Abdulmoʻminxon
Abdulmoʻminxon (1568—1598) – oʻzbek shayboniylar sulolasining oʻn ikkinchi vakili, 1598-yilda Buxoro xonligida hukmronlik qilgan, Balx xonligi xoni (1582—1598).
| Abdulmo'minxon | |
|---|---|
 Abdulmoʻminxon, boburiylar davri miniatyurasi | |
 | |
|
Mansab davri 1598-yil fevral – 1598-yil iyul | |
| Oʻtmishdoshi |
Abdullaxon II (1583—1598) |
| Vorisi |
Pirmuhammadxon II (1598—1599) |
| Toj kiydirish marosimi | 1598-yil, Buxoro |
| |
|
Mansab davri 1582-yil sentyabr – 1598-yil iyul | |
| Monarx |
Iskandarxon Abdullaxon II |
| Oʻtmishdoshi |
Dinmuhammad Sulton (1567—1573) |
| Vorisi | Iskandarxon (1598) |
| Shaxsiy maʼlumotlari | |
| Tavalludi |
1568-yil 16-yanvar Buxoro Buxoro xonligi |
| Vafoti |
1598-yil Zomina Buxoro xonligi |
| Otasi | Abdullaxon II |
Nufuzli oʻzbek hukmdori Abdullaxon II ning yagona oʻgʻli va merosxoʻri „Kichik xon“ faxriy unvoniga sazovor boʻlgan Abdalmoʻmin yoshligidan Buxoro xonligining eng yirik maʼmuriy birligi – Balx xonligini boshqargan.
Yosh Abdulmoʻminxon otasining yordamisiz ham Temuriylar va Safaviylardan bosib olgan, shuningdek, otasi berib yuborgan yerlar hisobiga oʻz merosi hududini kengaytirishga muvaffaq boʻldi.
Shayboniylarga qurolli qarshilik koʻrsatishga uringan Muhammad Zamon Mirzo ustidan boʻlgan jangda Abdalmoʻminxonning gʻalabasidan soʻng Temuriylarning Badaxshon va Toxaristondagi hukmronligi bir umrga yoʻqoldi.
Otasining oʻlimidan ancha oldin Abdulmoʻminxon undan mustaqil boʻlishga intildi va bu ular oʻrtasida qurolli toʻqnashuvga keldi. Otasi vafotidan keyin oʻzini Buxoro xonligining oliy hukmdori deb eʼlon qilgan Abdulmoʻminxon hokimiyatda bor-yoʻgʻi olti oy qola oldi va otasining sobiq sheriklari tomonidan fitna qurboni boʻlib oʻldirildi.
Kelib chiqishi
tahrirAbdulmoʻminxon Abdullaxon II ning yagona oʻgʻli boʻlib, Oʻzbek xonligi asoschisi Abulxayrxonning avlodi edi. Uning nasabnomasi shunday edi[1].
Siyosat va harbiy faoliyat
tahrirBalx xonligi xoni
tahrir1582-yil 19-sentabrda Buxoro xoni Balxga hokim etib tayinlangan va 1583-yildan kechiktirmay otasining merosxoʻri deb eʼlon qilingan Abdulmoʻmin-sulton „kichik xon“ (kichikxon) faxriy unvoniga ega boʻlgan[2][3][4]. Oʻshanda u 15 yoshga toʻlgan edi, shuning uchun ham amir Jankeldibiy favqulodda huquqlarga ega boʻlib, unga otaliqda tayinlangan va Hofiz Tanish Buxoriyning yozishicha, mamlakat boshqaruvini oʻz qoʻliga olgan[5]. Balx 1598-yil vafotigacha Abdulmoʻminxon tasarrufida boʻldi[2].
