Samoa

Samoa, Samoa mustaqil davlati (The Independent State of Samoa) – Tinch okeanning janubi-gʻarbiy qismida, Polineziyada joylashgan davlat. Samoa arxipelagining gʻarbiy qismi— Savayi, Upolu, Apolima, Manono, Fanuatanu, Namua, Nuutele, Nuulua va Nuusafeye orollarini egallaydi. Maydoni – 2 831 km². Aholisi – 218 700 kishi (2025-yil 3-yanvar). Poytaxti – Apia shahri. Maʼmuriy jihatdan 14 ta okrug (district) ga boʻlinadi. Yangi Zelandiya lozim boʻlganda harbiy yordam koʻrsatish kafolatlagan.

Samoa Mustaqil Davlati Malo Saʻoloto Tutoʻatasi o Sāmoa
Bayroq Gerb
Shior: Fa'avae i le Atua Samoa (Samoa: Samoa is founded on God)
Madhiya: The Banner of Freedom
Poytaxt	Apia
Rasmiy til(lar)	Samoacha
Hukumat	Konstitutsion Rohiblik
• O le Ao o le Malo	Malietoa Tanumafili II
• Bosh Vazir	Naomi Mataʻafa
Mustaqillik (BMT vasiylikdagi Yangi Zelandiya ma'muriyatidan)
• Sana	1-yanvar 1962
Maydon
• Butun	2,944 km2 (175-oʻrin)
• Suv (%)	0.3
Aholi
• 2002-yilgi roʻyxat	177,287 (189-oʻrin)
• Zichlik	60/km2
YIM (XQT)	2005-yil roʻyxati
• Butun	AQSh$1,000 mil. (192-oʻrin)
• Jon boshiga	AQSh$5,641
Pul birligi	Tala (WST)
Vaqt mintaqasi	UTC+13
• Yoz (DST)	UTC+14
Qisqartma	WS
Telefon prefiksi	685
Internet domeni	.ws

Samoa 11 maʼmuriy boʻlinmaga ega boʻlgan unitar parlament demokratiyasi . Bu suveren davlat va Millatlar Hamdoʻstligi aʼzosi . Gʻarbiy Samoa 1976-yil 15-dekabrda Birlashgan Millatlar Tashkilotiga qabul qilindi Samoaliklarning dengizchilik mahorati tufayli 20-asrdan oldingi Yevropa tadqiqotchilari butun orollar guruhini, jumladan Amerika Samoasini „Navigator orollari“ deb atashgan.Mamlakat 1899-yilda uch tomonlama konvensiyadan keyin Germaniya imperiyasining mustamlakasiga aylandi va Germaniya Samoasi nomi bilan tanildi . Germaniya maʼmuriyati 1914-yil avgust oyida Birinchi jahon urushi boshida Yangi Zelandiya qoʻshinlari koloniyani qonsiz bosib olgandan keyin tugadi . Yangi Zelandiya 1920-yilda Gʻarbiy Samoa hududiga aylangandan soʻng, Millatlar Ligasi mandati sifatida mintaqani rasman nazorat qildi.1946 yilda Birlashgan Millatlar Tashkilotining ishonchli hududiga aylantirilgach , Samoa 1962-yil 1-yanvarda mustaqillikka erishdi.

Davlat tuzumi

Samoa – Buyuk Britaniya boshchiligidagi Hamdoʻstlik tarkibiga kiruvchi mustaqil davlat. Amaldagi konstitutsiyasi 1962-yil 1-yanvarda qabul qilingan, unga 1997-yil tuzatishlar kiritilgan. Davlat boshligʻi – 1963-yildan yoʻlboshchi Maliyetoa Tanumafili II, konstitutsiyaga binoan, qabilalarning boshliqlari tomonidan umrbod saylangan, uning vafotidan keyin davlat boshligʻi Qonun chiqaruvchi assambleya tomonidan 5 yil muddatga saylanadi. Qonun chiqaruvchi hokimiyatni Fono (Qonun chiqaruvchi assambleya), ijrochi hokimiyatni bosh vazir boshchiligidagi hukumat amalga oshiradi.

Tabiati

Orollar vulqon otilishi natijasida vujudga kelgan togʻlik boʻlib, asosan, bazaltdan iborat. Eng baland joyi 1858 m (Savayi orolidagi Silisili togʻi). Qirgʻoqlari baland va qoyali hisoblanadi. Iqlimi subekvatorial va tropik, passatli, sernam iqlim. Oʻrtacha oylik harorat 25—27° C boʻladi. Nam tropik oʻrmonlar bilan qoplangan. Yillik yogʻin 2000– 4000 mm; kuchli boʻronlar boʻlib turadi. Oqar suvlari yoʻq. Samoada 600 ga yaqin oʻsimlik turi boʻlib, ularning 25% endemik tashkil etadi. Hayvonot dunyosida sut emizuvchilar kam, qush koʻp.

Aholi

Aholisining 98% samoalar, qolganlari – Okeaniyaning boshqa orollaridan koʻchib kelganlar va qisman yevropaliklarning avlodlari hisoblanadi. Rasmiy tillar – samoa va ingliz tillari. Shahar aholisi 21%. Dindorlarning 80% protestant; katoliklar ham bor.

Samoa 2016-yilgi aholini roʻyxatga olishda 194,320 aholini bildirgan. 2021 yilgi aholini roʻyxatga olishda bu raqam 205 557 ga oshdi. Aholining toʻrtdan uch qismi asosiy Upolu orolida yashaydi.

Salomatlik

Qizamiq epidemiyasi 2019-yil oktabr oyida boshlangan. Epidemiya yanvar oyi boshida pasaygunga qadar vafot etganlar soni 83 taga (201 316 aholi sonidan kelib chiqqan holda 1000 kishiga 0,31) va 4460 dan ortiq holatga (aholining 2,2 foizi) yetdi. Samoada qizamiq, asosan toʻrt yoshgacha boʻlgan bolalar va Fijida 10 ta holat qayd etilgan .

Etnik guruhlar

2011-yilda Markaziy razvedka boshqarmasining World Factbook maʼlumotlariga koʻra, aholining 96% samoaliklar , 2% qoʻsh Samoa- Yangi zelandiyaliklar va 1,9% boshqalar.

