Bengal tilining romanizatsiyasi

Bengal tilining romanizatsiyasi — yozma bengal tilining lotin yozuvida ifodalanishi. Bengal tili uchun turli xil romanizatsiya tizimlari qoʻllanadi, ularning aksariyati bengalcha talaffuzni mukammal ifodalamaydi. Bengal tilidagi romanizatsiya uchun turli standartlar taklif qilingan boʻlsa-da, hech biri yapon yoki sanskrit tillari kabi bir xillik darajasida qabul qilinmagan.

Bengal yozuvi hind yozuvlari guruhiga kiritilgan, ularning romanizatsiyasi bengal tilining fonetik qiymatini bildirmaydi. Ulardan baʼzilari „Sanskrit transliteratsiyasining xalqaro alifbosi“ yoki IAST tizimi (diakritiklarga asoslangan)^[1], „Hind tillarining transliteratsiyasi“ yoki ITRANS (ASCII klaviaturalari uchun mos keladigan katta harflar alifbosi)^[2] va Kalkutta romanizatsiyasi Milliy kutubxonasi kabilardir^[3].

Bengal tilidagi romanizatsiya konteksida transliteratsiyani transkripsiyadan ajratish muhimdir. Transliteratsiya orfografik jihatdan aniq (asl imloni tiklash mumkin), lekin transkripsiya fonetik jihatdan aniq emas(talaffuzni takrorlash mumkin). Ingliz tilida bengal tilining barcha tovushlari mavjud emas va talaffuzi orfografiyani toʻliq aks ettirmaydi. Romanizatsiyaning maqsadi fonetik transkripsiya bilan bir xil emas. Aksincha, romanizatsiya rim (lotin) yozuvidagi bitta yozuv tizimining ifodasidir. Agar bengal skriptida „ত“ boʻlsa va bengalcha uni /to/ deb talaffuz qilsa, uni „p“ yoki „ta“ sifatida transliteratsiya qilish uchun yozuv tizimi izchilligiga asoslangan argument mavjud. Koʻpgina tillarning yozuv tizimlari tilning ogʻzaki tovushini toʻgʻridan-toʻgʻri ifodalamaydi.

Tarixi

XVI asrda Bengaliyada joylashgan portugal missionerlari bengal kitoblarini yozishda lotin alifbosidan foydalangan birinchi odamlar edi. Eng mashhurlari „Crepar Xaxtrer Orth, Bhed“ va „Vocabolario em idioma Bengalla, e Portuguez dividido em duas partes“ hisoblanadi.Ikka kitob ham Manuel da Assumpção tomonidan yozilgan. Biroq, portugallarga asoslangan romanizatsiya ildiz otmadi. XVIII asr oxirida Augustin Aussant fransuz alifbosiga asoslangan romanizatsiya sxemasidan foydalangan. Shu bilan birga, Nathaniel Brassey Halhed oʻzining „Bengal tili grammatikasi“ kitobi uchun ingliz tiliga asoslangan romanizatsiya sxemasidan foydalangan. Halheddan keyin taniqli ingliz filologi va sharqshunos olimi ser William Jones bengal va umuman boshqa hind tillari uchun romanizatsiya sxemasini ishlab chiqdi.Bu sxemani sir William Jones 1801-yilda Asiatick Researches jurnalida chop etgan^[4]. Uning sxemasi romanizatsiyaning „Jones tizimi“ sifatida tanildi va keyingi bir yarim asr uchun namuna boʻlib xizmat qildi.

Transliteratsiya va transkripsiya

Rim boʻlmagan yozuvda yozilgan tilni rimiylashtirish transliteratsiyaga (orfografik jihatdan toʻgʻri va asl imloni tiklash mumkin) yoki transkripsiyaga (fonetik jihatdan aniq va talaffuzni takrorlash mumkin) asoslangan boʻlishi mumkin. Farq Bengal tilida muhim hisoblanadi, chunki uning orfografiyasi sanskrit tilidan qabul qilingan va bir necha ming yillik tovush oʻzgarishiga eʼtibor berilmagan. Barcha yozuv tizimlari tilning talaffuz usulidan kamida bir oz farq qiladi, ammo bu bengal tili kabi tillar uchun ekstremalroqdir. Masalan, শ, ষ va স uchta harfi sanskrit tilida alohida talaffuzga ega edi, biroq bir necha asrlar davomida bengal tilining standart talaffuzi (odatda Nadiya lahjasida modellashtirilgan) fonetik farqlarni yo‘qotdi va uchalasi ham IPA [ʃɔ] sifatida talaffuz qilinadi. Imlo farqi orfografiyada saqlanib qoladi.

