Temuriylar
Temuriylar sulolasi, oʻzini Koʻragoniy deb ham atagan, diniy jihatdan sunniy musulmon[1] sulola millat jihatidan esa turk urugʻi[2][3][4][5], fotix Temur avlodidan boʻlgan. „Koʻragoniy“ soʻzi moʻgʻulcha „Kuragan“ soʻzining mahalliy turkiy xalq tilida oʻzgartirilgan shakli boʻlib, „kuyov“ maʼnosini bildiradi[6]. Bu sulola tomonidan qoʻllangan sharafli unvon edi, chunki Temur Chingizxonning bevosita avlodi Saroy Mulkxonimga uylangan edi. Temuriylar sulolasi tarixda ikkita muhim imperiya – Eron, Iroq, Suriya va Oʻrta Osiyoda joylashgan Temuriylar imperiyasi(1370-1507) va Hindiston yarimorolida joylashgan Temuriy-Boburiylar imperiyasini tuzdilar(1526-1857).
| Temuriylar sulolasi | |
|---|---|
| Koʻragoniylar | |
 Sulola asoschisi Amir Temurning tiklangan yuz koʻrinishi | |
Temuriylar imperiyasi  | |
| Saltanat | 1370—1507 |
Boburiylar imperiyasi  | |
| Saltanat | 1526—1858 |
| Uy | Barloslar |
| Dini | Sunniy islom |
Kelib chiqishi
tahrirTemuriylar sulolasining kelib chiqishi Moʻgʻullar imperiyasining asoschisi[2][7][8] Chingizxonning qoʻshinining qoldiqlari boʻlgan Barlas nomi bilan mashhur turk-moʻgʻul qabilasiga borib taqaladi. Oʻrta Osiyoni moʻgʻullar bosib olgandan soʻng, barlaslar hozirgi Qozogʻistonning janubiy qismidagi Chimkentdan Taraz va Olmaotagacha boʻlgan hududlarga joylashdilar, keyinchalik bu yerlar bir muddat Moʻgʻuliston – fors tilida „Moʻgʻullar oʻlkasi“ nomi bilan mashhur boʻldi va ular bilan aralashib ketdi. Darajasi mahalliy turk va turkiy tilli aholi bilan boʻlgan, shuning uchun Temur hukmronligidan ancha oldingi davridayoq barloslar til va odatlar jihatidan butunlay turk edilar.
Hukmdorlar roʻyxati
tahrirTemuriylar imperiyasi
tahrir| Unvon nomi | Shaxsiy ism | Hukmronlik |
|---|---|---|
| Temur Chagʻatoy xonligini Soyurgʻatmishxon bilan, soʻngra Sulton Mahmudxon bilan boshqargan. Uning oʻzi musulmon arabcha amir unvonini qabul qilgan. Mohiyatan xonlik tugatilib, Temuriylar saltanati mustahkam oʻrnatildi. | ||
| Amir امیر Timur Lang |
Temur bek تیمور بیگ گورکانی |
1370-1405 |
| Amir امیر |
Pir Muhammad ibn Jahongir Mirzo پیر محمد بن جہانگیر میرزا |
1405-1407 |
| Amir امیر |
Xalil Sulton ibn Mironshoh خلیل سلطان بن میران شاہ |
1405-1409 |
| Amir,Sulton | Shohruh Mirzo شاھرخ میرزا |
1405-1447 |
| Amir Ulugʻ bek |
Mirzo Muhammad Taragʻay میرزا محمد طارق |
1447-1449 |
| Temuriylar imperiyasining boʻlinishi | ||
| Mavarounnahr | Xuroson/Hirot/Fors/Iroq-i-Ajam | |||
|---|---|---|---|---|
| Abdal-Latif Mirzo میرزا عبداللطیف Padarkush (Ota qotili) 1449-1450 yillar |
||||
| Abdulloh Mirzo میرزا عبد اللہ 1450-1451 |
Abulqosim Bobur Mirzo میرزا ابوالقاسم بابر بن بایسنقر 1451-1457 | |||
| Mirzoshoh Mahmud میرزا شاہ محمود 1457 | ||||
| Ibrohim Sulton ابراھیم میرزا 1457-1459 | ||||
| Abu Said Mirzo ابو سعید میرزا (Abu Said Mirzo koʻchmanchi oʻzbeklar xoni Abulxayrxon (Muhammad Shayboniyxonning bobosi) yordamida Oʻrta Osiyodagi temuriylar hududlarining koʻp qismini qayta birlashtirgan boʻlsada), Jahonshoh boshchiligidagi qoraqoʻyunli turkmanlari bilan Eronni boʻlishishga rozi boʻldi, lekin Uzun Hasan qoʻl ostidagi oqqoʻyunli turkmanlar avval Jahonshohni, keyin Abu Saidni magʻlub etib oʻldirishdi. Abu Said vafotidan keyin yana bir parchalanish davri boshlanadi.) 1451-1469 | ||||
| ** Mavarounnahr ham boʻlingan | Sulton Husayn Boyqaro سلطان حسین میرزا بایقرا 1469-yil 1 hukmronligi | |||
| Yodgor Muhammad Mirzo میرزا یادگار محمد 1470-yil (6 hafta) | ||||
| Sulton Husayn Boyqaro سلطان حسین میرزا بایقرا 1470-1506 yillar 2-hukmronligi | ||||
| Muhammad Shayboniyxon oshchiligidagi koʻchmanchi qipchoq-oʻzbeklar Hirotni zabt etadilar | ||||
- Abu Saidning oʻgʻillari u vafot etgandan soʻng Mavarounnahrdagi Fargʻona, Samarqand, Buxoroni va Hisor, Balx, Kobulda hokimlik qila boshlashdi.
| Samarqand | Buxoro | Hisor | Fargʻona | Balx | Kobul | |||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Sulton Ahmad Mirzo سلطان احمد میرزا 1469-1494 yillar |
Umar Shayx Mirzo II عمر شیخ میرزا ثانی 1469-1494-yillar |
Sulton Mahmud Mirzo سلطان محمود میرزا 1469-1495-yillar |
Ulugʻbek Mirzo II میرزا الغ بیگ 1469-1502-yillar | |||||
| Sulton Boysunqur Mirzo ibn Mahmud Mirzo بایسنقر میرزا بن محمود میرزا 1495-1497 |
Sulton Ali bin Mahmud Mirzo سلطان علی بن محمود میرزا 1495-1500-yillar |
Sulton Masud Mirzo bin Mahmud Mirzo سلطان مسعود بن محمود میرزا 1495 – ? |
Zahiriddin Muhammad Bobur ظہیر الدین محمد بابر 1494-1497-yillar |
Xusravshoh خسرو شاہ ? – 1504 |
Muqim bek مقیم ارغون ? – 1504 | |||
| Muhammad Shayboniyxon davri محمد شایبک خان ازبک 1500-1501 |
Jahongir Mirzo II جہانگیر میرزا 1497-1503-yillar |
Zahiriddin Muhammad Bobur ظہیر الدین محمد بابر 1504-1504 | ||||||
| Muhammad Shayboniyxon davri محمد شایبک خان ازبک 1503-1504 |
Zahiriddin Muhammad Bobur ظہیر الدین محمد بابر 1504-1511 | |||||||
| Zahiriddin Muhammad Bobur ظہیر الدین محمد بابر (Hindistonni zabt etgunga qadar Boburning hukmronliklari bu davrdagidek keng koʻlamli boʻlmagan. U ham bobosi Abu Said Mirzo singari Eron shohi Ismoil I koʻmagida Oʻrta Osiyodagi temuriylar hududini qayta birlashtirishga muvaffaq boʻldi. Uning hukmronliklari Kaspiy dengizi va Ural togʻlaridan Gʻaznaning eng chekka chegaralarigacha choʻzilgan va Kobul va Gʻaznini qamrab olgan; Qunduz va Hisor ; Samarqand va Buxoro ; Fargʻona ; Toshkent va Sayram) 1511-1512 | ||||||||
| Ubaydulloh Sulton عبید اللہ سلطان boshchiligidagi qipchoq-oʻzbeklar Mavarounnaxr va Balxni qaytadan zabt etishdi. 1512 |
Zahiriddin Muhammad Bobur ظہیر الدین محمد بابر 1512-1530 yillar | |||||||
| Oʻrta Osiyodagi Temuriylar imperiyasi Buxoro xonligi davrida yoʻq boʻlib ketdi. Biroq, temuriylar sulolasi 1526-yilda Zahiriddin Muhammad Bobur boshchiligida Hindistonni zabt etishga harakat qiladi va Hindistonda yana bir temuriylar davlatini barpo etadi. | ||||||||
Boburiylar – Hindistondagi Temuriylar
tahrir| Emperor | Tugʻilish | Hukrmonlik davri | Oʻlim | Izohlar |
|---|---|---|---|---|
