Dorul Ulum Deoband
Dorul Ulum Deoband Hindistondagi islom seminariyasi boʻlib, unda Deobandiy harakati boshlangan. U 1857-yildagi Mustaqillik urushining muvaffaqiyatsizligi va Boburiylar imperiyasining barham topishiga va Janubiy Osiyo musulmonlarining siyosiy-iqtisodiy ogʻir ahvolga tushib qolganidan soʻng hind musulmon ilohiyotshunoslari tomonidan tashkil etilgan. Muassasa musulmon jamiyatini pravoslav yoʻnalishlari boʻyicha isloh qilish va yuksaltirish, musulmon madaniyatini modernizm, nasroniylik va hindu missionerlik faoliyati taʼsirlaridan saqlashga qaratilgan[1]. U Uttar-Pradesh shtatining Saharanpur tumanidagi Deoband shahrida joylashgan.
دارالعلوم دیوبند | |
| Turi | Islomiy universitet |
|---|---|
| Asos solingan sanasi | 30-may, 1866-yil |
| Talabalari | tax. 5000 |
| Manzili |
, Deoband , Hindiston |
| Kampusi | 70 akr (28 ga) |
| Veb-sayti | darululoom-deoband.com |
Dorul Ulum Deoband hind musulmonlari orasida pravoslav va anʼanaviy taʼlimni tarqatish bilan shugʻullanadi, shuningdek, ommani jalb qilish uchun innovatsion maʼmuriy va tuzilmaviy strategiyalarni ham tavsiya etadi. Elitist ijtimoiy qatlamni jalb qilish oʻrniga xalqdan mablagʻ yigʻish, ingliz byurokratik modelini takrorlaydigan oʻquv dasturlari, akademik va maʼmuriy jihozlarni tashkil qilish, shuningdek, urdu tilini oʻqitish Janubiy Osiyo musulmonlarining taʼlim tarixida misli koʻrilmagan hodisa edi. Bu strategiyalar yangi taʼlim va adabiy madaniyatni joriy etishga yordam beradi. Arab va fors tillarining zarurligini taʼkidlab, diniy elita deb tan olinganlarning monopoliyasini yoʻq qilish, oddiy aholini diniy taʼlimga jalb etish, urdu tilini targʻib qilish va uni rivojlangan hududlardan tashqarida ham tarqatish faoliyati bilan shugʻullanadi[1].
Tarixi
tahrirFond
tahrir
Britaniya hukumati askarlari 1857-yildagi qoʻzgʻolonda minglab musulmon isyonchilarini otib oʻldiradi. Britaniya Rajining shafqatsiz hujumlari natijasida koʻplab masjid va madrasalar vayron qilinadi. Boburiylar imperiyasining qoʻzgʻolonlar natijasida qulashi Dehlidagi musulmonlarning taʼlim va madrasalarini moliyalashtirish faoliyatini cheklab qoʻyadi. Madrasalarning moliyalashtirilishi va rivojlanishidan xavotirlangan Dorul Ulum Deoband asoschilari 1866-yilda Deobandning Chatta masjidida darslar boshlashadi[1]. Birinchi mudarris Mahmud Deobandiy (vafoti 1886-yil) va uning birinchi shogirdi Mahmud Hasan Deobandiy taxallusi bilan tanilgan Shayx al-Hind (1851-1920) boʻlib, u keyinchalik madrasa ishlarini boshqarishda muhim rol oʻynagan[1]. Asoschilar sifatida hurmatga sazovor boʻlgan taniqli shaxslar qatoriga quyidagilar kiradi: Rashid Ahmad Gangohiy (1826-1905), Yoqub Nanautaviy (1833-1884), Rafiuddin Deobandiy (1836-1890), Sayyid Muhammad Obid (1834-1912), Zulfiqor Ali (1019-1819), Fazlur Rahmon Usmoniy (1831-1907) va Muhammad Qosim Nanautavi (1832-1880)[1]. Dorul Ulumning oʻsishi va faoliyati haqida mulohaza yuritar ekan, Muhammad Moj oʻzining „Deoband madrasalari harakati: madaniyatga qarshi tendensiyalar“ asarida quyidagilarni taʼkidlaydi:
Hindistonda musulmon madaniyatini saqlash va himoya qilish boʻyicha asoschilarning maqsadini amalga oshirish uchun bitta madrasa yetarli boʻlmagan. Natijada ular boshqa koʻplab madrasalarga asos solgan. Shimoliy Hindistonning Yuqori Doab hududida bu holat bir andoza boʻyicha boshlangan[1].
1880-yil oxiriga kelib, Deobandda asosiy maktab namunasiga toʻliq amal qilgan muassasada kamida oʻn beshta madaris ishlagan. XIX asrning oxiriga kelib Hindistondagi deoband muassasalarida ellikdan ortiq madaris faoliyat koʻrsatgan[1].