Abdulmoʻminxon davrida Balx muhim hududga boʻysungan. Uning chegarasi Amudaryo boʻylab oʻtgan, janubda appanage hududi Hindukush dovoni bilan tutashgan. Amudaryoning shimolida joylashgan Termiz va Koʻlob viloyatlari 1587-yilgacha Buxoroga boʻysungan. 1587-yilda Hirot qoʻlga kiritilib, uning Qulbobo Koʻkaldoshga berilganidan soʻng Abdullaxon II oʻgʻli bilan munosabatlarni yomonlashtirmaslik uchun unga Termiz va Koʻlobni berdi[6].
Madaniy siyosat
tahrirAbdulmoʻminxon davrida Balxda katta qurilish ishlari olib borildi. Balxda boʻlgan dastlabki yillari u yerda oʻz mavqeini mustahkamlashga bagʻishlandi[7]. Abdulmoʻminxonning asosiy yutuqlaridan biri Balx qalʼalarini qayta tiklash va kengaytirishdir. U tashqi shahar devorining biroz shikastlangan, uzunligi 40 kilometrdan oshgan janubi-gʻarbiy qismini tikladi va shaharning toʻrtta darvozasidan ikkitasi: Xoʻja Ukkash va Ushturxar[8] tikladi. Shuningdek, u Balxdagi bir qator jamoat binolari, jumladan Xoja Abu-Nasr Parsa maqbarasi-masjidi, Xoja Ukkash maqbarasi, Janbaz bobo bozori gumbazining[7] rekonstruksiya qilinishini nazorat qilgan. Tashqi shaharning shimoli-gʻarbiy burchagida Dah Shayx yoki Diha Shayx darvozasining qurilishi ham tarixchilar tomonidan Abdulmoʻminxonga tegishli[9].
Harbiy faoliyati
tahrirAbdulmoʻminxon otasining faol qurolli yordami bilan 1584-yil fevralidan boshlab Toxariston va Badaxshon[9] hisobidan Balx merosini kengaytira boshladi. 1586-yilda Xuttalyon (Koʻlob viloyati) olindi va 1589-yilga kelib shayboniylar Badaxshon va Toxaristonda temuriylar hukmronligiga chek qoʻyib, ularni oʻz mulklariga qoʻshib olishga muvaffaq boʻldilar[10].
Abdullaxon II uchun Xuttalyon uchun ikki yillik va nihoyatda mashaqqatli kurashdan soʻng viloyat 1586-yil 11-iyunda Abdulmoʻminxon tomonidan egallab olinadi[11].
1586-yilda badaxshonliklar maʼlum Hasanbek Shayx Umariy va Mulla Bobo Valiy boshchiligida shayboniylarga qarshi isyon koʻtarib, ularning hokimi Shaxnazar devonini quvib chiqaradilar. Abdalmoʻminxon avvalo u yerga iqtosi bor amirlarni yubordi. Biroq ular qoʻzgʻolonchilarni yenga olmadi va Abdullaxon II Abdalmoʻmin bilan birga Badaxshonga oʻzi yurishga majbur boʻldi[12]. 1587-yilning aprelida Abdulmoʻminxon Chul-i Zardakda ov qilayotganida Sulaymonshoh va Xosrov Mirzo fursatdan foydalanib, Balx merosiga muvaffaqiyatli bostirib kirishdi. Ular Xuttalyan va Talukonni osongina egallab, Qunduz atrofini talon-taroj qildilar. Kishmni Sulaymonshoh tarafdorlari egallab olishdi. Soʻng qoʻshinlarni Qunduzga boshlab borishdi. Qunduz ustidan jiddiy tahdid paydo boʻldi, lekin Abdulmoʻminxon boshchiligidagi Balxdan yordam oʻz vaqtida yetib keldi. Abdullaxon II Moveronnahrdan yoʻlga chiqdi. Biroq, Abdalmoʻminxon kelishidan oldin Dinmuhammad Sulton bilan birgalikda Sulaymonshoh va uning ittifoqchilariga keskin magʻlubiyatga uchradi, ular omon qolgan Mulazim bilan Kobul tomon qochdilar. Ular endi Badaxshondagi avvalgi mavqeini tiklashga urinmadilar. Ammo ikkinchi tomondan, Sulaymonshohning nevarasi, Badaxshon va Xuttalyondagi temuriylar tarafdori Muhammad Zamon Mirzo 1589-yilda shahzoda nomiga yashirinib, Shayboniylarga qarshi qoʻzgʻolon koʻtarib, Xuttalyonni qoʻlga kiritadi. Bu Shayboniylarga qurolli qarshilik koʻrsatishga uringan soʻnggi temuriy edi. U magʻlubiyatga uchradi, Badaxshonga qochib ketdi va tarixchi yozganidek, togʻ daralarida oʻz fikrdoshlari bilan adashib qoldi[13][14].
