususiyatlari[4]
Turlar Shaffof rang Gullash davri Tomoq qorayib ketdi
Z. aethiopica oq-pushti kech qish - kech bahor Yoʻq
Z. odorata oq kech qish - kech bahor Yoʻq
Z. albomaculata subsp. albomaculata oq-och sariq-marjon pushti kech qish Ha
Z. albomaculatasubsp. makrokarpa sariq yoz Ha
Z. valida krem yoz Ha
Z. elliottiana oltin-sariq yoz Ha
Z. jucunda oltin-sariq yoz Ha
Z. pentlandii limon-xrom sariq yoz Ha
Z. rehmannii oq-pushti-toʻq qizil yoz Yoʻq

Taksonomiya

tahrir

Zantedeschia - Zantedeschieae oilasiga mansub yagona turkum[6].

Turlar

tahrir
 
Zantedeschia albomaculata
 
Zantedeschia albomaculata, L'Illustration Horticole v.7 dan (1860), Charlz Antuan Lemaire (1801-1871) va Ambroise Verschaffelt (1825-1886)
 
Zantedeschia elliottiana
 
Zantedeschia rehmannii

Hozirda sakkiz tur tan olingan:[7][1][8]

  • Zantedeschia aethiopica – ulkan oq arum nilufar yoki oddiy arum nilufar vatani Janubiy Afrika, Esvatini, Lesoto
  • Zantedeschia albomaculata ( – dogʻli nilufar – Janubiy Afrika shimolidan Nigeriya va Tanzaniyagacha keng tarqalgan
  • Zantedeschia elliottiana – sariq yoki oltin arum zambaklar – Janubiy Afrikaning Mpumalanga provinsiyasi
  • Zantedeschia jucunda - Janubiy Afrikaning shimolidagi Leolo togʻlari
  • Zantedeschia odorata - Gʻarbiy Keyp viloyati
  • Zantedeschia pentlandii - Janubiy Afrikaning Mpumalanga provinsiyasi
  • Zantedeschia rehmannii – pushti arum nilufar Janubiy Afrika, Esvatini, Mozambik
  • Zantedeschia valida - Janubiy Afrikaning KvaZulu-Natal viloyati

Etimologiya

tahrir

Bu turkumning nomi italiyalik botanik Jovanni Zantedeschi (1773—1846) sharafiga berilgan.

Tarqalishi va yashash joyi

tahrir

Barcha turlar markaziy va janubiy Afrika, Nigeriya Tanzaniya va Janubiy Afrikada endemikdir. Z. aethiopica tabiiy sharoitda botqoqli joylarda oʻsadi. Muntazam sugʻorilganda uzluksiz oʻsadi va kichik sovuq davrlarida omon qolishi mumkin. Z. aethiopica juda kuchli va mustahkam oʻsimlik boʻlib, koʻplab tuproqlarda oʻsishga qodir, ildizpoyalari bilan koʻpayadi. Z. odorata noyob tur boʻlib, Z. aethiopica ga oʻxshaydi, lekin bargli va freziyaga oʻxshab hidli, Janubiy Afrikaning bir necha joylariga endemik. Z. albomaculata keng tarqalgan va oʻzgaruvchan tur boʻlib, Janubiy Afrikadan shimoldan Keniyagacha oʻsadi. Z. jucunda va Z. pentlandii - yirik sariq gulli gulli kamyob turlar. Z. rehmannii - qilich shaklidagi barglari bilan pushti gulli tur. Z. elliotiana faqat bogʻdorchilik manbalaridan maʼlum.

Yashash joyi

tahrir

Z. aethiopica tabiiy sharoitda botqoqli joylarda oʻsadi. Muntazam sugʻorilganda va oziqlanganda uzluksiz oʻsadi va kichik sovuqlarda ham omon qoladi. Z. aethiopica juda kuchli va mustahkam oʻsimlik boʻlib, koʻplab tuproqlarda va yashash muhitida oʻsishga qodir.

Kultivatsiya

tahrir

Barcha Zantedeschia katta, koʻzga koʻrinadigan gullarni hosil qiladi va koʻpincha manzarali oʻsimliklar sifatida oʻstiriladi. Zantedeschia nisbatan chidamli oʻsimlikdir. Chidamlilik nuqtai nazardan, ikkita guruhni koʻrib chiqish mumkin: katta oq gullari (arum liliyalar) boʻlgan o ta chidamli guruh va sariq, toʻq sariq, pushti va binafsha kabi oq dogʻli barglari va gullari (kalla liliyalad) bilan kamroq bardoshli guruh.

Qattiq shakllar (arum liliyalar)

tahrir

Bularga Zantedeschia aethiopica va Zantedeschia pentlandii va ulardan olingan navlar kiradi. Zantedeschia aethiopica va uning baʼzi qarindoshlari qishda -23°C dan past haroratlarda omon qolishi mumkin. Z. pentlandii duragaylariga «Millenium Gold» kiradi[9].

Tender shakllari (kalla liliyalar)

tahrir

Eng nozik namunalarga asosan Zantedeschia elliotiana va Zantedeschia rehmanniidan olingan navlar kiradi. Bu kamroq bardoshli shakllar qishki haroratda faqat -12°C gacha omon qolishi mumkin. Z. elliotiana, Z. jucunda, Z. pentlandii va Z. rehmannii oʻrtasidagi tur va duragaylar oʻsishi uchun 25°C optimal haroratga ega[10].