Maqsadlar
tahrir
Musulmon dunyosida „Dorul Ulum Deoband“ diniy intellektual namoyon boʻlish, bilim berish hamda zolim va imperialistik kuchlarga qarshi siyosiy kurashning pragmatik namunasi boʻlgan[1]. 1857-yilgi Hindiston qoʻzgʻolonining muvaffaqiyatsizlikka uchrashi musulmonlarni oʻta umidsizlik va siyosiy tanazzulga solib qoʻygan. Gʻayratli diniy nuroniylar madrasasi Deoband kichik shaharchasida hind musulmonlarining ijtimoiy-diniy qadriyatlari va madaniyatini saqlab qolish maqsadida yangi diniy markaz barpo etishgan. Ular musulmonlarning shonli va buyuk oʻtmishini qayta tiklash, taʼlim-tarbiyaviy imkoniyatlarni kengaytirish, zarur va amalga oshirish mumkin boʻlgan holatda jangari kurashni tanlash, Janubiy Osiyoda Britaniya Raji tomonidan joriy etilgan zamonaviy siyosiy mexanizmda ishtirok etish va institutlarni rivojlantirishni maqsad qilganlar. Ular kundalik hayotning ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy masalalari boʻyicha diniy yoʻl-yoʻriq koʻrsatish bilan ham shugʻullanganlar[1]. Sayyid Mehbob Rizviyning yozishicha, musulmonlar ogʻir ahvolga tushib qolgan bir paytda ilohiyotchilar asosan musulmonlarning diniy ongini uygʻotish va ularni milliylashtirishga katta hissa qoʻshishi mumkin boʻlgan diniy hamda ilmiy seminariya tashkil etishni zarur deb bilishgan. Shuning uchun, bunday seminariya Dehlida emas Deobandda tashkil etilishi kerak, degan qarorga kelingan. 1857-yilgi Hindiston qoʻzgʻoloni faxriysi, taniqli din olimi Imdodulloh Muhojir Makkiy (1817-1899) Deobandda madrasa tashkil etilganidan xabar topgach, hayqirib yuboradi va shunday deydi: „Subhonalloh! Madrasa tashkil qildik deyapsiz. Qanchadan-qancha peshonalar, tong otishida sajda qilib, xudo asrasin, deb noliydilar! Hindistonda Islomni saqlab qolish va bilimlarni himoya qilish vositalarini yarating. Bu madrasa oʻsha oʻqilgan bomdod namozlarining mevasidir“[1].
Muhojir Makkiyning bu bayonoti hind musulmonlarining diniy rahbariyati musulmonlarning ogʻir ahvolga tushib qolgani va ularning diniy-madaniy birligining omon qolishi haqida qanchalik chuqur his qilganini koʻrsatadi. Ular islom qadriyatlari va madaniyatini asrab-avaylash, ularni ilm orqali kuchaytirish orqali ijtimoiy-siyosiy mavqeini yuksaltirish yoʻlini izlashadi va buni Deoband seminariyasini tashkil etish orqali amalga oshirish mumkinligini anglab yetadilar[1]. 1857-yilgi Hindiston qoʻzgʻolonidan keyingi noqulay sharoitlarni hisobga olgan holda Muhammad Qosim Nanautaviy (1833-1880) tomonidan ishlab chiqilgan usulning asosiy tamoyillari va maqsadlari quyidagilardan iborat edi: odamlarni diniy ilmlar va sanʼat bilimlarini egallashga undash, Shoh Valiulloh falsafasi va taʼlimotini ommalashtirish.
Dehlaviy (1703-1762), nasroniylar va hindiylar tomonidan islom diniga qarshi koʻtarilgan eʼtirozlarga javob berib, kitob va sunnatni musulmon va gʻayrimusulmon tabaqalari oʻrtasida targʻib qilina boshlandi, institutga qaramlikdan xalos boʻlindi va ichki resurslar shu maqsadlarga safarbar qilindi. Musulmonlar jamiyati koʻzda tutilgan maqsadlarni amalga oshirish, islomiy intizom va falsafiy leksikalardan tashqari oddiy hindlarning tilini koʻrsatmalar vositasi sifatida qabul qilish, ilmiy va intellektual ongni rivojlantirish, zoʻravonlik qilmaslik tamoyiliga amal qilish asosiy vazifa qilib olindi[1]. Yuqoridagi holat Dorul Ulumning nafaqat rasmiy ilmiy muassasa boʻlganini, balki u yuksak siyosiy va madaniy maqsadlarga erishishni maqsad qilganligini ham koʻrsatadi. Muhammad Qosim Nanautaviy vafotidan koʻp oʻtmay, Dorul Ulumning yetakchi vakillari orasida uning maqsadlari kelishmovchiliklarga sabab boʻlgan. Uning baʼzi nufuzli shaxslari missiya va diniy faoliyatni faqat taʼlim bilan cheklashni maqsadga muvofiq deb hisoblashgan va uni tashkil etilishining asosiy sababi deb bilishgan[1]. Holbuki, baʼzilar koʻpchilikning fikricha, Deoband seminariyasining maqsadi nafaqat taʼlim berish, balki jamiyatni isloh qilish va Janubiy Osiyo musulmonlari duch keladigan jiddiy milliy va siyosiy muammolarni hal qilish hamda Britaniya Raji zulmidan qutilib, mustaqillikka erishish uchun uyushgan kurashni taklif qilishgan[1]. Hozirgi siyosiy maydonning zaminiy voqeliklari uning maqsad va vazifalarini madrasa ulamolari va talabalari oʻrtasida ikki qarama-qarshi yoʻnalishga boʻlingan bahslarga sabab boʻlgan. Madrasani jihodchilik faoliyatini qoʻllab-quvvatlashda ayblashi va zoʻravonlik targʻibotchisi deb atalishidan xavotirda boʻlgan eksponentlar uning faoliyati koʻlamini taʼlim bilan cheklashni maqsad qilgan[1]. Bunga qarshi chiqqan boshqalar esa, uning tashkil etilishi faqat akademiklar uchun emas, balki zolimlarga qarshi amaliy kurash yoʻli bilan Hindiston musulmonlarining yoʻqolgan islomiy ulugʻvorligini va obroʻli mavqeini tiklash uchun zarur ekanligini taʼkidlaydilar. Ular keyingi avlodni Deoband harakati asoschilarining yoʻlidan adashgan, hatto jihodchilar hissalarini notoʻgʻri talqin qilinishida aybdor deb hisoblashgan[1].