Shahzoda Muhammad Zamon Mirzoning shayboniylarga qarshi kurash maydoniga chiqishi 1989-yil 13-sentabrda Boburiy Akbarning Kobulga kelishiga toʻgʻri keldi. Akbar Badaxshon voqealari bilan qiziqdi. Oʻsha kunlarda Sadr Jahon bilan birga kelgan Shayboniylar elchisi Ahmadali otaliqning Muhammad Zamon Mirzo ishi toʻliq yakuniga qadar kechikishi Abdullaxon II tomonidan xotirjamlik bilan chidadi. Ammo boshqa tomondan, Abdulmoʻminxon juda gʻazablandi va hatto Akbarga[15] oʻtkir xabar yubordi.
Eronga qarshi yurishlar
tahrirShayboniy-Safaviy munosabatlari 1588 yilda Abdullaxon II Hirotni egallaganidan keyin yana murakkablashdi. Buning sababi Abdalmoʻminxonning qizilboshlarga qarshi boshlagan yurishi edi[15]. 1588–1589 yillarda u otasiga Hirotni oʻn bir oylik muvaffaqiyatli qamal qilishda yordam bergan va shahar unga emas, balki amir Qulbobo Koʻkeldoshga berilganidan norozi boʻlgan.[16]
Shoh Abbos I Hirotga qarshi yurish uyushtirmoqchi boʻldi, lekin uni Shayboniylar qoʻlidan qaytarib ololmadi. Ayni paytda Abdullaxon II Forsga qarshi yangi yurish tayyorlay boshladi. Bu safar oʻzbek qoʻshiniga Abdalmoʻminxon boshchilik qildi. 1589 yilda Shoh Abbos I oldida turgan vorislik muammosi tufayli Abdullaxon II oʻz oʻgʻliga Xurosonning yirik shaharlariga qarshi yurish boshlashga ruxsat beradi[16].
Hujum nishoni Mashhad edi. 1589-yil aprelda Abdalmoʻminxon shaharni qamal qildi, sentabrda esa qattiq qarshilikka qaramay, shahar quladi. U Ismoil I ning oʻgʻli va vorisi Tahmasp I ning suyaklarini qazib oldi. Qabr shialar tomonidan yuksak hurmatga sazovor boʻlgan Imom Rizo maqbarasi yonida joylashgan edi. Qayta tiklanganidan keyin suyaklar kuyib, shamolga sochilib ketgan. Abdalmoʻminxon oʻzining gʻalabalari va Mashhadda erishgan barcha ishlari haqida shia Eronning dushmani, Usmonlilar imperiyasi sultoni Murod IIIni yozma ravishda xabardor qiladi. Unda u Usmoniylar va Shayboniylarning Qizilbosh bid’atchilarini yoʻq qilish va ziyoratchilar uchun marshrutni ozod qilishdan umumiy manfaatdorligini esladi[17][18].