Tillar

Samoa (Gagana Faʼasāmoa) va ingliz tillari rasmiy tillardir. Ikkinchi tilda soʻzlashuvchilarni ham hisobga olsak, Samoada ingliz tilidan koʻra samoa tilida soʻzlashuvchilar koʻproq. Samoa imo-ishora tili Samoaning kar aholisi orasida ham keng tarqalgan . Imo-ishora tili bilan toʻliq qamrab olish muhimligini taʼkidlash uchun 2017-yilgi Xalqaro karlar haftaligida Samoa politsiya xizmati, Qizil Xoch jamiyati aʼzolari va jamoatchilikka boshlangʻich samoa imo-ishora tili oʻrgatilgan.

Din

2017-yildan boshlab Samoa Konstitutsiyasining 1-moddasida „Samoa Ota, Oʻgʻil va Muqaddas Ruh Xudo tomonidan asos solingan nasroniy xalqi“ deyiladi.

2021-yilgi aholini roʻyxatga olish maʼlumotlariga koʻra, diniy guruhlarning taqsimlanishi quyidagicha: Samoa xristian jamoati cherkovi 27%, rim-katolik cherkovi 19%, Iso Masihning oxirgi kun avliyolari cherkovi 18%, metodist 12%, Xudo assambleyasi 10% , qolgan diniy guruhlar esa aholining 16% ni tashkil qiladi. 2007-yilgacha davlat rahbari Malietoa Tanumafili II bahayi edi . Samoada dunyodagi yettinchi (toʻqqizta) Bahai ibodatxonalari joylashgan; 1984 yilda qurib bitkazilgan va Davlat rahbari tomonidan bagʻishlangan boʻlib, u Tiapapata shahrida, Apia shahridan 8 km (5,0 milya) uzoqlikda joylashgan .

Tarixi

Samoa hududida qadimdan polineziyaliklar yashab kelgan. 18-asrdan yevropaliklar bu yerga kela boshlagan. 1899-yil Samoani Germaniya, 1914-yil Yangi Zelandiya bosib oldi. 1920-yillarda tashkil etilgan „May“ vatanparvarlik tashkiloti mustamlakachilarga qarshi kurashga rahbarlik qildi. 1962-yil 1-yanvardan Samoa mustaqil davlat deb eʼlon qilindi. 1970-yil Buyuk Britaniya boshchiligidagi Hamdoʻstlikka qoʻshildi. Mamlakat 1997-yilgacha Gʻarbiy Samoa deb ataldi. Samoa 1976-yildan BMT aʼzosi. Milliy bayrami —1-iyun – Mustaqillik kun i (1962), obhavo sharoiti noqulay boʻlgani uchun 1-yanvardan 1-iyunga koʻchirilgan.

Geologik tarix

Samoa orollari Miosen davridan shakllangan. Soʻnggi 2 million yil davomida Samoa arxipelagida vulqon issiq nuqtalari bilan bogʻliq faollik kuzatildi .

Erta tarix

Samoani Melaneziya orolidan sayohat qilgan Lapita xalqi (Okean tillarida gaplashadigan avstroneziya xalqi) kashf etgan va joylashtirgan . Samoada topilgan eng qadimgi inson qoldiqlari taxminan 2900-3500 yil oldinga tegishli. Qoldiqlar Mulifanuadagi Lapita saytida topilgan va olimlarning topilmalari 1974-yilda nashr etilgan. Samoaliklarning kelib chiqishi zamonaviy davrda Polineziya genetikasi, tilshunosligi va antropologiyasi boʻyicha ilmiy tadqiqotlar orqali oʻrganilgan . Ushbu tadqiqot davom etayotgan boʻlsa-da, bir qator nazariyalar taklif qilingan. Bir nazariyaga koʻra, asl samoaliklar avstroneziyaliklar boʻlib, ular Lapita xalqlarining janubi-sharqiy Osiyo va Melaneziyadan sharqqa tomon kengayishining soʻnggi davrida miloddan avvalgi 2500-1500 yillar oraligʻida kelgan. Samoa, Fiji va Tonga oʻrtasida yaqin ijtimoiy-madaniy va genetik aloqalar saqlanib qolgan va arxeologik maʼlumotlar mustamlakadan oldingi samoalar, fijiliklar va tonganlar oʻrtasida orollararo sayohatlar va nikohlarni koʻrsatadigan ogʻzaki anʼanalar va mahalliy nasabnomalarni qoʻllab-quvvatlaydi . Samoa tarixidagi taniqli shaxslar orasida Tui Manu’a, qirolicha Salamasina, qirol Fonoti va toʻrtta tama aʼaiga: Malietoa , Tupua Tamasese , Mataʼafa va Tuimaleali’ifano bor edi . Nafanua mashhur jangchi ayol edi, u qadimgi Samoa dinida ilohiylashtirilgan va uning homiyligi keyingi Samoa hukmdorlari tomonidan juda talab qilingan.

Bugungi kunda butun Samoa oʻzining ikkita asosiy qirollik oilasi ostida birlashtirilgan: 13-asrda tonganlarni magʻlub etgan qadimgi Malietoa naslidan Sā Malietoa; va Sā Tupua, qirolicha Salamasinaning avlodlari va uning hukmronligidan keyingi asrlarda Samoani boshqargan merosxoʻrlari. Ushbu ikkita asosiy nasl ichida Samoaning toʻrtta eng yuqori unvonlari mavjud – qadimgi Malietoa va Tupua Tamasesening katta unvonlari va mustamlaka davridan oldingi 19-asr urushlarida mashhur boʻlgan yangi Mataʼafa va Tuimalealiʻifano unvonlari. Ushbu toʻrtta nom bugungi kundagi kabi Samoa matay tizimining choʻqqisini tashkil qiladi.

Yevropaliklar bilan aloqa 18-asr boshlarida boshlangan. Gollandiyalik Jeykob Roggevin 1722-yilda Samoa orollarini koʻrgan birinchi polineziyalik boʻlmagan edi. Bu tashrifdan soʻng fransuz tadqiqotchisi Lui Antuan de Bugenvil 1768-yilda ularni Navigator orollari deb atagan. Aloqa 1830-yillardan oldin cheklangan edi. London missionerlik jamiyatining britaniyalik missionerlari, kit ovchilari va savdogarlar kela boshladi.