Yangi strategiyalar va tendensiyalar
tahrir
Dorul Ulum Deoband Hindiston musulmonlariga anʼanaviy diniy taʼlim berish uchun tashkil etilgan va u hech qachon oʻz majburiyatini buzmagan[1]. Biroq, u oʻz missiyasini yengillashtirish va Janubiy Osiyoda musulmon madaniyati va anʼanalarini saqlab qolish yoʻlida xalqni jalb qilish uchun zamonaviy vositalarni qoʻllagan. Brannon D. Ingram oʻzining „Revival from Below (Quyida uygʻonish)“ asarida „Zamonaviy madrasa“ bobini yozadi, unda u quyidagilarni taʼkidlashga harakat qilgan: „Deobandni qaysidir maʼnoda „anʼanaviy“ deb hisoblash juda oddiy (masalan, Hadis va islom huquqi atamala nuqtai nazaridan) koʻrinadi. Ammo boshqalar nazdida „zamonaviy“ (masalan, institutsional va maʼmuriy jihatdan klassik madrasadan koʻra Britaniya kollejiga oʻxshaydi) deb baholanadi. Lekin muassasada anʼanavirlik va zamonaviylik shu qadar uygʻunlashganki, Deobandning anʼanaviyligi Deobandni zamonaviy qilgan. Deobandiyning „anʼana“larni qadrlashi, masalan, „berilgan“ bilimning „oqilona“ hamkasbidan (maʼqulat) ustunligida koʻrinadi… mustamlaka davrida zamonaviylikni tasavvur qilish qiyin boʻlgan va hind dunyoviy nutqlari anʼanalarga yangi maʼno berilgan. Bundan tashqari, Deobandiy olimlari oʻrganayotgan matnlar zamonaviy boʻlmasa-da, bu ibora orqali ommani oʻqitish, qisman „omma“ning oʻzi asosan zamonaviy ekanligi bilan bogʻliq …“"[1]. Taʼlim standartlarida ustunlik qilish Islom taʼlimini ommalashtirish va keng tarqatishda Dorul Ulumning uchta alohida strategiyasini taʼkidlash joiz: birinchidan, jamoat fondini yigʻish; ikkinchidan, taʼlim muassasasining inglizcha byurokratik tashkilotiga taqlid qilish; uchinchidan, urdu tilidan oʻqitish vositasi sifatida foydalanish. Bu tashabbuslar madrasaning strukturaviy modernistik tendensiyalarini yetarlicha ifodalaydi[1].
Mablagʻlarni jalb qilish strategiyasi
tahrirAynan Sultonlik va Boburylar davrida diniy seminariyalarga musulmon hukmdorlari va zodagonlar sudlari tomonidan homiylik qilingan[1]. Binobarin, ular davlatning diniy siyosatiga rioya qilishlari va ularni qoʻllab-quvvatlashlari shart edi, bu esa jamoaviy jamiyatdan koʻra koʻproq hukmdorlarning shaxsiy manfaatlariga xizmat qiladi. Madrasalarga bunday xayrli moliyalashtirishning yana bir taʼsiri hukmdorlar va ulamolar oʻrtasidagi ittifoq boʻlib, ular orasida mutaassiblar koʻpincha gʻayrimusulmon jamoalarga nisbatan tajovuzkor diniy siyosat olib borish uchun hukmdorlarning xulq-atvori va tafakkuriga taʼsir qilish imkoniyatlarini topishga intilardilar[1]. Dorul Ulum Deoband taʼlim muassasalarini moliyalashtirish anʼanasidan chetga chiqib, podshoh yoki zodagon oilalardan mablagʻ yigʻish oʻrniga, jamoat xayriyalarini olishni maʼqul koʻradi. Bu esa ikki tomonlama taʼsir koʻrsatdi: bir tomondan madrasaga oʻz qarorlarini mustaqil qabul qilish imkonini bersa, boshqa tomondan uni keng jamoatchilik bilan yaqinlashtiradi[1]. Jamiyatning barcha tabaqalari va qatlamlaridan kelgan odamlar jamgʻarmaga qoʻllaridan kelganicha hissa qoʻshadilar. Bu omillar haqiqatan ham uning xalq oʻrtasidagi obroʻsini, shuningdek, taʼlim va savob darajasini oshiradi[1].