| Zahiriddin Muhammad Bobur | 1483 | 1526-1530 | 1530 | Onasi orqali Chingizxonning avlodi, otasi orqali Temur avlodi boʻlgan. Birinchi Panipat va Xanva janglaridagi gʻalabalaridan soʻng Hindistondagi Temuriy-Boburiylar imperiyasiga asos solgan. |
| Humoyun Mirzo | 1508 | 1530-1540 | 1556 | Taxtga koʻtarilishida Sur imperiyasi humkdori Sher Shoh Suriy tomonidan yiqitildi. Shu sababli davlatni bir necha yillar Suriylar boshqardi. |
| Shershoh Suriy | 1486 | 1540-1545 | 1545 | Humoyunni taxtdan qulatib, Sur imperiyasini boshqargan. |
| Islomshoh Suriy | 1507 | 1545-1554 | 1554 | Suriylar saltanatining ikkinchi va oxirgi hukmdori, oʻgʻillari Sikandar va Odilshoh Humoyunning qayta taxtga kelishi bilan hukmronlikka daʼvolari yoʻq qilindi. |
| Humoyun Mirzo | 1508 | 1555-1556 | 1556 | Qayta tiklangan hukmronligi 1530-1540-yillardagi birinchi hukmronlik davridan koʻra birlashgan va samaraliroq edi, oʻgʻli Akbarga birlashgan imperiya qoldirdi. |
| Akbar | 1542 | 1556-1605 | 1605 | U va Bayramxon Ikkinchi Panipat jangida Xemu ustidan gʻalaba qozonishdi va keyinchalik Chittorgarh va Ranthambor qamalida mashhur gʻalabalarga erishdilar. U imperiyani ancha kengaytirdi va tarixda imperiyasining eng mashhur hukmdori sifatida eʼtirof etilgan, chunki u imperiyaning turli foydali qonunlarini oʻrnatgan. U Rajput malikasi Mariam-uz-Zamoniga uylandi va Jahongirning onasi boʻldi. Uning eng mashhur qurilish moʻjizalaridan biri Lahor qal’asi va Agra qal’asi edi[9]. |
| Jahongir | 1569 | 1605-1627 | 1627 | Britaniyaning Sharqiy Hindiston kompaniyasi bilan birinchi aloqalarni oʻrnatdi. |
| Shah Jahon | 1592 | 1628-1658 | 1666 | Uning davrida Boburiy sanʼati va meʼmorchiligi oʻzining eng yuqori choʻqqisiga chiqdi. Lahorda Toj Mahal, Juma masjidi, Qizil qal’a, Jahongir maqbarasi va Shalimar bogʻlarini qurdirgan. Oʻgʻli Avrangzeb tomonidan taxtdan agʻdarilgan. |
| Avrangzeb Olamgir | 1618 | 1658-1707 | 1707 | U islom qonunlarini qaytadan joriy qildi va Fatvoyi Olamgiriyni taqdim etdi. U umrining soʻnggi 27 yilining asosiy qismini Maratha isyonchilari bilan urushda oʻtkazdi, uning fathlari natijasida imperiya hududi eng katta darajaga yetdi. Haddan tashqari chegaralari uzoqqa choʻzilgan imperiya mansabdorlar tomonidan nazorat qilingan va uning oʻlimidan keyin boshqaruvda qiyinchiliklar paydo boʻla boshlagan. U oʻzining xattotlik uslublaridan foydalangan holda Qurʼon nusxalarini koʻchirib yozgani maʼlum. |
| Bahodir Shoh I | 1643 | 1707-1712 | 1712 | Nazoratsiz qoʻzgʻolonlardan vayron boʻla boshlagan imperiyaga rahbarlik qilgan Boburiy imperatorlaridan birinchisi. Uning hukmronligidan soʻng, uning vorislari orasida yetakchilik fazilatlari yoʻqligi sababli imperiya doimiy ravishda tanazzulga yuz tuta boshladi. |
| Jahondor Shoh | 1661 | 1712-1713 | 1713 | Bahodirshoh I ning oʻgʻli, otasi vafotidan keyin ukasi bilan boʻlgan jangda gʻalaba qozonib, taxtga chiqdi. |
| Farruh siyyor | 1685 | 1713-1719 | 1719 | Uning davrida Sayyid aka-ukalar kuchaydi. 1717-yilda u ingliz Sharqiy Hindiston kompaniyasiga Bengaliyada bojsiz savdo huquqini beruvchi firmani berdi. Ammo Bengaliyaga tayinlagan odami taniqli Murshid Quli Xon bu kompaniyaning bojsiz savdo qilishini rad etdi. |
| Rafi-ul Darjat | 1699 | 1719 | 1719 | |
| Rafi Ud-Daulat(Shoh Jahon II) | 1696 | 1719 | 1719 | |
| Nikusiyar | 1679 | 1719 | 1723 | |
| Muhammad Ibrohim | 1703 | 1720 | 1746 | |
| Muhammad Shoh | 1702 | 1719-1720, 1720-1748 | 1748 | Sayid aka-ukalarni yoʻq qildi. Marathalarning yana qayta paydo boʻlishiga qarshilik qilishga harakat qildi, ammo imperiya parchalana. 1739-yilda Nodirshoh bosqiniga uchradi. |
| Ahmad Shoh Bahodir | 1725 | 1748-54 | 1775 | |
| Olamgir II | 1699 | 1754-1759 | 1759 | U vazir Imad-ul-Mulk va Maratha hamkori Sadashivrao Bhau ittifoqi tomonidan oʻldirilgan. |
| Shoh Jahon III | 1711 | 1759-1760 | 1772 | Imod-ul-Mulk yordamida imperator taxtiga oʻtirdi. Keyinchalik uni Marathalar taxtdan agʻdardi.[aniq manba kerak][10] |
| Shoh Alam II | 1728 | 1759-1806 | 1806 | |
| Akbar Shoh II | 1760 | 1806-1837 | 1837 | Uchinchi Angliya-Maratha urushida Marathalar magʻlubiyatga uchraganidan keyin u britaniyaliklar tomonidan qoʻllab-quvvatlandi, u shu paytgacha Boburiy taxtining himoyachisi edi. |
| Bahodir Shoh II | 1775 | 1837-1857 | 1862 | Oxirgi Boburiy imperatori 1858-yilda Britaniyaning Sharqiy Hindiston kompaniyasi tomonidan taxtdan agʻdarilgan va 1857-yilgi urushdan soʻng, kompaniya qoʻshinlari qoʻliga tushganidan keyin Birmaga surgun qilingan. Uning oʻlimi Temuriy-Boburiylar sulolasining tugashini anglatadi, lekin oilaning emas. |
Temuriylar, Temuriylar davri – oʻrta asrlarda sohibqiron Amir Temur asos solgan markazlashgan buyuk saltanatni idora etgan sulola. Temuriylar davlati hududi shimolda Ili daryosi va Xorazm (Orol) dengizidan janubida Fors qoʻltigʻiga qadar, sharqda Xitoy va Hindistondan gʻarbda Trabzun (Qora dengiz)ga qadar ulkan maydonni qamragan. Davlat tuzilishi, qonun va qoidalari jihatidan Temuriylar davlati musulmon Sharqida oʻrta asrlarda hukm surgan davlatlardan katta farq qilmasada, ammo uning boshqaruv tizimi Turkiston va Movarounnahr davlatchiligining asriy anʼanalari, saltanatga kirgan mamlakatlar bilan madaniy aloqalar asosida yangi tartib va qoidalar bilan takomillashtirilgan.
Markazlashgan davlat tepasida: Temur ibn Taragʻoy Bahodir (1370—1405); Shohrux ibn Temur (1409—47); Ulugʻbek ibn Shoxrux (1447—49); Abu Sayd ibn Sulton Muhammad (1458—69);Movarounnahrda (poytaxti Samarqand): Xalil Sulton (1405—09); Mirzo Ulugʻbek (1409-49); Mirzo Abdullatif (1449-50); Abdullo Mirzo (1450—51); Abu Sayd ibn Sulton Muhammad (1451—69); Sulton Ahmad Mirzo (1469—94); Sulton Mahmud Mirzo (1494—98); Sulton Ali Mirzo (1498-1500).
Xurosonda (poytaxti Hirot): Shohrux (1396-1447); Ulugʻbek (144749); Abulqosim Bobur (1449—57); Shoh Mahmud Mirzo (1457); Abu Savd ibn Sulton Muhammad (1458—69); Yodgor Mirzo (1470), Husayn Boyqaro (1470— 1506); Badiuzzamon ibn Sulton Husayn (1506—07); Muzaffar Mirzo (150607).