 
Zantedeschia × rehmanii "Neon Amour"
 
Zantedeschia elliotiana × maculata "Limon tomchisi"

Z. rehmannii duragaylariga 'Ametistʼ,[11] 'Kristal Blush'[12] va 'Neon Amour'[13] kiradi. Z. elliotiana × Z. rehmannii gibridiga esa 'Blazeʼ misol boʻladi[14]. Z. elliotiana × Z. maculata duragaylariga «Limon tomchisi» kiradi[15]. Z. elliotiana duragaylariga «Quyosh chaqnashi» kiradi[16].

Toksiklik

tahrir

Zantedeschia, qichishishni keltirib chiqaradi. Zantedeschia turlari kalsiy oksalat kristallari mavjudligi sababli zaharli hisoblanadi. Oʻsimlikning barcha qismlari zaharli boʻlib, odatda mahalliy qichishish xususiyati yoki ogʻizda yonish hissi, qusish va diareya keltirib chiqaradi[17][18]. Biroq, barglar baʼzan pishiriladi va isteʼmol qilinadi[19].

Foydalanish

tahrir
 
Zantedeschiadan tayyorlangan kelin guldastasi

Kaliforniya va Yangi Zelandiyadagi seleksionerlar yangi gibrid navlarni ishlab chiqarishni davom ettirmoqdalar. Z. aethiopica dan olingan oq kalla deb ataladigan nav. Sariq, toʻq sariq, qizil, binafsha rang soyali gullarga ega barcha navlar asosan Z. albomaculata, Z. pentlandii, Z. elliottiana va Z. rehmanni dan olingan.

Madaniyat

tahrir

Zantedeschia guli Diyego Riveraning koʻplab sanʼat asarlarida tasvirlangan. Bu gul rassom Jorjiya OʻKifning sevimli mavzusi edi.

Viktoriya davrida qatʼiy ijtimoiy kodlar mavjud edi va gullar his-tuygʻularni ifodalash uchun eng yaxshi vosita deb hisoblangan. Gullar orqali xabarlarini nozik tarzda yetkazishgan, gul sovgʻa qilishning har bir jihati oʻziga xos maʼnolarga ega edi. Har bir gul turi oʻziga xos, ramziy maʼno bilan bogʻliq edi. Kalla nilufarining ayol jinsiy aʼzolariga oʻxshashligi tufayli, kalla nilufarini sovgʻa qilish oʻzaro yaqinlik qilish xabarini yetkazib bergan[20].

Manbalar

tahrir
  1. ↑ 1,0 1,1 Zantedeschia Spreng. in World Checklist of Selected Plant Families, Royal Botanic Gardens, Kew
  2. ↑ "Index Nominum Genericorum". Retrieved 19 April 2014.
  3. ↑ Sunset Western Garden Book, 1995:606–607
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 K.A. Funnell. „The genus Zantedeschia. Botanical Classification and Morphology“. New Zealand Calla Council (2006). 24-aprel 2014-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 21-aprel 2014-yil.
  5. ↑ Aubrey. „Zantedeschia aethiopica (L.) Spreng.“. Witwatersrand National Botanical Garden (2001). 2010-yil 30-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 9-aprel 2014-yil.
  6. ↑ Mayo, Simon. The Genera of Araceae. Royal Botanic Gardens Kew, 1997-yil yanvar. ISBN 1-900347-22-9. 
  7. ↑ Stevens. „Angiosperm Phylogeny Website“. Qaraldi: 19-aprel 2014-yil.
  8. ↑ „African flowering plants database“. Conservatoire et Jardin Botaniques Ville de Genève. Qaraldi: 7-noyabr 2008-yil.
  9. ↑ Pacific Callas: Millennium Gold
  10. ↑ Funnell, K.A. 1993.
  11. ↑ Pacific Callas: Amethyst
  12. ↑ Pacific Callas: Crystal Blush
  13. ↑ Pacific Callas: Neon Amour
  14. ↑ Pacific Callas: Blaze
  15. ↑ Pacific Callas: Lemon Drop
  16. ↑ Pacific Callas: Solar Flare
  17. ↑ „Poisonous plants in New Zealand: a review of those that are most commonly enquired about to the National Poisons Centre“. The New Zealand Medical Journal. 125-jild, № 1367. 2012-yil dekabr. 87–118-bet. PMID 23321887. 2013-01-09da asl nusxadan arxivlandi. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  18. ↑ Miles, Jackie. „Arum or calla lily (Zantedeschia aethiopica)“. South Coast Weeds. Eurobodalla Shire Council (12-sentabr 2002-yil). 2012-yil 29-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 18-noyabr 2007-yil.
  19. ↑ „Plants for a Future: Zantedeschia aethiopica - (L.)Spreng.“. 2022-yil 24-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 24-oktyabr.
  20. ↑ "Calla Lily Meaning & Cala Lily Flower Symbols in the Language of Flowers." 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Zantedeschia&oldid=5266123" dan olindi