Taʼlim tizimi
tahrirMadrasaning zamonaviy tarzda tashkil etilishi va byurokratizatsiyasi
tahrirDeoband madrasasining tashkil etilishi islom diniy taʼlim muassasalari tarixida tub burilish yasagan voqea hisoblanadi[1]. Taʼsischilar va maʼmurlar tashkilotning taʼlim, oʻquv va maʼmuriy ishlarini boshqarish uchun inglizcha tuzilmaga taqlid qilishadi. Madrasa yashash hududi yoki masjidga alohida tarzda boʻlmagan. Bora-bora oʻquv xonalari va markaziy kutubxonaga ega boʻlgan va zarur sharoitlar yaratilgan[1]. Talabalarni oʻqitish va maʼmuriy funksiyalarni bajarish uchun professional darajada tayyorlangan xodimlar tayinlangan. Talabalar belgilangan vaqt oraligʻida aniq belgilangan oʻquv dasturini oʻrganish uchun roʻyxatga olingan va kurslarni tugatgandan soʻng, bitiruv marosimlarida sovgʻalar bilan taqdirlanganlar. Madrasa oʻzining strategik rejalashtirishi bilan avvalgi taʼlim muassasalariga qaraganda oʻziga xos xususiyatga ega edi, chunki u taraqqiyot va yutuqlarni yorituvchi va baholovchi yillik bosma hisobotlarini chiop ettirgan[1].Barbara D. Metcalf madrasaning ana shu oʻziga xos xususiyatlari haqida fikr yuritar ekan, uni „gʻayrioddiy“ va „oʻziga xos muassasa“, tizimini esa „roman“ sifatida qadrlaydi. Oʻzining moʻtadil tartibini koʻrsatgan Dorul Ulum har doim musulmon boʻlmagan talabalarni olqishlagan, siyosati hindu talabalarini ham qabul qilishdan iborat boʻlgan[1].
Urdu tilini oʻqitish tili sifatida qabul qilish
tahrirJanubiy Osiyodagi islom diniy taʼlim tarixida Dorul Ulum Deoband tomonidan qoʻllangan diniy taʼlim berishda oddiy xalq tili va mahalliy xalqlarning nomenklaturasiga katta ahamiyat berilishi juda noyob oʻzgarish boʻlgan[1]. Bu quyi tabaqaga mansub odamlarning ishonchiga erishish va ijtimoiy mavqeini oshirish yoʻlida katta rivojlanish qilgan. Janubiy Osiyo madarislari tarixida birinchi marta oʻqitish vositasi sifatida urdu tili arab va fors (fors) tillaridan ustun qoʻyilgan. Arab tili oʻsha paytda diniy elitaning tili boʻlgan, fors tili esa saroy amaldorlari tomonidan asosiy hujjat tili sifatida qabul qilingan[1]. Muassasa maʼmurlari tomonidan urdu tilini oʻqitish vositasi sifatida eʼlon qilinishi, birinchi navbatda, diniy taʼlimni keng jamoatchilik uchun yanada tushunarli va ochiq qilish taktikasi boʻlgan[1]. Fors va arab tillari elitalar uchun simbiotik ahamiyatga ega edi, urdu tili esa asosan quyi qatlam va ijtimoiy mavqega ega boʻlgan Janubiy Osiyo musulmonlarining lingua francasiga aylangan. Fors va arab tillarida taʼlim berishning eng dahshatli madaniy oqibatlari shundan iboratki, bu Markaziy Osiyo va Yaqin Sharqdan kelib Hindistonga hukmronlik qilayotgan muhojirlar va mahalliy aholi oʻrtasida begonalik hissini uygʻotardi[1]. Urdu tili Hindistonda paydo boʻlgan va rivojlangan til boʻlib, ijobiy imo-ishoralarni ifodalashga yordam beradi va hozirgi kunga qadar chuqur madaniy merosga ega boʻlgan ikkala ijtimoiy segmentni yaqinlashtiradi. Bundan tashqari, hozirgi vaqtda Dorul Ulum ingliz tilidan taʼlim maqsadlarida foydalanishni tanqid qilmasligik holatlarini ham kuzatish mumkin[1].