Siyosiy hayot. Nigʻoyatda kengayib ketgan davlat Amir Temur vafotidan soʻng vorislar oʻrtasidagi nizolar natijasida zaiflasha boshladi. 1405-yilning 16-mart kuni Mironshohning oʻgli Xalil Sulton Samarqandni egallab, oʻzini Movarounnahrning hukmdori deb eʼlon qiladi. Oqibatda shahzoda, amir va viloyat noiblarining noroziligi kuchayib, isyon va galayonlar koʻtariladi. Dastavval Fargʻonada Xudoydod bilan Shayx Nuriddin Xalil Sultonga qarshi qoʻzgʻalib, Oʻratepa va Fargʻonani egallab oldi. Bu davrda Xurosonda Shohrux, Balx, Gʻazni va Qandahorda Pirmuhammad; Gʻarbiy Eron va Ozarbayjonda Mironshohnnng oʻgʻillari Umar Mirzo va Abubakr Mirzo qokimi mutlaq boʻlib oladilar. Turkiston, Sabron, Oʻtror, Sayram viloyatlari amir Berdibekning tasarrufiga oʻtadi, Oltin Oʻrda amirlaridan Idiku Xorazmni zabt etadi. 1405 – 08 yillarda Balx, Xuroson, Seyiston, Kermon va Ozarbayjonda temuriy shahzoda va ayrim amirlarning birinketin koʻtarilgan gʻalayonlari kuchayib ketadi. Valiahd Pirmuhammad bunday gʻalayon va fitnaning qurboni boʻladi (1407-yil 22-fevral). 1408-yil 22-aprel kuni qoraqoʻyunli turkmanlarning yetakchisi Qora Yusuf bilan boʻlgan jangda Mironshoh halok boʻlib, Ozarbayjon va Iroq viloyatlari temuriylar qoʻlidan ketadi.
15-asrning 20y.larida bu ulkan mamlakat 2 davlatga boʻlingan edi. Ulardan biri Amudaryodan janubida joylashgan boʻlib, uni Shohrux boshqargan (markazi Hirot sh.) edi. Ikkinchisi esa, Amudaryodan shimolida – Movarounnahr va Turkistonda vujudga kelib (poytaxti Samarqand sh.) uni Oʻlugʻbek idora etgan edi.
Ulugʻbek otasi Shohruxning koʻmagi bilan avval (1413) Xorazmni, soʻngra (1415) Fargʻona va Qashgʻarni oʻz tasarrufiga olib, davlatining gʻarbiy va sharqiy chegaralarining xavfsizligini taʼminlagan bulsada, ammo uning shim. va shimoli-sharqiy tomonlari xavotirli edi. Shu boisdan 15-asrning 30—40y.lari otasi Shoxrux bilan birga Dashti Qipchoqda Abulxayrxon bilan kurash olib borishiga toʻgʻri keladi. Chunki koʻchmanchi chorvadorlar Movarounnahrning viloyatlariga muttasil bostirib kirar va oʻtroq aholini gʻorat qilar edi. Movarounnahrni idora etishda, ayniqsa, tashki siyosatda Ulugʻbek T. ning bosh hukmdori Shogʻruxning irodasini izchil amalga oshiradi. Tashqi va ichki siyosatga aloqador har qanday masalani u otasi bilan maslahatlashib va kelishib, uning rozirizoligi bilan hal etgan.
Shohrux 1447-yil 12-mart kuni nevarasi Sulton Muhammad isyonini bostirish vaqtida Ray viloyatida olamdan oʻtadi. Shohrux vafotidan soʻng, Xuroson va Movarounnahrda temuriy shahzodalar oʻrtasidagi nizolar yana avj oladi. Bu kurash oqibatida zamonasining mashhur olimi va hukmdori Mirzo Ulugʻbek 1449-yil 27-oktabrda 55 yoshida Samarqand yaqinida fojiali suratda halok boʻladi. Ulugʻbek Movarounnahrni 40 yil (1409—49) idora etdi. Bu davrda mamlakatning siyosiy hayotida keskin kurash davom etganligiga qaramay, u shiddatli harbiy yurishlar uyushtirishga intilmadi. Aksincha, u oʻz davlatini mustahkamlashga, mamlakat birligini saqlab qolishga va madaniy hayotni koʻtarishga harakat qildi. Ulugʻbek fojiasidan soʻng, hokimiyatga bir vaqtning oʻzida Samarqandda Ulugʻbekning kuyovi Abdullo Mirzo, Buxoroda esa Mironshohning nabirasi Sulton Abu Saidlar podshoh qilib koʻtariladi. Abdullo Mirzo mamlakatda barqarorlikni tiklash uchun barcha choralarni koʻradi, ammo T. taxtida uzoq vaqt oʻtira olmaydi. Avval u. amakivachchasi Abu Sayd bilan, soʻngra qarindoshi Alouddavla bilan kurashadi. Muhorabada ittifoqchilar gʻalaba qozonadi. Abdullo Mirzo jangda halok boʻladi. Abu Sayd Abulxayrxon yordamida Samarqandni egallab, Movarounnahrga hokim boʻlib qoladi.
Temuriylar saltanatining Xuroson qismi bu davrda Shohruxning nabirasi Abulqosim Bobur tasarrufida edi. 1457-yilgacha u Xurosonni oʻz qoʻlida tutib turadi. Har ikkala davlat oʻrtasida nizo kuchayib bordi. Yozma manbalarda qayd etilishicha, Xurosonda boshboshdoqlik avj olib, u boʻlaklarga boʻlinib keta boshladi.
1457-yilda Abulqosim Bobur vafot etgach, Abu Sayd Hirot shahrini egallab, saltanatning har 2 qismini birlashtiradi. Bu davrda Sulton Husayn (Umarshayxning nabirasi) Xorazmni egallab oladi.
1469-yil bahorida Abu Sayd (Ozarbayjon, Gʻarbiy Eron va Iroqqacha boʻlgan viloyatlarni egallab turgan) oqqoʻyunli turkmanlarga qarshi yurish qiladi. Mugʻon (Ozarbayjon) choʻlida Uzun Hasan bilan boʻlgan jangda Abu Said halok boʻladi. Otasining oʻlimidan soʻng, Abu Saidning vorislari Sulton Husayn bilan toʻqnashmay Movarounnahrga qaytadilar. 1469-yilning 24 martida Sulton Husayn Xuroson hokimi sifatida Hirotning taxtini egallaydi. Natijada Temuriylar saltanati yana 2 mustaqil qismga boʻlinib ketadi.
Movarounnahrda Abu Saidning oʻgʻillari Sulton Ahmad Mirzo, Sulton Mahmud Mirzo va Sulton Ali Mirzo hokimlik qiladi. Bu davrda Movarounnahr ham oʻzaro ixtilofdagi shahzodalar va mulkdor zodagonlarning viloyat hokimliklariga boʻlinib ketadi. Mamlakatning ijtimoiy va iqtisodiy hayotida sufiylik taʼlimotining yirik namoyandalari, xususan Xoja Ahrornmng taʼsiri kuchayadi, hatto u siyosiy hayotda ham muhim rol oʻynay boshlaydi. Mas., mamlakat urush xavfi ostida qolib, elyurt boshiga ogʻir tashvishlar tushgan paytda Xoja Ubaydulpogʻ Ahror bir necha bor uni bartaraf qilishga jonbozlik koʻrsatadi.
Sulton Husayn Boyqaro idora qilgan davlat Sharqiy va Shimoliy Eron viloyatlari va Xorazmni birlashtirgan edi. U Temuriylar sulolasining qariyb 40 yil hukm surgan soʻnggi yirik saltanati boʻlib, unda siyosiy vaziyat osoyishta emas edi. Xurosonda betoʻxtov davom etgan oʻzaro urushlarga, shahzoda va amirlarning boshboshdoqligiga qaramay mamlakat aholisining turmush tarzi va madaniy hayoti Movarounnahrdagiga nisbatan yuksakroq edi.
Ammo mamlakatning siyosiy hayotida kuchayib borayotgan keskinlik ichki munosabatlarda tobora taʼsiri ortib borayotgan Dashtiqipchoklik oʻzbeklarning Movarounnahrda hokimiyatni qoʻlga olishini hamda Temuriylar sulolasining zaiflashuvini yanada tezlashtirdi.
Davlat boshqaruvi
tahrirTemuriylar saltanatida avval hokimi mutlaq – Amir Temur, soʻngra esa uning vorislari bevosita hukmronlik qilishgan. Saltanatni devonbegi – bosh vazir boshliq 7 vazirlikdan iborat arkony(?) davlat – Vazirlik mahkamasi boshqargan.