19-asr

Amerika savdo va kit ovlash kemalarining tashriflari Samoaning dastlabki iqtisodiy rivojlanishida muhim ahamiyatga ega edi. Salem brig Roscoe (Kapitan Benjamin Vanderford) 1821-yil oktyabr oyida chaqirilgani maʼlum boʻlgan birinchi Amerika savdo kemasi va 1824-yilda Nantuketlik Maro (kapitan Richard Meysi) Samoada birinchi qayd etilgan Amerika Qoʻshma Shtatlarining kit ovi edi. Kitlar toza ichimlik suvi, oʻtin, oziq-ovqat va keyinchalik mahalliy odamlarni kemalarida ekipaj sifatida xizmat qilish uchun yollash uchun kelishgan. Oxirgi qayd etilgan kit ovi 1870-yilda gubernator Morton edi.

Samoadagi nasroniy missionerlik ishi 1830 yilda London missionerlik jamiyatidan Jon Uilyams Kuk orollari va Taitidan Sapapaliga kelganida boshlangan . Barbara A. Westning soʻzlariga koʻra, "Samoaliklar „bosh ovlash“ bilan ham shugʻullanishgan, bu urush marosimida jangchi oʻz rahbariga berish uchun oʻldirilgan raqibining boshini olib, shu tariqa uning jasoratini isbotlagan".

Robert Lui Stivenson „ Tarixga izoh: Samoada sakkiz yillik muammo“ asarida (1892) Samoada taʼsir oʻtkazish uchun kurashayotgan buyuk davlatlarning – Qoʻshma Shtatlar, Germaniya va Buyuk Britaniyaning faoliyati va turli Samoa fraktsiyalarining siyosiy hiyla-nayranglari haqida batafsil maʼlumot beradi. ularning mahalliy siyosiy tizimi. Hatto ular tobora kuchayib borayotgan klanlararo urushga tushib qolganlarida ham, Stivensonni eng xavotirga solgan narsa Samoaliklarning iqtisodiy aybsizligi edi. 1894 yilda, oʻlimidan bir necha oy oldin, u orol boshliqlariga murojaat qildi:

Samoani himoya qilishning bir yoʻli bor. Juda kech boʻlmasdan oldin eshiting. Bu yoʻllar, bogʻlar yasamoq, daraxtlaringga gʻamxoʻrlik qilish, ularning hosilini donolik bilan sotish, bir soʻz bilan aytganda, oʻz yurtingni egallash va undan foydalanish… agar sen oʻz yurtingni egallab, foydalanmasang, boshqalar qiladi. Agar siz uni bekorga egallasangiz, u sizniki yoki bolalaringiz boʻlib qolmaydi. Shunda siz va farzandlaringiz zulmatga quvib ketasizlar.

U „Xudoning bu hukmlarini“ Gavayida koʻrgan edi, u yerda tashlandiq mahalliy cherkovlar „qabr tepasida, oq odamlarning shakar dalalari oʻrtasida“ qabr toshlari kabi turardi.

Nemislar, xususan, Samoa orollariga, ayniqsa nemis firmalari kopra va kakao loviyalarini qayta ishlashni monopoliya qilgan Upolu oroliga katta tijoriy qiziqish koʻrsata boshladilar . Qoʻshma Shtatlar Gavayidagi Pearl-Harbor va Samoaning sharqiy qismidagi Pago-Pago koʻrfazidagi tijoriy yuk tashish manfaatlariga asoslangan holda oʻz daʼvolarini qoʻydi va majburiy ittifoqlarni, ayniqsa Amerika Samoasiga aylangan Tutuila va Manu’a orollarida qildi .

Britaniya shuningdek, Britaniya biznesini, bandargoh huquqlarini va konsullik idorasini himoya qilish uchun qoʻshinlarini yubordi. Buning ortidan sakkiz yillik fuqarolar urushi boʻlib oʻtdi, bu davrda uch davlatning har biri urushayotgan Samoa tomonlarini qurol-yarogʻ, oʻqitish va baʼzi hollarda jangovar qoʻshinlar bilan taʼminladi. Samoa inqirozi 1889 yil mart oyida uch mustamlakachi daʼvogarlar harbiy kemalarini Apia bandargohiga joʻnatganda va katta miqyosdagi urush yaqinlashib qolganday boʻlib qolganda juda muhim pallaga keldi. 1889 yil 15 martdagi kuchli boʻron harbiy kemalarga zarar etkazdi yoki yoʻq qildi va harbiy mojaroga barham berdi.

Ikkinchi Samoa fuqarolar urushi 1898 yilda Germaniya , Birlashgan Qirollik va Qoʻshma Shtatlar Samoa orollarini kim nazorat qilishi kerakligi toʻgʻrisida bahslarga kirishganida avjiga chiqdi . Apia qamal 1899 yil mart oyida boʻlib oʻtdi. Shahzoda Tanuga sodiq Samoa kuchlari Mataafa Iosefoga sodiq boʻlgan samoalik isyonchilarning kattaroq kuchi tomonidan qamal qilindi . Shahzoda Tanuni qoʻllab-quvvatlovchi toʻrtta Britaniya va Amerika harbiy kemalarining qoʻnish partiyalari edi. Bir necha kun davom etgan janglardan soʻng, samoalik isyonchilar nihoyat magʻlubiyatga uchradilar.

Amerika va Britaniya harbiy kemalari 1899-yil 15-martda Apiani, jumladan, USS Filadelfiyani oʻqqa tutdi . 1899 yil 2 dekabrda Vashingtonda imzolangan, 1900 yil 16 fevralda ratifikatsiya yorliqlari bilan imzolangan 1899 yilgi Uch tomonlama konventsiyada Germaniya, Birlashgan Qirollik va Qoʻshma Shtatlar tezda harbiy harakatlarni toʻxtatishga qaror qildilar va orollar zanjirini boʻlishdi.