Millatchilik siyosati
tahrir
Dorul Ulumning 1917-yilda, Hindiston Milliy Kongressidan ancha oldin oʻz mustaqilligini oʻzining siyosiy maqsadi deb eʼlon qilgani uning siyosiy tashvishlari, kelajakdagi strategiyalari va faoliyati haqida yetarlicha maʼlumot bergan[1]. Jamayit Uloma-e Hind Hindiston Milliy Kongressining millatchilik falsafasini qoʻllab-quvvatladi va Hindistonning boʻlinishi kontsepsiyasi bilan birga Ikki millat nazariyasiga qarshi chiqqan. U hind musulmonlarini 1947-yilda Birlashgan Hindiston erkinligini maʼqullab, Pokistonning tashkil etilishini rad etgan, odamlarni Hindiston Milliy Kongressiga ovoz berishga undagan[1]. Jamiyat Uloma-e Hind muhim siyosiy kuch boʻlmasa ham, musulmonlarga jamoat muammolarini hal qilishda yordam berish uchun siyosiy kuchini ishga solishda davom etmoqda. Dorul Ulum har doim musulmonlarni mustahkamlanishi kerak boʻlgan jamoa sifatida koʻrgan, biroq u 1940-yillarda Butun Hindiston musulmonlari ligasi tomonidan ilgari surilgan Islomiy davlat tushunchasini qoʻllab-quvvatlamaydi[1]. U odamlarga oʻz diniga erkin eʼtiqod qilish imkonini beruvchi dunyoviy hukumat tizimini qoʻllab-quvvatlaydi. U barcha diniy jamoalarga oʻz dinlarida erkin eʼtiqod qilish imkonini beradigan dunyoviy hukumat davlati tuzish gʻoyasini himoya qiladi[1]. Butun Hindiston Musulmonlar Ligasining alohida musulmon davlatiga, yaʼni Pokistonga erishish yoʻlini qoʻllab-quvvatlagan oʻsha Deoband ulamolariga eʼtibor bermasa, Dorul Ulum Deobandning ozodlik harakatidagi roli toʻgʻrisida notoʻgʻri tasavvur paydo boʻladi[1]. Ular orasida Ashraf Ali Tahonaviy, Shabbir Ahmad Usmoniy va Zafar Ahmad Usmoniy bor edi[1]. Shabbir Ahmad Usmoniy bu ulamolarning xizmatlarini eʼtirof etib, Karachida Pokiston bayrogʻini, Dakkada Zafar Ahmad Usmoniyni koʻtarish sharafiga muyassar boʻladi. Bir kuni Quaid-i-Azam Muhammad Ali Jinnahdan Hindistonning diniy asoslar boʻyicha boʻlinishini tasdiqlagan islom ulamosi bormi, deb soʻragan. Jinnah, Arshraf Ali Tanvi borligini va uning Musulmonlar Ligasini qoʻllab-quvvatlashi yetarli ekanligini aytgan[1]. Shabbir Ahmad Usmoniy va Zafar Ahmad Usmoniy Jamiyat Uloma-e Hindning hind millatchi yondashuvlariga farqli munosabatda boʻlganliklari uchun 1945-yilda yana bir siyosiy qism, yaʼni Jamiyat Ulamo-i Islomni tashkil qiladilar. Hindiston boʻlinganidan soʻng, u Pokistondagi „Jamoat-e Islomiy“ kabi boshqa siyosiy-diniy partiyalar bilan birgalikda mamlakatning qonunchilik va konstitutsiyaviy bazasiga taʼsir koʻrsatishga harakat qiladi[1]. Shunday qilib, Deoband ilohiyotshunoslari tomonidan turli siyosiy qarashlar asosida tuzilgan siyosiy partiyalar qaysidir maʼnoda Janubiy Osiyoda Islomning Deoband tarmogʻini targʻib qilish va ommalashtirishda muhim rol oʻynagan koʻrish mumkin[1].
Hissasi
tahrirFatvo berish tizimi
tahrirMaʼlumki, Islom oʻz izdoshlariga ilohiy qonunlar, yaʼni Qur’on va Sunnat orqali keng qamrovli axloq va xulq-atvor qoidalarini taqdim etadi va uning talqinini maʼlum bir aniq tamoyil orqali bilish fiqh deb nomlanadi. Islom tarixi davomida musulmonlar oʻzlarining kundalik ijtimoiy, iqtisodiy va diniy ishlarini tartibga solish uchun ekspert xulosasi (fatvo) olish uchun islom fiqhlari (yaʼni muftiy) bilan maslahatlashgan[1]. Fiqh ilmi islom paygʻambari Muhammad alayhissalomning hayotlik davrida paydo boʻlgan boʻlsa-da, musulmon olami fathlar orqali kengayib, koʻp sonli gʻayrimusulmonlar Islom diniga kirib kelgach, uning ahamiyati yanada oshgan[1]. Ular oʻzlarining ilk madaniyati va dinlaridan meros olib, hayotlarini Islom yoʻl-yoʻriqlari asosida tartibga solishni xohlaganlar. Ifto yoki berish tizimi, oʻsha hidoyat izlovchilarga oʻz muammolari va islom sivilizatsiyasi meʼyorlarining oʻrnatilishi va ustun boʻlishiga yordam bergan. Professor Nazir Ahmad bu voqealarni kuzatar ekan, shunday deydi: „Yangi musulmonlar oʻzlari bilan nafaqat oʻzlarining qadimiy merosi va madaniyatini, balki hayotning ulugʻvor masalalariga arablarnikidan tubdan farq qiladigan usullarni ham olib kirishgan. Tarixiy islom yunonlarning ratsionalizmi, zardushtiylarning tabaqalanishi, hindlarning gnostitsizmi, buddistlarning inkor etilishi va daosist va konfutsiy diniga eʼtiqod qiluvchi xitoyliklarning dunyoviy, lekin juda nozik axloqiy qoidalariga duch kelishi kerak edi. Bunga Umaviylar, Hoshimiylar, Ahl-al-Baytning qarama-qarshi daʼvolari va koʻplab tomonlarning huquqiy masalalarga partiyaviy va ixtilofkorona yondashishidan kelib chiqadigan Islom olamidagi ichki ziddiyatlar ham qoʻshilganligi ilk islom huquqshunoslari duch kelgan muammo hisoblanadi. Fiqh esa bu chaqiriqlarga islom sivilizatsiyasining aqidaviy javobi edi“[1].