- Ulardan 1-si – mamlakat varaiyat vaziri. U viloyat va tumanlardan toʻplanadigan hosil, soliqoʻlponlar va mamlakat obodonligi bilan shugʻullangan.
- 2si – vaziri sipoh, yaʼni harbiy ishlar vaziri. U navkarlarning taʼminoti (maoshi, oziq-ovqat va qurolyarogʻlari) bilan shugʻullangan.
- 3si – tijorat (savdo) vaziri edi. U tashqi savdo boji tam/a, chorvachilikdan toʻplanadigan za kot, egasiz qolgan molmulklarning tasarrufi, meros va merosxoʻrlar kabi masalalar bilan shugʻullangan.
- 4si – saltanatning moliya ishlari vaziri boʻlib, davlat xazinasining kirimchiqimlarini boshqargan.
- Chegara viloyatlari va tobe mamlakatlar boshqaruvini nazorat qilish uchun maxsus 3 ta vazir tayin etilgan. Ular mazkur viloyat va mamlakatlardan davlat xazinasiga tushadigan daromadlarni nazorat qilgan. Oʻz navbatida bu 3 vazir saltanatning „xolisa“ deb yuritilgan bosh nazorat hayʼatini tashkil etgan.
Bu 7 vazir devonbegiga boʻysungan va u bilan maslahatlashib davlatning moliyaviy ishlarini amalga oshirganlar. Yozma manbalardan maʼlum boʻlishicha, Amir Temur va T. hukmronligi davrida saltanat devonxonasida Amir Dovud, Jaloluddin Firuzshoh, Gʻiyosuddin Shohmalik, Alouddin Alika Koʻkaldosh va Alisher Navoiydek dono devonbegilar bu oliy mansabda faoliyat koʻrsatganlar, mamlakatni obodonligi yoʻlida beqiyos xayrli ishlarni amalga oshirganlar.
Devonxona qoshida arzbegi, sadri aʼzam, shayxulislom va ahdos qozisi kabi lavozimlar mavjud boʻlgan. Arzbegi fuqaro va sipohiylardan tushadigan arzu shikoyatlar hamda mamlakatdagi ahvol toʻgʻrisida maʼlumot toʻplash va bu borada oliy dargohga axborot berib turish kabi vazifalarni bajargan. Sadri aʼzam – bosh sadr mamlakatdagi barcha vaqf xoʻjaliklarini nazorat qilgan; davlat hamda yer egalari tomonidan vaqf qilingan yerlar va mulklarni kayd etgan va vaqfnomalar tuzib ularni qonunlashtirgan. Shayxulislom aholining turli ijtimoiy tabaqalari oʻrtasida shariat ahkomlari va islom aqidalarining bajarilishini nazorat qilgan.
Davlatning bosh qozisi – qozi ulquzzot „ahdos qozisi“ nomi bilan yuritilib u fuqaro ishlari bilan shugʻullangan. Saltanat mahkamasida kirimchiqimlarni qayd etuvchi maxsus munshi – kotib faoliyat koʻrsatgan.
Mamlakat maʼmuriy jihatdan ulus, viloyat va tumanlarga boʻlinib, ular hokim, noib va tuman boshilar tomonidan boshqarilgan. Ularning aksariyati harbiy – amirlardan iborat edi. Har bir shahar va viloyatning moliya devoni, qozisi, muftisi, mutavallisi va muxtasibi boʻlgan. Lashkarlar uchun hatto maxsus qoziyi lashkar tayin etilgan. Har bir shahar va qalʼalarda qutvol (komendant) tayinlanib, unga shahar va qalʼa istehkomlarini taʼmirlash va ularning mudofaasi yuklangan. Fath etilgan viloyat va hududlar temurzodalar va xizmat koʻrsatgan amirlarga suyurgʻol tarzida inʼom qilinib, ular orqali boshqarilgan. Masalan, Amir Temurning toʻngʻich oʻgʻli Jaxrngirga Balx viloyati; Umarshayxga Fors viloyati; Mironshohga Ozarbayjon, Iroq va Armaniston; Shohruxga Xuroson, Jurjon, Mozandaron va Seyiston berilgan. Garchi uluslar markaziy hukumatga itoat etsalarda, ammo ular maʼlum darajada mustaqil edilar. Ularda alohida devonxona, qoʻshin boʻlib markaziy hukumatga tobelik xirojining bir qismini Samarqandga yuborish va oliy hukmdor harbiy yurishlarida oʻz qoʻshini bilan qatnashish yoki talab etilgan sonda askar yuborishdan iborat edi.
Suyurgʻolga ega boʻlgan viloyat hokimlari – shahzodalar oʻz uluslarida iloji boricha mustaqil hukmronlik qilishga intilgan. Markaziy hokimiyat esa, vaziyat jiddiylashgandagina ularning ichki ishlariga aralashgan. Shubhasiz suyurgʻol asosida shakllangan mulkchilik boshqaruv tartibining kuchayishi viloyatlar mavqeining oshishiga olib kelgan va ichki nizolarni keltirib chikargan. T.davrida oʻrta asr yirik mulkdorlari davlat tayanchi boʻlib, maʼmuriy jihatdan uning takomillashuviga suyurgʻolning keng tarqalishi jiddiy toʻsqinlik qilgan.
Elyurtni boshqarishda harbiy kuchning ahamiyati katta boʻlgani tufayli uning takomiliga aloxida eʼtibor berilgan. Amir Temur amir va amir ulumaro – bosh amir kabi yuqori darajali harbiy unvonlar joriy etgan, qoʻshin boshliqlarini tanlash va ularni tarbiyalash, lashkariy qismlar va ularning joylashish tartibi, navkar va sarbozlarning qurollanishi hamda ularning intizomi masalalariga nihoyatda ahamiyat bergan (qarang Temuriylar harbiy sanʼati).
Davlatni boshqarishda qurultoy va kengashlar oʻtkazish alohida oʻrin tutgan. Sharafuddin Ali Yazdiyning yozishicha, Amir Temur tomonidan Qarshi, Samarqand, Qorabogʻ va boshqa joylarda oʻtkazilgan qurultoy va kengashlarda shahzodalar, davlat maʼmurlari, harbiy boshliqlar, ulamolar va mulkdor zodagonlarning vakillari qatnashgan. Ularda mamlakatning iqgisodiy va siyosiy axvoliga oid masalalar muhokama etilib, qarorlar qabul etilgan va tadbirlar belgilangan. Mas., 1403-yilda Kavkazning Baylaqon shahrida chakirilgan kengashga olimu fuzalolar taklif etilgan. Ulardan mamlakatni boshqarishda, xususan, uning obodonligi yoʻlida amalga oshiriladigan xayrli ishlar – jamoat binolari va inshootlar qurilishlarida oʻz maslahatlari bilan koʻmak berishlari soʻralgan.
T.davrida oʻtkazilgan qurultoy, kengash, shohona qabullar va dabdabali saroy marosimlariga oʻrta asrlar davlatchiligining oʻziga xos anʼanalari mujassam etilgan. Tantanali izdahom tartibiyu qoidalaridan tortib, aʼyonlarning toʻyona libosu oʻrinlarigacha eʼtibor berilgan. Masalan, pacmiy marosimlarda amir ulumaro, beklar begilar, amirlar, noʻyonlar, sardorlar, ulus, tumonot va qoʻshunot amirlari, shuningdek, mingboshilar, yuzboshilar mansab va martabalariga qarab hukmdorning soʻl tomonidan; sayyidlar, qozilar, ulamo, fuzalo mashoyix, ulugʻ va oliy tabaqadagi kishilar oʻng tarafidan oʻrin olganlar. Devonbegi va vazirlar – taxt roʻparasidan, kalontarlar (shahar hokimlari), kadxudolar (qishloq oqsoqollari) vazirlarning orqasidan joy olgan. Bahodurlar, qilichboz yigitlar – taxt orqasida, uning oʻng tarafidan, qorovullar esa, taxt orqasining chap tarafidan oʻrin olishgan.
Amir Temur hayotlik davridayoq davlatni boshqarish uslubiga bagʻishlangan maxsus asar yaratilib, u „Temur tuzuklari“ nomi bilan shuhrat topgan. Unda davlatni boshqarishda kimlarga tayanish, toju taxt egalarining tutumi (yoʻnalishi) va vazifalari, vazir va qoʻshin boshlikdarini saylash, sipoxlarning maoshi, mamlakatni idora etish tartibi, davlat arboblari va qoʻshin boshliqlarining burchi va vazifalari, amirlar, vazirlar va boshqa mansabdorlarning toju taxt oldida koʻrsatgan alohida xizmatlarini taqdirlash tartibi va boshqa bayon etiladi. Shunday qilib, T.da davlat tuzilishi, qonunqoidalarni tartibga solish bilan bir katorda, oliy dargoh hayoti bilan bogʻliq anʼanalar ham qaror topgan.