Sharqiy orollar guruhi Qoʻshma Shtatlar hududiga aylandi (1900 yilda Tutuila orollari va 1904 yilda rasman Manua) va Amerika Samoasi nomi bilan tanilgan. Gʻarbiy orollar, eng katta quruqlik, Germaniya Samoasiga aylandi . Birlashgan Qirollik Samoadagi barcha daʼvolarni bekor qildi va buning evaziga (1) Germaniyaning Tongadagi huquqlarini bekor qildi, (2) Bugenvilning janubidagi barcha Solomon orollarini va (3) Gʻarbiy Afrikadagi hududiy kelishuvlarni oldi.

Germaniya Samoasi (1900-1914)

Germaniya imperiyasi Samoa arxipelagining gʻarbiy qismini 1900 yildan 1914 yilgacha boshqargan. Vilgelm Solf koloniyaning birinchi gubernatori etib tayinlangan. 1908 yilda zoʻravonliksiz Mau a Pule qarshilik harakati paydo boʻlganida, Solf Mau rahbari Lauaki Namulau’ulu Mamoeni Germaniyaning Shimoliy Mariana orollaridagi Saypanga surgun qilishdan tortinmadi . Germaniya mustamlaka maʼmuriyati „orollarda faqat bitta hukumat mavjud edi“ degan tamoyil asosida boshqargan.  Shunday qilib, Samoa Tupu (qirol) ham, alii sili ham (gubernatorga oʻxshash) yoʻq edi, lekin mustamlaka hukumati tomonidan ikkita Fautua (maslahatchi) tayinlangan. Tumua va Pule (Upolu va Savayining anʼanaviy hukumatlari) bir muddat jim turishdi; yerlar va unvonlarga taalluqli masalalar boʻyicha barcha qarorlar mustamlakachi gubernator nazorati ostida edi.

Birinchi jahon urushining birinchi oyida , 1914 yil 29 avgustda Yangi Zelandiya ekspeditsiya kuchlari Buyuk Britaniyaning Yangi Zelandiyaga ushbu „buyuk va shoshilinch imperatorlik topshirigʻini“ bajarish haqidagi iltimosiga binoan, Upoluga qarshiliksiz qoʻndi va Germaniya hukumatidan nazoratni tortib oldi . xizmat."

Yangi Zelandiya hukmronligi (1914-1961)

Birinchi jahon urushining oxiridan 1962 yilgacha Yangi Zelandiya Gʻarbiy Samoani Millatlar Ligasi, keyin esa Birlashgan Millatlar Tashkiloti orqali vasiylik ostida C sinf mandati sifatida nazorat qildi. 1919 yildan 1962 yilgacha Samoa Yangi Zelandiyaning orol hududlari va Samoani nazorat qilish uchun maxsus tuzilgan hukumat departamenti boʻlgan tashqi ishlar departamenti tomonidan boshqarilgan . 1943 yilda Yangi Zelandiya tashqi aloqalarini yuritish uchun alohida Tashqi ishlar departamenti tashkil etilgandan soʻng, bu boʻlim Orol hududlari departamenti deb oʻzgartirildi . Yangi Zelandiya nazorati davrida ularning maʼmurlari ikkita katta voqea uchun javobgar boʻlgan.

Gripp pandemiyasi

Birinchi hodisada Samoa aholisining taxminan beshdan biri 1918-1919 yillardagi gripp epidemiyasida vafot etdi . 1918 yilda, Birinchi jahon urushining soʻnggi bosqichlarida ispan grippi mamlakatdan mamlakatga tez tarqalib ketdi. 1918-yil 7 – noyabrda Oklenddan SS Talune kelishidan oldin Samoada pnevmonik gripp epidemiyasi boʻlmagan. bu kema kelganidan keyin etti kun ichida gripp Upoluda epidemiyaga aylandi va keyin butun hudud boʻylab tez tarqaldi. Samoa Tinch okeanidagi barcha orollardan eng koʻp zarar koʻrgan, aholining 90% kasallangan; Voyaga etgan erkaklarning 30 foizi, katta yoshli ayollarning 22 foizi va bolalarning 10 foizi vafot etgan. Epidemiyaning sababi 1919-yilda Qirollik Qirollik Komissiyasi tomonidan tasdiqlangan epidemiya boʻyicha tekshiruv 1918-yil 7-noyabrda Oklenddan Talune kelishidan oldin Gʻarbiy Samoada pnevmonik gripp epidemiyasi boʻlmagan degan xulosaga keldi

Pandemiya Samoaliklarning Yangi Zelandiyaning maʼmuriy salohiyati va vakolatiga boʻlgan ishonchini buzdi. Baʼzi samoaliklar orollar hukmronligi amerikaliklar yoki inglizlarga oʻtkazilishini soʻrashdi.

Doimiy harakat

Ikkinchi yirik voqea Mau (soʻzma-soʻz „qatʼiy fikr“ deb tarjima qilingan) tomonidan 1900-yillarning boshlarida Savayi boshchiligida boshlangan mustaqillik tarafdori boʻlgan zoʻravonliksiz xalq harakatining tinch namoyishi natijasida yuzaga keldi . Lauaki Namulauulu Mamoe , Solf tomonidan lavozimidan chetlatilgan notiq boshligʻi. 1909 yilda Lauaki Saipanga surgun qilindi va 1915 yilda Samoaga qaytayotganda vafot etdi. 1918 yilga kelib Gʻarbiy Samoada 38 mingga yaqin samoalik va 1500 yevropalik aholi bor edi.

Biroq, mahalliy Samoaliklar Yangi Zelandiyaning mustamlakachilik hukmronligidan qattiq norozi boʻlishdi va inflyatsiya va 1918 yildagi halokatli gripp epidemiyasini uning notoʻgʻri boshqaruvida aybladilar. 1920-yillarning oxiriga kelib mustamlakachilik hukmronligiga qarshi qarshilik harakati keng koʻlamda qoʻllab-quvvatlandi. Mau rahbarlaridan biri Olaf Frederik Nelson edi, yarim samoalik va yarim shved savdogar. Nelson oxir-oqibat 1920-yillarning oxiri va 1930-yillarning boshlarida surgun qilindi, ammo u tashkilotga moliyaviy va siyosiy yordam berishda davom etdi. Mauning zoʻravonliksiz falsafasiga koʻra, yangi saylangan rahbar, Oliy Bosh Tupua Tamasese Lealofi 1929 yil 28 dekabrda Apia shahar markazida oʻtkazilgan tinch namoyishda oʻzining formali hamkasbi Mauni boshqargan.