Britaniyaning Hindistonni mustamlaka qilishi va uning jamiyati va madaniyatini modernizatsiya qilishga urinishlari nuqtai nazaridan, Dorul Ulum Deoband vakillari bu voqealarni oʻzlarining madaniy va diniy yaxlitligiga tajovuz sifatida qabul qilishgan va musulmonlar jamoasining parchalanishidan qoʻrqishgan[1]. Shunday qilib, ular Janubiy Osiyodagi musulmonlarning ijtimoiy-madaniy tartibini soddalashtirishga katta hissa qoʻshishga qaror qiladilar. Ular buni individual fatvolar tizimini oʻrnatish orqali amalga oshiradilar. M. Riyoz Hoshomiy Dorul Ulum Deoband bergan fatvolarga tanqidiy baho berar ekan, juda qiziq faktlarni tilga oladi. Uning taʼkidlashicha, „Dorul Ulum Deoband“ning quyi tashkilotlaridan biri boʻlgan „Dorul ifto“ soʻnggi 125 yildan buyon fatvo chiqarish bilan shugʻullanib keladi va har yili turli millatlardan maqsadi va ahamiyatidan qatʼi nazar turlicha boʻlgan oʻn besh mingdan ortiq ijtimoiy-diniy muammolarni hal qilish uchun fatvo arizalari keladi[1]. Ijtimoiy-diniy masalalar (yaʼni, burch va huquqlar, islomda nimalar joiz va nima taqiqlangani) va siyosiy-madaniy muammolar (nizolar, kelishuvlar, kelishmovchiliklar va kelishuvlarni buzish) boʻyicha jami olti mingdan yetti minggacha chiqarilgan fatvolar dunyoning turli nuqtalarida istiqomat qiluvchi musulmonlar tomonidan internet orqali qidirilmoqda[1]. Tarixiy jihatdan aytadigan boʻlsak, Dorul Ulum Deoband tomonidan joriy etilgan fatvo berish tizimi keng koʻlamli oqibatlarga olib kelgan. Undan avval, Boburiylar davrida hukmdorlar xalqqa toʻgʻridan-toʻgʻri yoʻl-yoʻriq berishi uchun muftiy qozi (yoki Qozilar)ga yoʻl koʻrsatuvchi fatvo berganlar. Ular diniy ishlarni davlat idoralari orqali tartibga solishga harakat qilganlar[1]. Deoband ulamolari, shuningdek, boshqa musulmon diniy tashkilotlari tomonidan qoʻllangan strategiya bugungi kunda koʻp muhokama qilinayotgan individual fatvo masalalari xususidadir. Ushbu fatvolar keng jamoatchilikning diniy yoʻl-yoʻriqlarni izlashiga katta taʼsir koʻrsatadi va odamlarni oʻz-oʻzidan hisob-kitob qilishga va kundalik hayotidagi ijtimoiy, oilaviy, madaniy va iqtisodiy masalalarni ekspert nazorati ostida tartibga solish va musulmon ilohiyot olimlarining malakali yoʻl-yoʻriqlarini oʻrganishga undaydi[1].
Maʼmuriyati
tahrirSeminariya asoschisi Sayyid Muhammad Obid birinchi rektor boʻlgan[2]. Abul Qosim No‘moniy G‘ulom Muhammad Vastanviy oʻrniga 2011-yil 24-iyulda seminariyaning oʻn uchinchi VK lavozimiga tayinlangan[3][4].
| Yoʻq. | Ism (tugʻilish-oʻlish) |
Vakillik muddati | Malumot | |
|---|---|---|---|---|
| 1 | Sayyid Muhammad Obid (1834–1912) |
1866-yil | 1867-yil | [5] |
| 2 | Rafiuddin Deobandi (1836–1891) |
1867-yil | 1868-yil | [5] |
| 3 | Sayyid Muhammad Obid (1834–1912) |
1869-yil | 1871-yil | [5] |
| 4 | Rafiuddin Deobandi (1836–1891) |
1872-yil | 1889-yil | [5] |
| 5 | Sayyid Muhammad Obid (1834–1912) |
1890-yil | 1892-yil | [5] |
| 6 | Fazl Haq | 1893-yil | 1894-yil | [5] |
| 7 | Munir Ahmad Nanautavi (1831-) |
1894-yil | 1895-yil | [5] |
| 8 | Hofiz Muhammad Ahmad (1862–1930) |
1895-yil | 1930-yil | [6] |
| 9 | Habibur Rahmon Usmoniy (d. 1929) |
1928-yil | 1929-yil | [5] |
| 10 | Muhammad Toyib Qosmiy (1897–1983) |
1928-yil | 1980-yil | [7] [8] |
| 11 | Margʻubur Rahmon Bijnori (1914–2010) |
1982-yil | 2010-yil 8-dekabr | |
| 12 | Gʻulom Muhammad Vastanvi (b. 1950) |
2011-yil 10-yanvar | 2011-yil 24-iyul | [9] |
| 13 | Abul Qosim Noʻmoniy Banarsiy (1947-yil) |
2011-yil 24-iyul | Amaldagi | [9] |
Bitiruvchilari
tahrirTaniqli bitiruvchilarga quyidagilar kiradi:
- Mahmud Hasan Deobandi (1851–1920), „Ipak maktubi“ harakati yetakchisi – xalq orasida Shayx al-Hind nomi bilan mashhur.