Mamlakat obodonligi.
tahrirAmir Temur va T. mamlakat mustaqilligi, elyurt osoyishtaligi va uni obod etishga katta ahamiyat berdilar. Bu davrda Chingizxon hujumi va moʻgʻullarning betoʻxtov bosqinlari oqibatida vayronaga aylangan Samarqand, Buxoro, Termiz, Marv, Banokat (Shohruxiya) kabi qad. shaharlar, kdlʼa va istehkomlar qayta tiklandi, yaʼni shaharlar va qishloqlar qad koʻtardi. Markaziy shaharlar va ularning tevarak atrofida kurkam maʼmuriy, maʼrifiy va jamoat binolari, suv inshootlari qurilib, bogʻu boʻstonlar barpo etildi (qarang Amir Temur bogʻlari). Daryo va soylardan yirik sugʻorish tarmoqlari qazib chiqarilib, minglab gektar qoʻriq va boʻz yerlar oʻzlashtirildi, sugʻorma dehqonchilik maydoni kengaytirildi. Soliq tizimining tartibga solinishi bilan mamlakat iktisodiyotining asosi boʻlgan dehqonchilik, hunarmandchilik hamda ichki va tashqi savdo rivojlandi.
Sohibqiron Kesh shahriga alohida eʼtibor berib, uni Turkiston diyorining maʼnaviy markaziga aylantirishga harakat qiddi. Bu shahar „Qubbat ulilm valadab“ („Ilm va adabning gumbazi“) deb yuritildi. Samarqand saltanat poytaxtiga aylantirilgach, unda Isfahon, Sheroz, Xalab, Xorazm, Buxoro, Nasaf va Keshning meʼmoru binokorlari qoʻli bilan saroylar (Boʻstonsaroy, Koʻksaroy), masjidlar, maqbara va xonaqohlar qurildi. 1403—04 yillarda Samarqandda boʻlgan Ispaniya elchisi Rui Gonsales de Klavixo Amir Temurning olib borayotgan binokorlik ishlaridan hayratda qolgan.
14-asrning oxiri – 15-asrlarda Samarqandda kurkam va muhtasham binolardan tashqari, turlituman hunarmandlar mahallalari yuzaga keldi. Klavixoning yozishicha, hunarli birorta kishining Movarounnahrni tark etishiga yoʻl qoʻyilmagan. Aksincha, Amir Temurning amri bilan Damashqning eng mohir toʻquvchilari, Xalabilaning mashhur paxta yigiruvchi va Anqaraning movut toʻquvchilari, Turkiya va Gurjistonning zargarlari, xullas, kasbhunar sohasida qaysi shaharda nom chiqargan hunarmand boʻlsa, SamarqaNdga koʻchirilib kelingan. Shaharda turli mazhab va dinlardagi kishilar yashagan.
Amir Temurning obodonchilik faoliyati anʼanaga aylanib, uning vorislari tomonidan davom ettirilgan. Temuriy shahzodalar, nufuzli amiru vazirlar, viloyat va ulus hokimlari, hatto ayrim malikalar oʻz shaxsiy mablagʻlarining kattagina qismini masjidu madrasalar, xonaqohu shifoxonalar, hammomu bozorrasta (chorsu)lar, rabotu karvonsaroilar, suv inshootlariyu bogʻrogʻlar barpo etishga sarf qilganlar. Masjid va madrasalar, shifoxona va xonaqoxlarning sarfu xarajati uchun ekin maydonlari, tegirmon, objuvoz, moyjuvoz va doʻkonlar vaqf etilib, mudarrisu talabalarga dahʼyak (maosh) belgilangan.
Hirot, Mashhad, Balx va Marv sh.lari va qasabalarining obod etilishida Shohrux Mirzo hamda Ulugʻbekning onasi Gavharshod begimshsht hissalari katta boʻlgan. Masalan, 1410-yil Hirotda 2 Madrasa, xonaqoh va hashamatli saroy bino qilingan. Hirotning Saripuli Injil mavzeida 1432-yilda qad koʻtargan Madrasa, Mashhadning Jome masjidi Gavharshod begimning nomi bilan bogʻliq. Ushbu madrasalar qurilishiga Qavomuddin meʼmor Sheroziy boshchilik qilgan. Shayx Shahobuddin ibn Shayx Ruknuddin madrasaga bosh mudarris qilib tayinlangan.
15-asrda Movarounnahrda, xususan, Samarqand, Buxoro, Xoʻjand, Toshkent va boshqa shaharlarda binokorlik ishlariga, ayniqsa, Mirzo Ulugʻbek katta ahamiyat bergan. Uning davrida Madrasa, masjid, xonaqoh, hammom, sardoba va karvonsaroilar qad koʻtargan. Qabriston va ziyoratgoxlar obod etilgan. Bu davrda shahar obodonchiligi, xususan, meʼmorligi rivoj topgan. Samarqand Registoni qayta rejalashtirilib, unda Madrasa, 210 gumbazli Koʻkaldosh jome masjidi, karvonsaroy, Muqatta masjidi, Mirzoiy hammomi qad koʻtargan.
Bu ulkan va noyob qurilishlar orasida 15-asrning 20 yillarida Samarqandda bino qilingan Ulugʻbek rasadxonasi alohida oʻrin tutadi.
15-asrda Xuroson shagʻarlari, ayniqsa, uning poytaxti Hirotning obod etilishi sulton [[Husayn Boyqaro va uning vaziri Alisher Navoiy nomlari bilan bogʻliq. Xurosonda, xususan, Hirot va uning tevarak atrofida Navoiy va uning safdoshlari tashabbusi bilan 300 dan ortiq jamoat binolari (masjid, Madrasa, maqbara, xonaqoh, hammom, shifoxona, saroy, koʻshk, istirohat bogʻlari, rabotlar) hamda sugʻorish inshootlari (hovuz, koʻprik, band – suv omborlari) barpo etilgan. Qurilishlarning aksariyati Navoiyning bevosita homiyligi bilan yoki uning mablagʻiga amalga oshirilgan. Xondamirning yozishicha, Navoiy 52 rabot, 19 hovuz, 16 koʻprik, 9 hammom va bir nechta Madrasa, masjid, shifoxona va xonaqohlar qurdirgan.
Movarounnahr va Xurosonning T. davri binokorligida shifoxonalar, hammomlar va istirohat bogʻlari alohida oʻrin tutadi. Bunday inshootu istirohat maskanlari Oʻrta Osiyo va Yaqin Sharqsa 8—9-asrlardayoq qad koʻtarib, 15-asrda esa Samarqand, Buxoro, Gurganj, Toshkent, Marv, Hirot, Gʻazna, Ray, Hamadon va Isfahon kabi Sharqning nufuzli shaharlarida barpo etilgan. Mana shunday shifoxonalardan biri temuriy malikalardan Mulkat ogʻo tomonidan qurilgan Dor ushshifoga mavlono Darvishali bosh hakim etib tayinlangan. Barcha muolaja ishlari unga topshirilgan. Shifoxonalarda maxsus dorixonalar boʻlib, doripazlar bemorlar uchun doridarmonlar tayyorlab berganlar. Bu davrda Hirot Dor ushshifosi, ayniqsa kahhollari (okulist) gʻoyat shuhrat topgan. Navoiyning inoyati bilan yetishib chiqqan Gʻiyosuddin Muhammad, Nizomuddin Abdulhay, Darvishali, Muhammad Yusuf, Abdulhay Tuniy, Muhammad Muʼin kabi mashhur tabiblar uzoq vaqt faoliyat koʻrsatganlar. Umuman, Navoiyning homiyligida 12 ming tolibi ilm, olim, tabib, shoir, muzahhib, musavvir, zargar, duradgor va binokorlar kamol topgan.