Keyingi sakkiz yil ichida viloyatning katta qismi Abdalmoʻminxon tomonidan bosib olindi. 1591 yilgi yurish oxiriga kelib Shayboniylar yigirmadan ortiq muhim shahar va shaharlarni, jumladan Mashhad, Nishopur, Qof, Jom, Isfara, Sebzevar va Kayenni egallab oldilar. Oʻsha yili Shoh Abbos I yuborgan qizilboshlarning harakatlari muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Biroq oradan bir yil oʻtib yana bir qizilbosh ekspeditsiyasi Shayboniylarni Isfara, Sabzavor va Nishopurdan quvib chiqardi. Abdalmoʻminxon oxirgi shaharni 1594 yilda qaytarib oldi. Uning 1595-yildagi navbatdagi Xuroson yurishi Sebzevarning bir necha kunga qaytishi bilan yakun topdi, biroq boshqa yoʻl bilan unchalik muvaffaqiyatga erishmadi.[1] Umuman olganda, Xuroson 1598 yil boshida vafot etgan Abdullaxon II vafotigacha Shayboniylar hukmronligi ostida qoldi.[16]
Shoh Abbos Ining Usmonlilar saltanati bilan urush, bosib olingan mamlakatlardagi notinchlik va tartibsizliklar bilan band boʻlganidan foydalangan Abdalmoʻminxon 1590-yilda Xurosonga bostirib kiradi. Jom, Qousiyya, Guriyan, Fushenj, Nishopur va Mashhad shaharlari bosib olindi. Biroq Safaviylar Xurosonning bu muhim hududlarini boy berish bilan murosaga kelmadilar va Xorazm hukmdori Hoji Muhammadxon (1562—1594 va 1598—1602) bilan Abdalmoʻminxonga qarshi ittifoq tuza boshladilar. 1591-yildagi muzokaralardan soʻng ikkala tomon ham Abdalmoʻminxonga birgalikda qarshilik koʻrsatishga qaror qildilar. Chaman-i Bistom ittifoqchi qoʻshinlarning toʻplanish joyi sifatida belgilandi. Xorazm qoʻshiniga Hoji Muhammadxonning oʻzi boshchilik qilgan, Qizilboshlar boshiga amir Farhodxon qoʻyilgan. Ittifoqchilar birinchi boʻlib Nishopurni qamal qildilar[15].
Abdalmoʻminxon ham uxlamagan edi. U Badaxshon, Hisori Shodmon, Andxud, Shebergan va Balxning oʻzidan qoʻshin yigʻa boshladi va Mashhadga majburan yurish bilan yoʻl oldi, Iskandarbek Munshiyga koʻra, Abdalmoʻminxon Mâuninson va Janub qoʻshinlari bilan birga boʻlgan degan mish-mish tarqaldi. Turkiston Xorazmga yurish qilgan edi. Bu Ittifoqchilar lagerida tartibsizlikni keltirib chiqardi. Hoji Muhammadxon Qizilboshlarni Nishopur yaqinida qoldirib, Xorazmga qaytib keldi va qizilboshlar qamalni olib tashlab, oʻz hududlariga tarqalib ketishdi. Abdalmoʻminxon Nishopurda tartib oʻrnatib, toʻrt oylik qamaldan soʻng Isfaraga qoʻshin olib boradi va uni egallaydi. Shundan keyin Shayboniylar huzuriga Sebzevar, Mazinan, Djajerm, Shugan va Jur ham boradi. Muvaffaqiyatdan ruhlangan Abdalmoʻminxon 1592-yilda Gʻarbiy Eronga borishga qaror qiladi va Usmonlilar sultoni Murod III ni (1574-1595) bu yurishga tortmoqchi boʻladi. Koʻrinib turibdiki, Abdulmoʻminxon Safaviylar davlatining ogʻir ahvolidan kelib chiqqan. 1590 yilda Usmonli imperiyasi bilan tinchlik shartnomasi tuzishga majbur boʻldi, unga koʻra Gruziya va Armanistonning sharqiy qismlari, Kurdiston, Janubiy va Shimoliy Ozarbayjon va Luriston Safaviylar davlatidan ajralib chiqdi[19].