- Anvar Shoh Kashmiriy, hadis olimi.
- Ashraf Ali Tahonaviy, soʻfiy islohotchi.
- Minnatulloh Rahmoniy, Fiqh olimi.
- Muhammad Shafi Deobandiy, muftiy.
- Ilyos Kandxlaviy, Tabligʻi jamoat asoschisi.
- Husayn Ahmad Madaniy, Ozodlik kurashchisi.
- Sayyid Abdurahmon Imbichikoya Thangal Al-Qosimi, Al-Baqaviy, Al Azhariy (1922-2015) – Samastha Kerala Jamiyat ul-Ulamo sobiq prezidenti, olim va yozuvchi.
Nashrlari
tahrirDorul Ulum Deoband va uning bitiruvchilari quyidagilarni nashr ettirgan:
Deoband maktabi
tahrirShimoliy Hindistonning Deoband nomli kichik qishlogʻida boshlangan Dorul Ulum Deoband Harakati oʻz maqsadlarini amalga oshirishda dinamik strategiyalarni qoʻllash va Janubiy Osiyo musulmonlarining ijtimoiy-madaniy va siyosiy hayotiga ulkan hissa qoʻshish orqali rivojlangan[1]. Bu Hindiston va dunyoning boshqa qismlarida oʻxshash mafkuraviy yoʻnalishga ega boʻlgan ost-institutlar tarmogʻini kengaytirish yoki boshqa institutlar bilan bogʻlanish orqali amalga oshiriladi[1]. „Tabligʻi jamoat“ (soʻzma-soʻz missionerlik tashkiloti) Deoband ulamolari tomonidan islomni butun dunyoga yoyish maqsadida tashkil etilgan. Dastlab 1920-yillarda oʻz ustozi Rashid Ahmad Gangohiyning maʼnaviy mafkurasidan ilhomlangan Muhammad Ilyos tomonidan tashkil etilgan „Tabligʻi jamoat“ shaxslarning maʼnaviy kamoloti uchun tashkil etilgan boʻlsa-da, xristian missionerlari va shudxi (shuddiy) kabi hindu uygʻonish harakatlariga qarshi turishni maqsad qilgan. Vedik olimi va Arya Samaj asoschisi Svami Dayanand Sarasvati (1824-83) va Sanghaton (soʻzma-soʻz birlashma)ning izdoshi Svami Shraddhanand (1856-1926) tomonidan turli harakatlar boshlangan[1]. Shunday qilib, uning tashkil topish davridagi asosiy maqsadi musulmonlarning nasroniy va hindu dinini qabul qilishiga yoʻl qoʻymaslik boʻlgan. Biroq, hozirda u Islomning asosiy mafkurasi va eʼtiqod tizimini targʻib qilish bilan shugʻullanuvchi transmilliy nosiyosiy tashkilot sifatida tan olingan[1]. Oʻtmishda uning Tolibon va boshqa jihodiy tashkilotlar bilan aloqalari boʻyicha kuchli bahslar boʻlib oʻtgan[1].
Dorul Ulumning anti-imperialistik kurashiga kelsak, u uchta tarixiy bosqichni bosib oʻtgan: birinchidan, Dorul Ulum asoschilarining 1857-yildagi Mustaqillik urushidagi ishtiroki. Ikkinchidan, Turkiya, Germaniya, Afgʻoniston va Hindiston knyazlik davlatlari bilan hamkorlikda Britaniya Raji hukumatini Hindistondan agʻdarish uchun til biriktirgan, Reshmi Rumal harakati. Uchinchidan, Britaniya hukumati qoʻlida qoʻzgʻolon uyushtirish rejasi oshkor boʻlgach, Deoband ilohiyotshunoslari asosiy siyosatga kirishga qaror qiladilar va Hindiston ozodligini talab qilib „Jamiyat Uloma-e Hind“ nomli siyosiy partiya tuzadilar. Xalifat harakati davrida Dorul Ulumning faxriylari Hindiston Milliy Kongressi bilan hamkorlik qiladilar va hind millatchilik mafkurasini maʼqullaydilar. Kongress bilan yaqindan hamkorlik qilgan boshqa siyosiy tashkilot Majalas-e Ahrar-e Hind ham diniy jihatdan Deoband mafkurasidan ilhomlangan. Jamiyat Ulama-e Hindning hind millatchi yondashuvidan farq qilgan va Butun Hindiston musulmonlar ittifoqini qoʻllab-quvvatlagan dinshunoslar Pokistonning siyosiy va konstitutsiyaviy rivojlanishida katta xizmatlar koʻrsatgan „Jamiyat Uloma-i Islom“ nomli alohida siyosiy partiya tuzadilar. Bu siyosiy partiyalar, „Tabligʻi jamoat“ va „Dorul ifto“ kabi boshqa prozelitizm tashkilotlari bilan birga Deoband tafakkur maktabi mafkurasi va falsafasini targʻib qilish va ommalashtirishda muhim rol oʻynagan. Bu zamonaviy dunyodagi islomning asosiy mazhablaridan biri boʻla olgan.