Saltanatda hukm surgan nisbatan barqarorlik, yirik shahar va viloyatlarda amalga oshirilgan obodonchilik, sugʻorma dehqonchilikning kengayishi bilan mamlakatning iqtisodiy hayotida muhim oʻrin tutgan hunarmandchilik va tovarpul munosabatlari rivoj topgan. Ilk oʻrta asrlarda shakllangan 3 qism (ark, shahriston va rabod)li voha shaharlari kengayib, koʻp darvozali yagona mudofaa devori bilan oʻralgan yangi qiyofadagi yirik va gavjum shaharlar qad koʻtargan. Bu davrda Samarqand, Buxoro, Toshkent, Kesh(Shahrisabz), Shohruxiya, Termiz, Nasaf va Axsikat kabi shaharlar oʻzining topografik qiyofasi, aholisining kasbikori, ichki va xalqaro tashqi tijorati bilan oʻrta asrlar Sharqining namunali hunarmandchilik va gavjum savdo markazlariga aylangan. Hunarmandchilikning turli tarmoklari rivoj topib, shaharlarning tarixiy topografiyasi tubdan oʻzgargan. Ularda hunarmandchilik mahallalarining soni ortib, guzar, koʻchakoʻy, bozor rastalari, toqu ravok, li, gumbazli timlar —chorsular qad koʻtargan. Koʻpgina yirik shaharlarda „zargaron“ („zargarlik“), „misgaron“, „suzangaron“(„ignasozlik“), „sovutsozon“, „sangtaroshon“ („toshtarovchi“), „shishapazon“, „charmgaron“(„koʻnchilik“) kabi maxsus hunarmandchilik mahallalari tashkil topgan. Hunarmandchilik sohasida toʻqimachilik, kulolchilik, chilangarlik va binokorlik yetakchi oʻrin tutgan. Samarqandda, ayniqsa, qogʻoz ishlab chiqarish. alohida ahamiyat kasb etgan. Shahar yaqinida Obirahmat anhori sohilida qogʻoz ishlab chiqariladigan maxsus objuvozlar va korxonalar joylashgan (qarang Noshirlik).
Tashqi savdo va pul munosabatlari
tahrirXitoydan Oʻrta dengiz boʻylari tomon yoʻnalgan qad. karvon yoʻli kesib oʻtgan yuyat ulkan hududda yagona saltanatning barpo etilishi bilan bu xalqaro muloqot yoʻlida T. shubhasiz sarbonlik qilish imkoniga ega boʻlishgan. Ular savdo karvonlari qatnovi xavfsizligini taʼminlashga, Sharq va Gʻarb mamlakatlariaro savdo va elchilik aloqalarini har tomonlama kengaytirishga jiddiy eʼtibor berishgan. T.davrida Xitoy, Hindiston, Tibet, Oltin Oʻrdaga tobe Rusiya, Volga boʻyi, shuningdek, jan. Sibir bilan muntazam savdosotiq qilingan. Xitoydan, asosan, shoyi, chinni, gavhar va mushk; Hindistondan ip mato, nil(boʻyoq), muskat yongʻogʻi, qalampirmunchoq, dolchin va anbar; Rusiya va Sibirdan qimmatbaho moʻyna, teri va mum olib kelinardi; Yevropadan gazmollar, movut va koʻpgina boshqa tovarlar keltirilgan.
Samarqanddan chet mamlakatlarga: boʻz, duxoba, shoyi gazlama, qogʻoz, quruq meva, guruch, paxta va kalava (yigirilgan ip) va boshqa chiqarilgan.
Tashqi savdoni kengaytirishda T.ning turli mamlakatlar bilan olib borgan elchilik aloqalari muhim ahamiyatga ega boʻlgan. 15-asrning 20— 40y.larida Shohrux va Ulugʻbek idora etgan davlatlar bilan Xitoy, Tibet va Hindiston oʻrtasida muntazam elchilar almashib turilgan. 1418-yilda Ardasher boshliq Shoxrux elchilari katta karvon bilan Xitoyda boʻlgan. 1419-yilda esa, bunga javoban Li Di va Jong Ku Xitoydan Samarqand va Hirotga elchi boʻlib kelganlar. 1420-yil Shohrux va Ulugʻbek 530 nafarli elchilik karvonini Xitoyga joʻnatishgan. Shohrux elchilariga Shodixoja bilan amir Koʻkcha, Ulugʻbek elchilariga esa Sultonshoh bilan Muhammad baxshi boshchilik qilgan.
Bu davrda T. Tibet va Hindiston bilan ham elchilik munosabatlarini oʻrnatishgan. 1421-yil Tibetdan Buxoro va Samarqandga elchilar kelgan. 1441—42 ylarda Shohrux Hindistonga Bijayanagar saroyiga tarixchi Abdurazzoq Samarqandiy boshliq elchilarni yuboradi. U Kermon, Hurmuz va Fors qoʻltigʻi orqali Hindistonga qilgan sayohatini yozib qoldirgan.
14-asrning oxiri va 15-asrning 1yarmida T. davridagi iqtisodiy taraqqiyotga (hunarmandchilik, ichki va tashqi savdo) mamlakatda oʻtkazilgan pul islohotlari turtki boʻlgan. Dastlab, Amir Temur, soʻngra ayrim T. mamlakatda yagona pul birligini joriy etishgan. Amir Temur vazni 6 g li „tanga“ va 1,5 g li „miri“ deb yuritiladigan 2 xildagi kumush tangalarni zarb etgan. Bu kumush tangalar Suyurgʻatmishxon va Sulton Mahmudxon nomlari bilan Movarounnahr, Xuroson, Eron, Ozarbayjon va Iroqning 40 dan ortiq yirik shaharlarida chiqarilgan. Shohrux Astrobod, Buxoro, Dom/on, Isfahon, Kushoniya, Kermon, Qum, Nishopur, Marv, Samarqand, Sabzavor, Sultoniya, Tabriz, Xorazm, Hirot, Sheroz va boshqa shaharlarda oʻz nomi bilan kumush tangalar zarb etib, pulning ichki savdodagi muomalasini tartibga solgan. Bu borada 1428-yilda Ulugʻbek oʻtkazgan fulusiy (mis) pullar islohoti ayniqsa katta ahamiyat kasb etgan.
Mehnatkash aholini ichki chakana savdoga kengroq jalb etish maqsadida Ulugʻbek mahalliy hokimiyatning yengil vazndagi barcha chaqa pullarini man etgan. Bir vaqtning oʻzida u Buxoro, Samarqand, Qarshi, Termiz, Toshkent, Shohruxiya va Andijonda zarbxonalar barpo qilib, bir xil vazndagi salmokdor fuluslar zarb ettirib, muomalaga chiqargan. Xalqoʻrtasida Ulugʻbekning chaqalari „fulusi adliya“, yaʼni „adolatli chaqa“ nomi bilan shuhrat topgan. Shu bilan birga Ulugʻbek tashqi savdodan keladigan daromadni oshirish maqsadida „tam/a“ – savdo bojini bir muncha koʻpaytirgan.
T.da ichki va tashqi savdoning kengayishi, kasbhunar tarmoklarining rivoj topib, hunarmandchilik mahsulotlari hajmining ortib borishiga turtki boʻlgan.
Dehqonchilik va sugʻorish ishlari
tahrirMamlakatning iqtisodiy hayotida dehqonchilik asosiy oʻrin tutgan. Shu bois T. dehqonchilikning bosh omili boʻlgan sugʻorish ishlariga katta ahamiyat berishgan. 14-asrning oxiri – 15-asrning 1yarmida Movarounnahr va Xurosonda yirik sugʻorish tarmoqlari qazilib, korizlar, suv omborlari – bandlar va hovuzlar barpo etilib, suv tanqis viloyat va vohalar, shahar, qishloklarning suv taʼminoti yaxshilangan. Qoʻriq va boʻz yerlar oʻzlashtirilib, obikor yerlarning maydoni kengaytirilgan. Yangiyangi qishloqlar, chorbogʻlar va sayilgoh boʻstonlar barpo etiladi. Amir Temur Samarqand vohasi, poytaxt va uning tevarak atrofini obod etilishi ga alohida eʼtibor bergan. Obirahmat, Mazdahin, Bozor, Korand va Nahri jadid kabi sugʻorish tarmoklari orqali obod etilgan qishloqlarning soni 72 taga yetgan. Yangi qishloqlarning bir qismi Sharqning mashhur shaharlari: Damashq, Qohira, Bagʻdod, Sultoniya va Sheroz nomlari bilan ulugʻlangan.
Sohibqiron Xuroson, Eron, Kavkaz va boshqa viloyatlarda ham bir qancha yirik sugʻorish ishlarini amalga oshirgan. Uning farmoni bilan Murgʻob daryosidan 20 dan ortiq sugʻorish tarmoqlari qazilib, Marv vohasi qayta obod etilgan. 1401-yil Kavkazning Baylaqon mavzeida Arake daryosidan chiqarilgan Barlos kanali zamonasining yirik irrigatsiya inshootlaridan biri boʻlgan. Kanalning uz. 10 farsax (60–70 km) boʻlib, kemalar qatnay olgan.