Abdullaxon II bilan nizo
tahrirAbdulmoʻminxonning harbiy mahorati va shuhratparastligi uni Abdullaxon II vafotidan ancha oldin otasi va amirlari bilan doimiy toʻqnashuvga olib kelgan. 1596-1598 yillar orasida oltmish yoshli Xon va uning notinch oʻgʻli oʻrtasidagi munosabatlar bir necha bor keskinlashgan.[1] Abdalmoʻminxon otasidan mustaqil boʻlishga intilayotgani aniq va ular oʻrtasida qurolli toʻqnashuv yuzaga kelgan edi. Vaziyat tashqi siyosatdagi muvaffaqiyatsizliklar tufayli murakkablashdi: Xurosonda qizilboshlar muvaffaqiyatli hujum boshladilar, shimolda esa eng yaxshi sarkardalardan biri Abdullaxon II magʻlubiyatga uchradi[21].
Abdullaxon va Abdalmoʻminxon oʻrtasidagi janjal Hofiz-i Tanish Buxoriy tomonidan batafsil bayon etilgan boʻlib, „Abdulloh-noma“ muallifi butunlay Abdalmoʻminxon tarafida boʻlib, unga qoʻyilgan barcha ayblovlarni tuhmat deb ataydi. Unga koʻra, tuhmat partiyasining boshligʻi Qulbobo Koʻkeldosh boʻlib, oxirgi Xuroson yurishida Hirot darvozasini Abdalmoʻminxon oldida qulflab qoʻygan. Bu yurish oldidan Abdalmoʻminxon Balxda otasini kutib, u uchun tantanali yigʻilish tayyorlagan edi, lekin Abdalmoʻminxonning ayblovchilari taʼsirida xon uning tashrifini bekor qildi. Qulbobo Koʻkeldoshning Abdalmoʻminxonga dushmanligi sabab Abdullaxon II oʻz oʻgʻlining xohishiga qarshi Qulbobo Koʻkeldoshni Hirot hokimi etib tayinlagan edi. Abdalmoʻminxonning qasos olishidan qoʻrqib, Qulbobo Koʻkeldosh oʻgʻli bilan otasi oʻrtasida janjal chiqarish uchun bor kuchini sarfladi[22]. V. V. Bartoldning yozishicha, Abdullaxon II oʻz otasi Iskandarxon (1561-1583) davrida haqiqiy hukmdor boʻlgani kabi, endi Abdalmoʻminxon ham qarigan otasiga nisbatan ham xuddi shunday pozitsiyani egallashni xohlardi. Ammo Abdullaxon oʻzining oliy hokimiyatiga tajovuz qilingani haqida eshitishni istamadi va faqat ruhoniylarning aralashuvi tufayli ota-bola oʻrtasidagi ochiq urushning oldi olindi va Abdalmoʻminxon tan olishga majbur boʻldi[23]. Bu holatlar orasida keksa Abdullaxon II qirq yildan ortiq hukmronlikdan keyin vafot etdi[
Buxoro xonligi xoni
tahrirAbdulmoʻminxonning Buxoroda qisqa muddatli hukmronligi davridagi voqealar hech bir joyda Hofiz Tanish Buxoriyning „Abdullanoma“ tarixiy asarida boʻlgani kabi batafsil bayon etilmagan[16].
Abdalmoʻminxon qattiqqoʻl va qasoskor xarakterga ega edi. Zamondoshlari tomonidan berilgan xususiyatlarga koʻra, u qatʼiy va maqsadli hukmdor edi, lekin haddan tashqari shafqatsiz va shubhali edi. U Abdullaxon II vafotidan soʻng Samarqandda Buxoro taxtiga oʻtirdi va xon taxtiga birorta daʼvogar qolmasligi uchun darhol uning barcha amakivachchalarini oʻlimga buyurdi[17].