Bir asrlik bayrami
tahrir
Dorul Ulum Deobandning yuz yillik konferensiyasi 1980-yil 21, 22 va 23-martda boʻlib oʻtgan. Konferensiyani Saudiya Arabistoni qiroli vakili Abdulloh Ben Abdul Mohsin at-Turki ochib bergan va unda misrlik Abdulgosit Abdussamadning Qur’on tilovati, Madrasa rektori Qori Muhammad Tayyibning kirish nutqi va Hindiston Bosh vaziri Indira Gandining nutqi boʻlgan. Konferensiya Qori Muhammad Tayyib duosi bilan yakunlangan va butun Hindiston radiosi orqali jonli efirga uzatilgan. Konferensiya uchun 100 gektar maydon tayyorlanadi, ishtirokchilar soni 1,5 dan 2 millionga yetib, shu jumladan Hindiston yarimorolidan tashqaridagi hududlardan 18 000 ishtirokchi tashrif buyuradi. Ushbu yigʻilishda oʻn mingdan ortiq madrasa bitiruvchilari faxriy salla bilan taqdirlanadilar. Konferensiya afgʻon mujohidlarini qoʻllab-quvvatlashdan tashqari, Minnatulloh Rahmoniy saʼy-harakatlari bilan Rossiyaning Afgʻonistonga bostirib kirishiga qarshi bir qancha tashabbuslarni ham oʻz ichiga oladi. Asosiy konferensiya bilan bir qatorda Dorul Hadisda madrasaning vazifalari va oʻquv dasturini muhokama qilish uchun maxsus seminar ham tashkil etiladi[13].
Merosi
tahrir
Hindiston hukumati 1980-yilda Dorul Ulum Deobandning 100 yilligini nishonlash paytida esdalik markasini chiqargan. 2017-yilda Bangladesh hukumati Qavmiy madrasalarini tan olish uchun Al-Hayatul Ulya Lil-Jamiyatil Qavmiya Bangladesh (Bangladesh Qavmiy universitetlarining oliy organi) ni tashkil etish toʻgʻrisida qonun qabul qilgan. Bu qonunga koʻra, Qavmiy madrasalariga Dorul Ulum Deoband tamoyillari, mafkurasi va oʻquv dasturi asosida taʼlim beriladi. Bundan tashqari, koʻplab ilmiy ishlar, jumladan, Britaniya Hindistonidagi Islom uygʻonishi nashri ham hozirgacha mavjud.
Yana qarang
tahrirManbalar
tahrir- ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 1,11 1,12 1,13 1,14 1,15 1,16 1,17 1,18 1,19 1,20 1,21 1,22 1,23 1,24 1,25 1,26 1,27 1,28 1,29 1,30 1,31 1,32 1,33 1,34 1,35 1,36 1,37 1,38 1,39 1,40 1,41 1,42 1,43 1,44 1,45 1,46 1,47 1,48 1,49 1,50 1,51 1,52 1,53 Akhtar 2022.
- ↑ Rizwi, Syed Mehboob, History of the Dar al-Ulum Deoband, 2-jild, Murtaz Hussain F Quraishi tomonidan tarjima qilingan, 167-bet
- ↑ Abantika Ghosh. „Vastanvi axed as Darul V-C for praising Modi“. The Times of India (2011-yil 25-iyul). Qaraldi: 2020-yil 10-iyun.
- ↑ „Maulana Mufti Abul Qasim Nomani, New Acting Mohtamim of Darul Uloom Deoband“. Deoband Online. 2011-yil 1-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 13-aprel.
- ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 5,5 5,6 5,7 Syed Mehboob Rizwi „Arbab-e-Ehtemam“, . History of The Dar al-Ulum Deoband (Volume 2), 1981, Idara-e-Ehtemam, Dar al-Ulum Deoband — 164–178-bet.
- ↑ Ernst, Carl W.. Rethinking Islamic Studies: From Orientalism to Cosmopolitanism. Univ of South Carolina Press, 27 November 2012. ISBN 978-1-61117-231-7.
- ↑ Mufti Taqi Usmani „Qari Muhammad Tayyab“, . Nuqoosh-e-Raftgaan, April 2007 (Urdu), Karachi: Maktabatul Maarif — 193–194-bet.
- ↑ Nur Alam Khalil Amini. Pas-e-Marg-e-Zindah (Urdu). Idara Ilm-o-Adab, Deoband — 108–172-bet.
- ↑ 9,0 9,1 Ghosh, Abantika. „Vastanvi axed as Darul V-C for praising Modi“. The Times of India (2011-yil 24-iyul). 2011-yil 8-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 21-oktyabr.
- ↑ Ameeni K. (ed.) Al-Daʼee/Ad-Daʼee.
- ↑ Qaasmi H. (ed.) Maah Namah Darul 'Uloom.
- ↑ 'Alwi K. (ed.) Aaeenah
- ↑ Rizwi, Syed Mehboob. History of Dar al-Ulum Deoband, 1st (English), Darul Uloom Deoband: Idara-e-Ehtemam, 1981 — 357–385-bet. OCLC 20222197.