Yangi Zelandiya politsiyasi namoyishchilardan birini hibsga olishga urindi. U qarshilik koʻrsatganida, politsiya va Mau oʻrtasida kurash boshlandi. Ofitserlar olomonga tasodifiy oʻq otishni boshladilar va namoyishchilarni tarqatish uchun namoyishga tayyorgarlik koʻrish uchun oʻrnatilgan Lyuis pulemyotidan foydalanishdi. Mau yetakchisi va eng muhim boshliq Tupua Tamasese Lealofi III Mau namoyishchilariga tinchlik va tartib keltirmoqchi boʻlganida orqadan otib oʻldirilgan. Oʻsha kuni yana oʻn kishi halok boʻldi va taxminan 50 kishi oʻq va politsiya tayoqlaridan yaralandi. Oʻsha kun Samoada „Qora shanba“ deb nomlana boshlaydi.

1930 yil 13 yanvarda Yangi Zelandiya hukumati tashkilotni taqiqladi. 1500 ga yaqin Mau yigitlari HMS Dunedin yengil kreyseridan 150 nafar dengiz piyodalari va dengizchilardan iborat qurolli kuch va 50 nafar harbiy politsiya tomonidan taʼqib qilingan. Ularni Yangi Zelandiya doimiy havo kuchlari leytenanti Sidni Uollingford boshqargan dengiz samolyoti qoʻllab-quvvatladi . Qishloqlar koʻpincha tunda va qattiq nayzalar bilan bostirib borilgan. Mart oyida mahalliy yevropaliklar va missionerlar vositachiligida Mau rahbarlari Yangi Zelandiya mudofaa vaziri bilan uchrashib, tarqalishga kelishib oldilar.

Mau tarafdorlarini hibsga olish davom etdi, shuning uchun ayollar birinchi oʻringa chiqib, tarafdorlarini yigʻishdi va namoyishlar uyushtirishdi. Yangi Zelandiyada 1935 yilgi umumiy saylovda Leyboristlar partiyasi gʻalaba qozonganidan soʻng, siyosiy boshi berk koʻchaga chiqdi. 1936 yil iyun oyida Apiaga „yaxshi niyat missiyasi“ Mauni qonuniy siyosiy tashkilot sifatida tan oldi va Olaf Nelsonga surgundan qaytishga ruxsat berildi. 1936-yil sentabrda samoaliklar birinchi marta Faypule maslahatchi Fono aʼzolarini saylash huquqidan foydalandilar , Mau harakati vakillari 39 oʻrindan 31 tasini qoʻlga kiritdilar.

Mustaqillik

Samoa mustaqillik harakati tomonidan qayta-qayta saʼy-harakatlardan soʻng, 1961 yil 24 noyabrdagi Yangi Zelandiya Gʻarbiy Samoa qonuni Vasiylik shartnomasini bekor qildi va mamlakatga 1962 yil 1 yanvardan boshlab Gʻarbiy Samoaning Mustaqil Davlati sifatida mustaqillik berdi. Gʻarbiy Samoa, Tinch okeanidagi birinchi kichik orol davlati mustaqillikka erishdi, shartnoma imzoladi 1962 yil oxirida Yangi Zelandiya bilan doʻstlik. Gʻarbiy Samoa 1970 yil 28 avgustda Millatlar Hamdoʻstligiga qoʻshildi . Mustaqillikka yanvar oyi boshida erishilgan boʻlsa, Samoa har yili 1 iyunni mustaqillik kuni sifatida nishonlaydi.

Mustaqillik davrida Fiamē Mataʼafa Faumuina Mulinu’u II , mamlakatdagi toʻrtta eng yuqori martabali boshliqlardan biri Samoaning birinchi bosh vaziri boʻldi . Boshqa bir yuqori darajali boshliq Tuiaana Tuimaleali’ifano Suatipatipa II Deputatlar Kengashiga qabul qilindi ; qolgan ikkitasi – Tupua Tamasese Meaʼole va Malietoa Tanumafili II – umrbod qoʻshma davlat rahbarlari boʻlishdi.

1976 yil 15 dekabrda Gʻarbiy Samoa Birlashgan Millatlar Tashkilotiga 147- davlat sifatida qabul qilindi . U Birlashgan Millatlar Tashkilotida Samoa Mustaqil Davlati deb nomlanishini soʻradi .

Sayohat yozuvchisi Pol Teru 1992 yilda Gʻarbiy Samoa va Amerika Samoasidagi jamiyatlar oʻrtasidagi sezilarli farqlarni qayd etdi

1997-yil 4-iyulda hukumat konstitutsiyaga oʻzgartirish kiritib, mamlakat nomini Gʻarbiy Samoadan Samoaga [61 ] oʻzgartirish kiritdi , Birlashgan Millatlar Tashkilotiga qoʻshilganidan beri shu nom bilan atalgan. Amerika Samoasi nom oʻzgarishiga qarshi norozilik bildirdi va bu oʻz shaxsiyligini kamaytirganini taʼkidladi.

2002-yilda Yangi Zelandiya bosh vaziri Xelen Klark 1918-yilda Samoa aholisining toʻrtdan biridan koʻprogʻini nobud qilgan ispan grippi avj olishida Yangi Zelandiya roli va 1929-yilda qora shanba kuni sodir etilgan qotilliklar uchun rasman uzr soʻradi.

2009-yil 7-sentabrda hukumat yoʻl harakati qoidasini oʻngdan chapga oʻzgartirdi, bu koʻpchilik Hamdoʻstlik mamlakatlari, xususan, mintaqadagi Avstraliya va Yangi Zelandiya kabi mamlakatlarda koʻp sonli samoaliklar yashaydi. Bu Samoani 21-asrda chapdan haydashga oʻtgan birinchi davlatga aylantirdi.