Yozma matnlarda শাপ shap „laʼnat“ va সাপ shap „ilon“ kabi omofonlarni farqlash oson. Bunday tafovut, masalan, ensiklopediyada atamani qidirishda ayniqsa dolzarb boʻlishi mumkin. Biroq, soʻzlarning bir xil ovozga ega boʻlishi ularning bir xil tarzda transkripsiya qilinishini anglatadi, shuning uchun baʼzi muhim maʼno farqlarini transkripsiya orqali koʻrsatib boʻlmaydi. Transkripsiya tizimlari bilan bogʻliq yana bir muammo shundaki, oʻzaro dialektal va oʻzaro registr farqlari keng tarqalgan, shuning uchun bir xil soʻz yoki leksema turli xil transkripsiyalarga ega boʻlishi mumkin. Hatto মন „aql“ kabi oddiy soʻzlar ham „mon“, „môn“ yoki (sheʼriyatda) „mônô“ deb talaffuz qilinishi mumkin (Hindiston milliy madhiyasidagi " Jana Gana Mana " kabi).

Koʻpincha turli fonemalar bir xil belgi yoki grafema bilan ifodalanadi. Shunday qilib, এ [e] unlisi (এল elo [elɔ] „keldi“) yoki [ɛ] (এক êk [ɛk] „bir“) ni ifodalashi mumkin. Baʼzan bir xil tarzda yozilgan soʻzlar (gomograflar) turli xil maʼnolar uchun turli talaffuzga ega boʻlishi mumkin: মত „fikr“ (môt talaffuzi) yoki „oʻxshash“ (môtô) maʼnosini anglatishi mumkin. Shuning uchun baʼzi muhim fonemik farqlarni transliteratsiya modelida koʻrsatib boʻlmaydi. Bundan tashqari, boshqa tillarda so‘zlashuvchilarga uni oson talaffuz qilishlari uchun bengalcha so‘zni ifodalash uchun ovozsiz harflar va boshqa o‘ziga xosliklarni o‘z ichiga olmaydigan transkripsiyadan foydalangan maʼqulroq bo‘lishi mumkin. Bu bengal tilidagi romanizatsiyani juda murakkab qiladi. Bunday harflar bengal tilining fonetik romanizatsiyasida chalgʻituvchi boʻlib, koʻpincha bengal yozuvini boshqa hind yozuvlari bilan romanizatsiya qilish uchun qoʻshilishi natijasidir, ammo boshqa hind yozuvlarida oʻziga xos ô unlisi yoʻq, bu esa bengal romanizatsiyasi uchun tartibsizlikni keltirib chiqaradi.

Bengal tilining romanizatsiyasi tarjima qilinganda beixtiyor kulgili natijalarga olib keladigan hodisa Murod Takla deb nomlanadi.

Romanizatsiyalarni taqqoslash

Bengal tili uchun standart romanizatsiya sxemalarini taqqoslash quyidagi jadvalda keltirilgan. Hind tillarini, shu jumladan bengal tilini transliteratsiya qilish uchun odatda ikkita standart qoʻllanadi. Koʻpgina standartlar (masalan, NLK/ISO) diakritik belgilardan foydalanadi va toʻgʻri otlar uchun katta-kichik belgilarga ruxsat beradi. Garvard-Kyoto kabi sxemalar ASCII lotin klaviaturalari uchun koʻproq mos keladi va katta va kichik harflardan farqli ravishda foydalanadi, shuning uchun inglizcha bosh harflar uchun oddiy standartlardan voz keching.

„NLK“ diakritik asosidagi harfdan harfga transliteratsiya sxemalarini anglatadi, eng yaxshisi Kolkatadagi Milliy kutubxona yoki ISO 15919 yoki IAST tomonidan taqdim etilgan. Bu ISO standarti boʻlib, bengal harflarining qoʻshimcha belgilari va tovushlarini aks ettirish uchun ā kabi diakritik belgilardan foydalanadi.
ITRANS — bu sanskrit tili uchun ASCII vakili hisoblanadi. Bu bittadan koʻp belgilarni transliteratsiya qilishning bir nechta usullaridan foydalanishi mumkin, bu esa internet qidiruvlarini murakkablashtirishi mumkin. ITRANS oddiy ASCII klaviaturasidagi belgilarni ifodalashga ruxsat berish uchun inglizcha katta harflar normalarini eʼtiborsiz qoldirmaydi.
„HK“ boshqa ikkita katta-kichik harfga sezgir transliteratsiya sxemalarini anglatadi: Garvard-Kyoto va XIAST sxemasi. Ikkalasi ham ITRANS sxemasiga oʻxshaydi va har bir belgi uchun faqat bitta shakldan foydalanadi.

Unlilar

bengal yozuvi	IABT	ISO 15919	Avro	ITRANS	Devanagariyozuvi	WX	Miloddan avvalgi shakli
অ	a	a	o	a	a	a	a
আ	aa	a	a	A/aa	A	A	aa
ই	i	i	i	i	i	i	i
ঈ	ee	ī	I	I/ii	I	I	aniqlanmagan
উ	u	u	u	u	u	u	u
ঊ	oo	ū	U	U/uu	U	U	aniqlanmagan
ঋ	RI	r̥	rri	RRi/R^i	R	q	aniqlanmagan
ch	RI	r̥̄	-	r̥̄	-	-	aniqlanmagan
ঌ	LI	l̥	-	l̥	-	-	aniqlanmagan
ch	LI	l̥̄	-	l̥̄	-		aniqlanmagan
এ	e	ē	e	e	e	e	e
ঐ	oi	ai	ai	ai	ai	E	oi
ও	o	ō	O	o	o	o	o
n	ou	au	OU	au	au	O	ou
অ্যা	ae	æ	ha	-	OU	-	ae