Shogʻrux va Ulugʻbek hukmronligi davrida sugʻorish ishlari yanada kengaygan. Dashtlarga suv chiqarilib, boʻz yerlar oʻzlashtirilgan. Xususiy sohibkorlar esa, hatto birikki yil davomida soliq va toʻlovlardan ozod etilgan. Bu davrda T. Samarqand, Qashqadaryo, Marv vohalari, Tuye vodiysi va Xirotda yirik sugʻorish inshootlari barpo etilib, dehqonchilik maydonlarining suv taʼminotini tubdan yaxshilashgan. Mas., Angor kanali qayta tiklanib, Zarafshon daryosi suvining bir qismi Kashqadaryo vohasiga tashlangan. Moʻgʻullar tomonidan vayron etilgan Murgʻob daryosining bosh toʻgʻoni – Sultonband tiklanib, Marv sh. va vodiysi suv bilan toʻla taʼminlangan. Mirzo Ulugʻbek tomonidan Buxoroning Somonjuq dashtiga suv chikarilib, yangi yerlar oʻzlashtirilgan. Navoiyning tashabbusi bilan Tuye viloyatida Turuqband suv ombori qurilib, undan 10 farsax masofada kanal orqali Mashhadga suv keltirilgan. Bu davrda qishloq xoʻjaligida gʻallakorlik, sabzavotchilik, polizchilik, bogʻdorchilikka ahamiyat berilgan. Chorvachilikda – yilqichilik, qorakoʻlchilik, tuyachilik muhim oʻrin tutgan.
T.davrida mulkchilik munosabatlari yanada takomillashgan. Mulkning, asosan, 4 shakli: „mulki devon“ (davlat yerlari), „mulk“ (xususiy yerlar), „mulki vaqf“ (madrasa va masjidlar tasarrufidagi yerlar) va „jamoa yerlari“ boʻlgan. T. yerlarining katga qismi davlat mulki hisoblangan, ularni „suyurgʻol“ yoki „tarxon“ tarzida inʼom qilish keng tarqalgan. Abdurazzoq Samarqandiyning yozishicha, Shohrux davrida Xorazm – Shohmalik; Fargʻona – Mirzo Ahmad; Tus, Mashhad, Obivard, Nisoni qamragan Xuroson – Boysungʻur; Kobul, Gʻazna va Qandahrr viloyatlari Mirzo Qaydu bahodirning suyurgʻoli edi. Suyurgʻol yorligʻiga ega boʻlgan viloyat hukmdorlari markaziy hokimiyatga nomigagina karam boʻlib, odatda, ular deyarli mustaqil boʻlishgan.
Tarxonlik yorligʻini olgan mulkdorlar barcha soliq, toʻlov va majburiyatlardan ozod etilgan. Tarxonlik amirlar, beklar, saroy amaldorlari, sayyidlar va boshqa yuqori tabaqa vakillariga berilgan. Shu boisdan davlat soligʻidan tushadigan daromadning talaygina qismi tarxonlar qoʻlida toʻplangan. Mamlakatning siyosiy hayotida ular gʻoyat katta kuchga aylangan.
15-asrda yer maydonlari, suv manbalari, doʻkon, korxona, tegirmon, objuvoz, bozor rastalari, karvonsaroylar va boshqa Madrasa, masjid, xonaqoh, shifoxonalarga biriktirilib, ular „mulki vaqf“ deb yuritilgan. Ulardan tushgan daromad xayriya ishlariga (masjid, Madrasa, shifoxona xarajatlari; jihozi; mutavalli, mudarris, tabib va talabalar uchun) sarf etilgan. Davlat yoki vaqf, tarxon yoki suyurgʻol yerlarda koranda boʻlib mehnat qiluvchi ziroatchilar „muzaraʼ“ deb atalgan. Ularning hissasi yer egasining urugʻlik, omoch, hoʻkiz, ot va arava kabilar bilan taʼmin etishiga qarab, 1/3, 1/4 yoki 1/5 hajmda belgilangan. Sugʻorma dehqonchilik yerlardan „mol“ soligʻi olingan. Daryo, buloq va koriz suvlari bilan sugʻoriladigan obikor yerlardan „mol“ soligʻi hosilning 1/3 (33%) miqdorida undirilgan. Lalmi yerlardan hosilning 1/6 dan to 1/8 miqdorida soliq solingan. Mulk yerlarining bir qismi „ushr“ miqdorida soliq toʻlagan. Bunday yerlar ilmfan, maʼrifat va maʼnaviy hayotning namoyandalari (sayyid, xoja, ulamo, shayxlar) tasarrufida boʻlgan. Masalan, 15-asrning yirik mulkdori Xoja Ubaydulloh Ahror 1300 ushriy mulkidan har yili Samarqand hokimi Sulton Ahmad xazinasiga gʻallaning oʻzidan 80 ming botmon (1 botmon – 20 kg) miqdorida ushr toʻlagan.
Yuqorida qayd etilgan soliklardan tashqari fuqarodan soliq yigʻuvchi (muxassilona), hosilni belgilovchi (sohib jamona), kirimni boshqaruvchilar (zobitona, „dorugʻona“), suv taqsimlovchi („mirobona“) kabi toʻlovlar undirib olingan. Shuningdek, aholi favqulodda xarajatlar uchun „avorizot“ va „tavojjuhoti xorijiy“ kabi odatdan tashqari soliqlarni xam toʻlagan.
Madaniy hayot
tahrir15-asr va 16-asr boshlarida Samarqand, Hirot, Buxoro va Gʻijduvon kabi bosh shaharlarda Amir Temur anʼanalari davom ettirilib, olimu muhandis, shoiru bastakor, meʼmoru binokor va naqqoshu musavvirlarning guruhi toʻplangan edi. Movarounnahrda, xususan, Samarqandda ilmfan va sanʼatning taraqqiyotida Ulugʻbek va uning atrofida yigʻilgan olimlarning oʻrni va hissasi nihoyatda buyukdir. Movarounnahr va Xurosonning boy va serqirra madaniyatiga, islom dunyosining maʼnaviy anʼanalariga suyangan hamda oʻz davrining madaniy tajribalaridan toʻla foydalana bilgan Ulugʻbek mamlakatning ravnaqi, ayniqsa, uning maʼnaviy kamolotida ilmfanning va sanʼatning naqadar muhimligini yaxshi tushunardi. U mamlakatning siyosiy va iqtisodiy hayotini boshqarish bilan bir qatorda ilmiy ishlar bilan shugʻullandi. Ilmiy munozaralar oʻtkazdi. Ulugʻbek Movarounnahr shaharlarini, xususan, Samarqand va Buxoroni ilmu maʼrifat dargohiga aylantirishga intildi. Uning farmoni bilan Buxoroda (1417), Samarqandda (1417—20) va Gʻijduvonda (1433) madrasalar barpo qilindi. Hatto, Buxoro madrasasining darvozasiga: „Bilim olish har bir musulmon ayolu erkakning burchidir“, degan kalima yozib qoʻiilgan. Bu madrasalar zamonasining dorilfununi hisoblanib, ularda Qurʼon, hadis, tafsir, fiqh (din va shariat qonunqoidalari), riyoziyot (matematika), handasa (geom.), joʻgʻrofiya (geogr.), ilmu aruz (poetika), arab tili va uning morfologiyasi kabi dunyoviy ilmlar ham oʻqitildi. Samarqand madrasasida Shamsuddin Havofiy, Qozizoda Rumiy, Gʻiyosuddin Jamshid, Ulugʻbek, Alouddin Ali Qushchilar turli fanlardan dare berishgan. Bu davrda Samarqandda Ulugʻbek madrasasidan tashqari Xonim, Firuzshoh, Shohmalik, Xojabek, Mirabduvali va Qutbiddin Sadr nomli madrasalar ham qad koʻtargan.
15-asrda Movarounnahr va Xurosonda tarix fani xam rivoj topdi. Hofizi Abru, Abdurazzoq Samarqandiy, Mirxond, Xondamir, Isfizoriy, Davlatshoh Samarqandip va boshqa koʻpgina tarixchilar Samarqand yoki Hirotda yashab ijod qildilar. „Zubdat attavorix“ muallifi Hofizi Abru, „Matlai saʼdayn va majmai bahrayn“ nomli asarni yozgan Abdurazzoq Samarqandiy oʻz asarlarini Amir Temur va T. hukmronlik qilgan davrga bagishladilar. Mirxond „Ravzat ussafo“ va Xondamir „Habib ussiyar“ oʻz asarida Sulton Husayn hukmronlik qilgan davr voqealarini bayon qildi. Muiniddin Isfizoriy esa Hirot tarixini yezdi.