2011-yil dekabr oyi oxirida Samoa oʻz vaqt zonasini UTC-11 dan UTC+13 ga oʻzgartirdi va mahalliy taqvimdan 30-dekabr, jumani olib tashlab, bir kun oldinga sakrab chiqdi. Bu shuningdek , Xalqaro sana chizigʻining shaklini oʻzgartirib, uni hududning sharqiy tomoniga koʻchirishga taʼsir qildi. Bu oʻzgarish mamlakatga Avstraliya va Yangi Zelandiya bilan biznes yuritishda oʻz iqtisodini oshirishga yordam berishni maqsad qilgan. Ushbu oʻzgarishdan oldin Samoa Sidneydan 21 soat orqada edi, ammo oʻzgarish endi uch soat oldinda ekanligini anglatadi. 1892-yil 4-iyulda joriy qilingan oldingi vaqt mintaqasi Kaliforniyada joylashgan amerikalik treyderlar bilan mos ravishda ishlagan . 2021-yil oktabr oyida Samoa yozgi vaqtdan foydalanishni toʻxtatdi .

2017 yilda Samoa BMTning yadro qurolini taqiqlash toʻgʻrisidagi shartnomasini imzoladi .

2017-yil iyun oyida parlament Samoa Konstitutsiyasining 1-moddasiga oʻzgartirish kiritib, xristianlikni davlat diniga aylantirdi.

2019-yil sentabr oyida qizamiq epidemiyasi 83 kishining oʻlimiga sabab boʻldi. Kasallik avj olgandan soʻng, hukumat oʻsha yilning dekabr oyida komendantlik soati joriy etdi.

2021 yil may oyida Fiamē Naomi Mataʼafa Samoaning birinchi ayol bosh vaziri boʻldi. Mataʼafaning FAST partiyasi saylovda qiyinchilik bilan gʻalaba qozonib, Inson huquqlarini himoya qilish partiyasidan (HRPP) uzoq muddatli Bosh vazir Tuilaʼepa Saʼilele Malielegaoi hukmronligiga barham berdi, garchi konstitutsiyaviy inqiroz buni murakkablashtirdi va kechiktirdi. 2021-yil 24-mayda u yangi bosh vazir sifatida qasamyod qildi, ammo iyul oyidagina Oliy sud uning qasamyod qilishini qonuniy deb topib, konstitutsiyaviy inqirozga barham berdi va Tuylaepaning 22 yillik bosh vazirligiga yakun yasadi. FAST partiyasining 2021 yilgi saylovlardagi muvaffaqiyati va undan keyingi sud qarorlari ham HRPPning qariyb qirq yillik hukmronligiga barham berdi.

Hukumat va siyosat

1962 yilda Yangi Zelandiyadan mustaqillikka erishgandan soʻng rasman kuchga kirgan 1960 yilgi konstitutsiya Samoa urf-odatlarini hisobga olgan holda oʻzgartirilgan parlament demokratiyasining Britaniya namunasiga asoslanadi.  Samoa milliy zamonaviy hukumati Malo deb ataladi .

Samoa davlati rahbari Samoada O le Ao o le Malo nomi bilan tanilgan va u tashkil etilganidan beri bu lavozimni faqat yuqori darajadagi rahbarlar egallab kelishgan. Hozirgi davlat rahbari Tuimalealiʻifano Vaʼaletoʻa Sualauvi II boʻlib, u qonun chiqaruvchi organ tomonidan 2017 yilda va yana 2022 yilda saylangan

Qonun chiqaruvchi Assambleya yoki Fono bir palatali qonun chiqaruvchi organ boʻlib, besh yil muddatga xizmat qiladigan 51 aʼzodan iborat. Qirq toʻqqiz nafari samoaliklar tomonidan hududiy okruglardan saylangan matay unvonlari egalari; qolgan ikkitasi esa, alohida saylov roʻyxatiga hech qanday aloqasi boʻlmagan samoiyalik boʻlmaganlar tomonidan tanlanadi. Deputatlarning kamida oʻn foizi ayollar boʻlishi kerak. Umumjahon saylov huquqi 1990-yilda qabul qilingan, ammo Samoadagi oʻrinlarga saylanish uchun faqat boshliqlar (matai) nomzod boʻlishi mumkin. Mamlakatda 25 mingdan ortiq matay bor, ularning besh foizini ayollar tashkil qiladi. Assambleyada koʻpchilik tomonidan saylangan bosh vazir hukumatni shakllantirish uchun davlat rahbari tomonidan tayinlanadi . Vazirlar mahkamasining 12 ta lavozimi uchun bosh vazirni tanlash qonun chiqaruvchi assambleyaning doimiy ishonchini hisobga olgan holda davlat rahbari tomonidan tayinlanadi.

Samoa siyosatidagi taniqli ayollar qatoriga Samoaning birinchi bosh vazirining rafiqasi Lotofaga saylov okrugidan marhum Laʼulu Fetauimalemau Mataʼafa (1928-2007) kiradi. Ularning qizi Fiamē Naomi Mataʼafa matay boʻlib , 2021-yilda Bosh vazir etib saylangan vazirlar mahkamasining uzoq yillik yuqori martabali aʼzosi. Siyosatdagi boshqa ayollar orasida samoalik olim va taniqli professor Aiono Fanafi Le Tagaloa, bosh notiq Matatumua Maimoana va Safuneytu bor. 'uga Paʼa Neri (sobiq aloqa va texnologiyalar vaziri).

Sud tizimi ingliz umumiy qonuni va mahalliy urf-odatlarni oʻz ichiga oladi. Samoa Oliy sudi oliy yurisdiksiya sudi hisoblanadi. Samoa Oliy sudyasi bosh vazirning tavsiyasiga binoan davlat rahbari tomonidan tayinlanadi.

Maʼmuriy boʻlinmalar

Samoa oʻn bitta itumalodan (siyosiy okruglardan) iborat. Bular Yevropa kelishidan oldingi anʼanaviy oʻn bir tumandir. Har bir tuman har bir tumanning faalupega (anʼanaviy salomlashish) anʼanaviy unvon ustunligi tartibiga asoslangan oʻz konstitutsiyaviy asosiga (faʼavae) ega. Har bir tumanning poytaxt qishlogʻi tuman ishlarini boshqaradi va muvofiqlashtiradi va boshqa mas’uliyatlar qatorida har bir tumanga eng yuqori unvonni beradi.