Abdalmoʻminxon qattiqqoʻl va qasoskor xarakterga ega edi. Zamondoshlari tomonidan berilgan xususiyatlarga koʻra, u qatʼiy va maqsadli hukmdor edi, lekin haddan tashqari shafqatsiz va shubhali edi. U Abdullaxon II vafotidan soʻng Samarqandda Buxoro taxtiga oʻtirdi va xon taxtiga birorta daʼvogar qolmasligi uchun darhol uning barcha amakivachchalarini oʻlimga buyurdi[18].
Abdulmoʻminxon hokimiyatda bor-yoʻgʻi olti oy turdi va 1598-yilning iyulida oʻldirilgan[17].
Oʻlimi
tahrirAbdulmoʻminxon 1598-yilda otasining sobiq safdoshlari oʻrtasidagi fitna natijasida Zomin yaqinida oʻldirilgan[19][20]. Abdulmoʻminxonning oʻlimi haqidagi hikoya „Bahr ul-asror“[20]ning uchinchi qismini tugatadi.
Abdullaxon II va Abdulmoʻminxon vafotidan soʻng shayboniylarning barcha istilolari boy berilgan, Xuroson va Xorazmdagi mulklar boy berilgan[21][22]. Buxoroning oʻzida hokimiyat yangi oʻzbek sulolasi – ayol avlodidagi Shayboniylar bilan bogʻliq boʻlgan ashtarxoniylar sulolasi qoʻliga oʻtdi, ular hukmronligi ostida xonning avvalgi mulklarining faqat bir qismi boʻlgan[22][23].
Oʻrta Osiyo manbalari Abdulmoʻminxonni doimo Movaronaxrning oxirgi shayboniylar hukmdori deb ataydilar, lekin Gʻ. Xovors, S. Len-Poule va K. A. Bosvord, Shayboniylar tarixi Abdulmoʻminxon bilan emas, balki uning amakivachchasi Pirmuhammedxon II bilan tugaydi, u Abdulmoʻminxon Miyonqalʻadagi qirgʻindan yashirinishga muvaffaq boʻlgan[22][24].
Adabiyot
tahrir- Ahmedov B. A., Istoriko-geograficheskaya literatura Sredney Azii XVI-XVIII vv., T., 1985.
Manbalar
tahrir- ↑ „Abd-Al-Moʾmen b. Abdallah“. Iranicaonline.org. 2019-yil 2-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 22-avgust.
- ↑ 2,0 2,1 „Abd-Al-Moʾmen b. Abdallah“. Iranicaonline.org. 2019-yil 2-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 22-avgust.
- ↑ Ахмедов 1982, s. 94.
- ↑ Алексеев 2006, s. 93.
- ↑ Ахмедов 1982, s. 97.
- ↑ OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
- ↑ 7,0 7,1 „Abd-Al-Moʾmen b. Abdallah“. Iranicaonline.org. 2019-yil 2-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 22-avgust.
- ↑ Ахмедов 1982, s. 25.
- ↑ 9,0 9,1 Ахмедов 1982, s. 26.
- ↑ Ахмедов 1982, s. 186—187.
- ↑ Ахмедов 1982, s. 95—96.
- ↑ Ахмедов 1982, s. 137.
- ↑ Ахмедов 1982, s. 96—97.
- ↑ Ахмедов 1982, s. 186.
- ↑ Ахмедов 1982, s. 189.
- ↑ Бартольд 1965, s. 258.
- ↑ 17,0 17,1 Алексеев 2006, s. 93—94.
- ↑ Бартольд 1973, s. 195—196.
- ↑ Ахмедов 1982, s. 161.
- ↑ 20,0 20,1 Бартольд 1973, s. 196.
- ↑ Бартольд 1964, s. 488.
- ↑ 22,0 22,1 22,2 Бартольд 1968, s. 185.
- ↑ Тревер 1947, s. 72.
- ↑ Алексеев 2006, s. 94.
Havolalar
tahrir„Abd-Al-Moʾmen b. Abdallah“. Iranicaonline.org. Qaraldi: 2019-yil 22-avgust.
| Ushbu maqolada Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan. |
 |
|
Shayboniylar sulolasi | ||||||||
| ||||||||