T.davrida adabiyot badiiy uslub jihatidan takomillashdi, yangi pogʻonaga koʻtarildi. Nasr va nazmda koʻplab nodir asarlar yaratildi. Bu davrda zamonasining yetuk shoiru adiblari: Qutb, Sayfi Saroyi, Xaydar Xorazmiy, Durbek, Amiriy, Yaqiniy, Atoiy, Sakkokiy, Lutfip va boshqa yashab ijod qiladilar. Durbekning „Yusuf va Zulayho“ dostoni, Atoiy devoni, Lutfiyning „Zafarnoma“ va „Gul va Navroʻz“ dostonlari shu davr badiiy adabiyotining durdonalaridandir. Bu davrda oʻzbek shoirlari ichida Lutfiy alohida oʻrin tutdi. Navoiyga qadar oʻzbek sheʼriyatida Lutfiy darajasiga yetadigan shoir oʻtmagan. U oʻzbek tilida asarlar, fors tilida qasidalar yezdi.
Bu davr badiiy adabiyoti taraqqiyotida Abduraqmon Jomiy hamda Alisher Navoiyning xizmati gʻoyat buyukdir.
15-asrda ilmfan va adabiyot bilan bir qatorda kitobat sanʼati, yaʼni qoʻlyozma asarlarni koʻchirib yozish va u bilan bogʻliq boʻlgan xattotlik, musavvirlik, lavvohlik (lavha chizish) va sahhoflik (muqovasozlik) sanʼati ham nihoyatda taraqqiy etadi. Bosmaxona va kitob nashr etish hali vujudga kelmagan zamonda kitob yaratish va uning nusxalarini koʻpaytirish ogʻir mehnat va koʻp vaqt sarf etiladigan mushkul ish boʻlgan. Ayniqsa, nafis kitob yaratish oʻta murakkab va juda mashaqqatli bir jarayon boʻlib, u qogʻozrez (qogʻoz tayyorlovchi), xattot, musavvir, lavvoh kabi bir necha xil mutaxassislarning mehnati va malakasi bilan bogʻliq edi. 15—16-asrlarda bir qancha isteʼdodli xattot, musavvir, lavvohlar yetishadi. Abdurahmon Xorazmiy, Sultonali Mashhadiy, Sultonali Xandon, Mirali Qilqalam, Xalvoiy, Rafiqiy shular jumlasidandir.
15-asr va 16-asr boshlarida T.da tasviriy sanʼat ham taraqqiy topadi. Kamoliddin Behzod, Mirak Naqk, osh, Qosimali, Mahmud Muzahhib, Xoja Muhammad Naqqosh va Shoh Muzaffar kabi moʻyqalam sohiblari yetishadi. Behzod asos solgan Hirot musavvirlik maktabi ulkan yutuqlarga erishadi. Bu davr tasviriy sanʼat obidalari oʻzining mavzui va voqeliligiga qarab portret, hayotiy lavhalar, tabiat manzaralari, bino va badiiy asarlarga ishlangan tasvirlardan iborat boʻlgan. Bizgacha Jomiy, Navoiy, Abdulla Xotifiy, Behzod, [[Husayn Boyqaro, Bobur va Shayboniyxon portretlari saqlanib qolgan.
14—15-asrlarda musiqa sanʼati taraqqiyotida xdm yangi bosqich boʻldi. Bu davrda yangi kuy va qoʻshiqlar, cholgʻu asboblari va musiqa nazariyasiga doir asarlar yaratildi. Mahoratli sozandalar, bastakorlar va hofizlar yetishadi. Abduqodir Nayi, Qulmuhammad Shayxiy, Husayn Udiy, Shohquli Gʻijjakiy, Qosim Rabboniy, Darvesh Ahmad Qonuniy, Xoja Yusuf Andijoniy, Us tod Shodiy, Najmiddin Kavkabiy shular jumlasidandir. Omilkor musiqachilar bilan bir qatorda Ulugʻbek, Navoiy, Jomiy va Binoiy kabi mutafakkir va shoirlar ham musiqa sohasida ijod qildilar. Masalan, Ulugʻbek „bulujiy“, „shodiyona“, „axloqiy“, „tabriziy“, „usuli ravon“ va „usuli otligʻ“; Navoiy „isfahoniy“ kuylarini ijod qiladi. Jomiy va Binoiy musiqa nazariyasiga doir asarlar yaratdilar. Shubhasiz, musiqa sanʼati ham 14— 15-asrlarda sanʼatning boshqa turlari va sheʼriyat bilan uzviy aloqada yangi taraqqiyot pogʻonasiga koʻtariladi. Mohir sanʼatkormashshoklar, bastakor va hofizlar yetishadi, nodir va bebaho sanʼat asarlari vujudga keladi.
Shunday qilib, Amir Temur asos solgan davlat Qad. Sharqda 3 yoʻnalishda (oʻtroq dehqonchilik, dasht chorvachiligi va shaharsozlik) shakllangan sivilizatsiyalar qorishgan TuronTurkiston hududlarida rivoj topib qiyomiga yetgan davlatchilikning nodir namunasi edi.
Biroq 15-asr oxirida T. oʻrtasida avj olib ketgan ixtiloflar, ayrim viloyat hokimlarining uzluksiz oʻzaro kurashlari shaharlarda hunarmandchilik va savdosotiqqa zarar yetkazib, vohalarda dehqonchilik xoʻjaliklarini xonavayron qilgan. Bunday ogʻir ahvolda davlatning iqtisodiy va maʼmuriy hayotida muhim mavqega ega boʻlgan yuqori tabaqa vakillarining bir kismi T. ga nisbatan sotqinlik yoʻlini tutdi. Bu asnoda Fargʻona hokimi Bobur saltanatini shayboniylardan himoya qilish va uning barqarorligini saqlab qolish yoʻlida astoydil kurashgan. Biroq bunday sharoitda Bobur ham uz Vatanini tark etib, oʻzga yurtlarga yuzlanishga majbur boʻddi. U avval Afgʻonistonni, soʻngra Shimoliy Hindistonni boʻysundirib, Boburiylar saltanatiga asos soldi. Bu davlat T. davlatchiligi udumlarini davom ettirib, 3 asrdan ortiqroq hukm surdi. Bu davr mobaynida Hindiston yuksalgan va ravnaq topgan (qarang Boburiylar davlati).
Adabiyotlar
tahrirAd.:Abdurazzoq Samarqandiy, Matlai saʼdayn va majmai baxrayn, T., 1969; Ibn Arabshoh, Ajoib ulmakdur fi axbori Temur, T., 1992; M irza Muxammad Xaydar, Tarixi Rashidi. T., 1996; Nizomiddin Shomiy, Zafarnoma, T., 1996; Sharafuddin Ali Yazdiy, Zafarnoma, T., 1996; Ahmedov B., Ulugʻbek, T., 1989; Fayziyev T., Mirzo Ulugʻbek avlodlari, T., 1994; Fayziyev T., Temuriylar shajarasi, T., 1995; Muhammadjonov A., Temur va temuriylar saltanati, T., 1996;3axidov P., Arxitekturnie tayni observatorii Ulugbeka, T., 2003.
Yana qarang
tahrirManbalar
tahrir- ↑ Maria E. Subtelny, Timurids in Transition: Turko-Persian Politics and Acculturation in Medieval Persia, Vol. 7, (Brill, 2007), 201.
- ↑ 2,0 2,1 B. F. Manz, "Tīmūr Lang", in Encyclopaedia of Islam, Online Edition, 2006
- ↑ Encyclopædia Britannica, „Timurid Dynasty“, Online Academic Edition, 2007. (Quotation: „Turkic dynasty descended from the conqueror Timur (Tamerlane), renowned for its brilliant revival of artistic and intellectual life in Iran and Central Asia. … Trading and artistic communities were brought into the capital city of Herat, where a library was founded, and the capital became the centre of a renewed and artistically brilliant Persian culture.“)
- ↑ "Timurids". The Columbia Encyclopedia (Sixth nashri). New York City: Columbia University. Archived from the original on 2006-12-05. https://web.archive.org/web/20061205073939/http://bartleby.com/65/ti/Timurids.html. Qaraldi: 2006-11-08.
- ↑ Encyclopædia Britannica article: „Consolidation & expansion of the Indo-Timurids“, Online Edition, 2007.
- ↑ A History of the Muslim World Since 1260: The Making of a Global Community, by Vernon Egger, p. 193
- ↑ "Timur". Columbia Encyclopedia (Sixth nashri). 2005. http://www.bartleby.com/65/ti/Timur.html.
- ↑ "Consolidation & expansion of the Indo-Timurids". Encyclopædia Britannica. http://www.britannica.com/eb/article-26937/Islamic-world.
- ↑ Klingelhofer, William G. (1988). "The Jahangiri Mahal of the Agra Fort: Expression and Experience in Early Mughal Architecture". Muqarnas 5: 153–169. doi:10.2307/1523115. ISSN 0732-2992.
- ↑ S.R. Sharma. Mughal Empire in India: A Systematic Study Including Source Material, 1999 — 765-bet. ISBN 9788171568192.
| Ushbu maqolada Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan. |