Masalan:

• Aʼana poytaxti Leulumoega shahrida joylashgan . Aʼana oilasining (qirollik nasl-nasabi) asosiy otasi Tuimaleali’ifano hisoblanadi . Aʼananing asosiy unvoni Tui Aʼanadir. Ushbu unvonni beruvchi notiqlar guruhi – Faleiva (Toʻqqizlar uyi) – Leulumoega shahrida joylashgan.
• Atua poytaxti Lufilufi shahrida joylashgan . Atuaning asosiy tama a ʻaiga (qirollik nasl-nasabi) unvonlari Tupua Tamasese (Falefa va Salanida joylashgan) va Mataʼafa (Amaile va Lotofagada joylashgan). Tegishli unvonlarni beradigan ikkita asosiy siyosiy oila – ʻAiga Sā Fenuivao va ʻAiga Sā Levalasi . Atuaning asosiy unvoni Tui Atuadir. Bu unvonni beruvchi notiqlar guruhi – Faleono (Oltilik uyi) Lufilufi shahrida joylashgan.
• Tuamasaga poytaxti Afega shahrida joylashgan . Tuamasaganing asosiy tama a ʻaiga (qirollik nasli) unvoni Malida joylashgan Malietoa unvonidir . Malietoa unvonini beruvchi asosiy siyosiy oila ʻAiga Sā Malietoa boʻlib, Auimatagi oilaning asosiy maʼruzachisi hisoblanadi. Tuamasaganing asosiy papa unvonlari Gatoaitele (Afega tomonidan berilgan) va Vaetamasoalii (Safata tomonidan berilgan).

Oʻn bitta server quyidagilardan iborat:

Bu Upolu

1. Tuamasaga (Afega) ¹

2. Aʼana (Loulumoega)

3. Dengizdagi oila (Mulifanua) ²

4. Xudo (panoh) ³

5. Vaa-o-Fonoti (sariq)

Savai’ida​

6. Yarashtirish

7. Gagaemauga (Saleaula) ⁴

8. Maʼlumot (Safoto)

9. Vaisigano (Asau)

10. Satupaitea (Satupaitea)

11. Jigarrang (Vayloa)

^{1, jumladan,} Siumu ² kengash okrugi, shu jumladan Manano , Apolima va Nu’ulopa orollari ³ , shu jumladan Aleypata orollari va Nu’usafeʼe orollari ^{4 ta} kichikroq qism Upoluda (Salamumu, shu jumladan Salamumu-Uta va Leauvaʼa qishloqlari).

Inson huquqlari

Ayollarning kam vakilligi, oiladagi zoʻravonlik va qamoqxona sharoitlarining yomonligi tashvishlanayotgan asosiy sohalardir. Samoada gomoseksual harakatlar noqonuniy hisoblanadi.

Davlat dini

2017-yil iyun oyida mamlakat konstitutsiyasini Uchbirlikka havolani oʻz ichiga olgan oʻzgartirish toʻgʻrisidagi qonun qabul qilindi . Samoa Konstitutsiyasining 1-moddasida „Samoa Xudo Ota, Oʻgʻil va Muqaddas Ruhga asos solingan nasroniy xalqi“ deyilgan.  The Diplomat nashriga koʻra, „Samoa qilgan ish, xristianlik haqidagi havolalarni konstitutsiyaga oʻzgartirib, matnni huquqiy jarayonlarda qoʻllash imkoniyatini beradi“. Konstitutsiyaning muqaddimasida allaqachon mamlakat „xristianlik tamoyillari va samoalik urf-odat va anʼanalarga asoslangan mustaqil davlat“ sifatida tasvirlangan.

Harbiy va politsiya

Samoada rasmiy mudofaa tuzilmasi yoki muntazam qurolli kuchlari mavjud emas . U Yangi Zelandiya bilan norasmiy mudofaa aloqalariga ega boʻlib, u 1962 yildagi ikki tomonlama doʻstlik shartnomasiga muvofiq Samoadan yordam soʻrab koʻrishi shart Milliy politsiya kuchlari, Samoa politsiya xizmati xodimlari muntazam ravishda qurolsiz boʻlishadi, ammo vazirning ruxsati bilan alohida holatlarda qurollanishi mumkin. 2022 yil holatiga koʻra Samoada 900 dan 1100 gacha politsiyachi bor.

Geografiya

Samoa Tinch okeanining Polineziya mintaqasida, Gavayi va Yangi Zelandiya oʻrtasidagi taxminan yarmida, ekvatorning janubida joylashgan . Umumiy quruqlik maydoni 2,842 km ² (1,097 sq mi), ikkita yirik Upolu va Savayi orollaridan (ular umumiy quruqlikning 99% ni tashkil qiladi) va sakkizta kichik oroldan iborat.

Orolchalar:

• Apolima bo'g'ozidagi uchta orol (Manono oroli , Apolima va Nuʻulopa)
• Upoluning sharqiy chekkasida joylashgan toʻrtta Aleypata orollari (Nu’utele , Nu’ulua , Namua va Fanuatapu)
• Nuʻusafeʼe, bu 1 ga dan kam (2+¹ ⁄ ₂ akr) maydonda va Upoluning janubiy qirgʻogʻidan 1,4 km (0,87 mil; 0,76 nmi) uzoqlikda, Vaovai qishlogʻida joylashgan.

Upoluning asosiy orolida Samoa aholisining deyarli toʻrtdan uch qismi va poytaxti Apia yashaydi .

Samoa orollari geologik jihatdan vulkanizmdan kelib chiqqan , Samoa issiq nuqtasidan kelib chiqqan boʻlib, bu, ehtimol, mantiya plyonkasidan kelib chiqadi . Barcha orollar vulqondan kelib chiqqan boʻlsa-da, faqat Samoaning eng gʻarbiy oroli boʻlgan Savaiʼi vulqon faolligicha qolmoqda, eng soʻnggi otilishlar Matavanu togʻida (1905–1911), Mata o le Afi (1902) va Mauga Afi (1725). Samoaning eng baland nuqtasi Silisili togʻidir, balandligi 1858 m (6096 fut). Savayining markaziy shimoliy qirgʻogʻida joylashgan Salaula lava maydonlari Matavanu togʻining otilishi natijasida 50 km ² (19 sq mil) qotib qolgan lava qoldirdi.

Savayi Samoa orollarining eng kattasi va Polineziya orollarining oltinchi yirik oroli (Yangi Zelandiyaning Shimoliy , Janubiy va Styuart orollari hamda Gavayidagi Gavayi va Maui orollaridan keyin). Savayi aholisi taxminan 42 ming kishini tashkil qiladi.