Undosh tovushlar

Bengal yozuvi	IABT	ISO 15919	Avro	ITRANS	Miloddan avvalgi shakli
ক	ka	ka	k	ka	ka
খ	kha	kha	kh	kha	kha
গ	ga	ga	g	ga	ga
ঘ	gha	gha	gh	gha	gha
ঙ	ng	ṅa	Ng	~Na	aniqlanmagan
চ	ca	ca	c	ca	cca
ছ	cha	cha	ch	Cha	cha
জ	ja	ja	j	ja	aniqlanmagan
ঝ	jha	jha	jh	jha	jha
ঞ	ya	ña	NG	~na	aniqlanmagan
ট	ta	ṭa	T	Ta	ta
ঠ	tha	ṭha	Th	Tha	tha
ড	da	ḍa	D	Da	da
ঢ	dha	ḍha	Dh	Dha	dha
ণ	na	ṇa	N	Na	aniqlanmagan
ত	'ta	ta	t	ta	'ta
থ	'tha	tha	th	tha	'tha
দ	'd	da	d	da	'da
ধ	'dha	dha	dh	dha	'dha
ন	na	ṅa	n	na	na
প	pa	pa	p	pa	pa
ফ	pha	pha	ph/f	pha	pha
ব	ba	ba	b	ba	ba
ভ	bha	bha	bh/v	bha	bha
ম	ma	ma	m	ma	ma
য	ja	y	z	ya	ja
র	ra	ra	r	ra	ra
ল	la	la	l	la	la
শ	sha	sha	sh/S	sha	sha
ষ	sha	Sha	Sh	Sha	aniqlanmagan
স	sa	sa	S	sa	sa
হ	tha	ha	h	ha	ha
ড়	rha	ṛ	R	-	rra
ঢ়	rha	ṛh	Rh	-	aniqlanmagan
য়	y	ẏ	y	-	y

Qoʻshimcha undosh tovushlar

Bengal tilida	ISO 15919	ITRANS	WX
ক়	qa	qa	kZa
ফ়	fa	fa	fZa
ভ়	va	va	vZa
জ়	za	za	zZa

Misollar

Quyidagi jadvalda yuqorida aytib oʻtilgan turli tizimlar yordamida romanizatsiya qilingan bengalcha soʻzlarning misollari keltirilgan.

Misol soʻzlar
Orfografiyada	Maʼnosi	NLK	ITRANS	HK	Wikida	IPA
মন	aql	mana	mana	mana	dus	[mon]
সাপ	ilon	sāpa	saapa	sApa	shakl	[ʃap]
শাপ	laʼnat	shāpa	shaapa	zApa	shakl	[ʃap]
মত	fikr	mata	mata	mata	môt	[mɔt]
মতো	kabi	mato	mato	mato	moto	[mɔto]
তেল	moy	tēla	tela	tela	tel	[tel]
গেল	ketdi	gēla	gela	gela	gêlô	[ɡɛlɔ]
জ্বর	isitma	jvara	jvara	jvara	jôr	[dʒɔr]
স্বাস্থয	salomatlik	svastiya	svaastya	svAstiya	shastho	[ʃastʰːo]
বাংলাদেশ	Bangladesh	bāṃlādēśa	baa.mlaadesha	bAMlAdeza	Bangladesh	[baŋladeʃ]
ব্যঞ্জন্বনি	undosh	byañjanadhvani	bya~njanadhvani	byaJjanadhvani	bênjondhoni	[bɛndʒɔndʱoni]
আত্মহত্যা	oʻz joniga qasd qilish	atmahatya	aatmahatyaa	Atmahatiya A	attohotta	[atːohɔtːa]

Manbalar

↑ „Learning International Alphabet of Sanskrit Transliteration“. Sanskrit 3 – Learning transliteration. Gabriel Pradiipaka & Andrés Muni. 2007-yil 12-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2006-yil 20-noyabr.
↑ „ITRANS – Indian Language Transliteration Package“. Avinash Chopde. Qaraldi: 2006-yil 20-noyabr.
↑ „Annex-F: Roman Script Transliteration“. Indian Standard: Indian Script Code for Information Interchange — ISCII. Bureau of Indian Standards (1999-yil 1-aprel). 2013-yil 23-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 27-sentyabr.
↑ Jones 1801

[IAST1-1] „Learning International Alphabet of Sanskrit Transliteration“. Sanskrit 3 – Learning transliteration. Gabriel Pradiipaka & Andrés Muni. 2007-yil 12-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2006-yil 20-noyabr.

[ITRANS1-2] „ITRANS – Indian Language Transliteration Package“. Avinash Chopde. Qaraldi: 2006-yil 20-noyabr.

[NatLib-3] „Annex-F: Roman Script Transliteration“. Indian Standard: Indian Script Code for Information Interchange — ISCII. Bureau of Indian Standards (1999-yil 1-aprel). 2013-yil 23-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 27-sentyabr.

[4] Jones 1801

[1]

[2]

[3]

[4]