• 
  Samoa w2 locator.
• 
  Samoa District borders (numbered)
• 
  DSC01705 Samoa oroli o‘chirilgan
• 
  ECDM 20191212 SAMOA Qizamiq

Iqlim

Samoa ekvatorial iqlimga ega, yillik oʻrtacha harorat 26,5 °C (79,7 °F) va asosiy yomgʻirli mavsum noyabrdan aprelgacha davom etadi, ammo har qanday oyda kuchli yomgʻir yogʻishi mumkin.

Apia uchun iqlim maʼlumotlari
Oy	Yanvar	Fevral	mart	aprel	may	Iyun	Iyul	avgust	Sentabr	Oktyabr	Noyabr	dekabr	Yil
Oʻrtacha kunlik maksimal °C (°F)	30,4 (86,7)	30,6 (87,1)	30,6 (87,1)	30,7 (87,3)	30,4 (86,7)	30,0 (86,0)	29,5 (85,1)	29,6 (85,3)	29,9 (85,8)	30,1 (86,2)	30,3 (86,5)	30,5 (86,9)	30,2 (86,4)
Oʻrtacha kunlik minimal °C (°F)	23,9 (75,0)	24,2 (75,6)	24,0 (75,2)	23,8 (74,8)	23,4 (74,1)	23,2 (73,8)	22,6 (72,7)	22,8 (73,0)	23,1 (73,6)	23,4 (74,1)	23,6 (74,5)	23,8 (74,8)	23,5 (74,3)
Oʻrtacha yogʻingarchilik mm (dyuym)	489,0 (19,25)	368,0 (14,49)	352,1 (13,86)	211,2 (8,31)	192,6 (7,58)	120,8 (4,76)	120,7 (4,75)	113,2 (4,46)	153,9 (6,06)	224,3 (8,83)	261,7 (10,30)	357,5 (14,07)	2 965 (116,72)
Manba: Jahon meteorologiya tashkiloti (BMT)

Ekologiya

Samoa Samoa tropik nam oʻrmonlari ekoregionining bir qismini tashkil qiladi . Inson yashashi boshlanganidan beri pasttekislikdagi yomgʻir oʻrmonlarining 80% ga yaqini yoʻq boʻlib ketdi. Ekologik hududda oʻsimliklarning 28% va quruqlikdagi qushlarning 84% endemikdir.

Siyosiy partiyalari va kasaba uyushmalari

Samoa liberal partiyasi, 1994-yil asos solingan; Inson huquklarini himoya qilish partiyasi, 1979-yil tuzilgan; S. milliy taraqqiyot partiyasi, 1985-yilda Xristiandemokratik partiya nomi bilan tashkil etilgan, 1988-yildan hozirgi nomda. Mamlakatda bir qancha tarmoq kasaba uyushmalari faoliyat yuritadi.

Xoʻjaligi

Iqtisodiyotining asosini qishloq xoʻjaligi (plantatsiya dehqonchiligi) tashkil etadi. Mamlakat hududining 32% ishlanadi, 66% ga yaqini oʻrmon. Eksport uchun banan, kokos palmasi, kakao yetishtiriladi. Mahalliy ehtiyoj uchun batat, yams, makkajoʻxori, sholi, taro, apelsin va ananas ekiladi. Chorvachiligida qoramol, choʻchqa, parranda boqiladi. Baliq ovlash rivojlangan. Oʻrmonda qimmatbaho nav yogʻoch tayyorlanadi. Sanoati qandolatchilik va mebel fabrikalari, kiyimkechak, ggoyabzal, kokos yogʻi va sovun ishlab chiqarish, yogʻochsozlik va kofe tuyish korxonalaridan iborat. Avtomobil ehtiyot qismlari zavodi mavjud. Avtomobil yoʻllari uzunligi salkam 800 km. Apia shahrida dengiz porti va xalqaro aeroport bor. Chetga kopra, kakao, banan chiqaradi, chetdan oziq-ovqat va sanoat mollari, benzin, transport vositalari keltiradi. Asosan, Yangi Zelandiya, AQSH va Avstraliya bilan savdo qiladi. Sayyoxlik rivojlangan. Pul birligi – tala (Samoa dollari).

Maorifi

Samoada davlat maktablari bilan bir qatorda xususiy va missionerlik oʻquv yurtlari ham bor. 6 yillik boshlangʻich maktabda darslar ingliz va samoa tillarida, 6 yillik oʻrta maktabda ingliz tilida olib boriladi. Apia shahrida 2 universitet, qishloq xoʻjalik va. pedagogika kollejlari, rasadxona, xalq kutubxonasi bor.

Matbuoti, radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi

"Savali" (hukumatga qarashli oylik nashr, 1904-yildan samoa va ingliz tillarida chiqadi), „Samoa nyus“ („Samoa yangiliklari“, ingliz tilida chiqadigan kundalik gaz., 1994-yildan), „Samoa observer“ („Samoa kuzatuvchisi“, samoa va ingliz tillarida haftasiga 5 marta chiqadigan gaz., 1979-yildan), „Samoa uikli“ („Samoa haftasi“, ingliz tilida chiqadigan haftanoma, 1977-yildan). Mamlakatda axborot agentligi yoʻq. Samoa radioeshittirish xizmati hukumatga qarashli tijorat mahkamasi boʻlib, 1948-yil tashkil etilgan. Samoa televizion korporatsiyasi hukumat qaramogʻida, 1993-yil tashkil etilgan.

Meʼmorligi

Mahalliy aholi sohil yaqinidagi 400 qishlokda, choʻziqroq doira shaklidagi fale deb ataluvchi anʼanaviy chaylalarda yashaydi. Devorsiz chaylalar yogʻoch qoziqlar ustiga qurilib, tomiga kokos yoki pandanus yaprogʻi yopiladi. Yevropaliklar Apia shahrida istiqomat qiladi. Shahar markazida 1—2 qavatli yevropacha uylar qurilgan, ularning tepasida cherkov qoʻngʻirokxonalari qad koʻtargan. Bu yerda mehmonxonalar, mayda korxonalar, xorijiy kompaniyalarning idoralari, shuningdek, hukumat muassasalari joylashgan.