Ibrohim Tarpi
Ibrohim Amet Tarpi (1874-yil, Boqchasaroy, Tavrid gubernatorligi – 1946-yil, Toshkent) – qrim-tatar diniy va jamoat arbobi. Qrim muftiysi (1923–1924). Musiqa ijroiya qoʻmitasi aʼzosi (1917).
| Ibrohim Amet Tarpi | |
|---|---|
 | |
| Tavalludi |
1874-yil Boqchasaroy |
| Vafoti |
1946-yil (72 yoshda) Toshkent |
| Fuqaroligi |
 Rossiya imperiyasi→ SSSR |
| Dini | Islom |
Hayoti
tahrirIbrohim Tarpi 1874-yilda Boqchasaroyda tugʻilgan[1]. Otasi kambagʻal dehqon Amet Tarpi boʻlib, meva va sabzavotlar yetishtirgan. Katta akasi, kitob sotuvchisi Ali Tarpi Terjiman. U Ismoil Gaspirali asarlarini tarqatishda faol qatnashgan. Ibrohim Tarpi Istanbul universitetining ilohiyot fakultetini tamomlagan[2].
Ibrohim Tarpi 1900-yillarning oʻrtalarida Baxchisaroydagi hukumatga qarshi harakat yigʻinlarida qatnashgan[3]. U Ismoil Gaspirali tarafdorlaridan boʻlgan. 1911-yilda Derekoy masjidiga imom etib tayinlangan. Ismoil Gaspiralining dafn marosimida Yalta jamoatchiligi nomidan soʻzga chiqqan.
1917-yil 12-martda Qrim xayrixohlik jamiyatini tuzgan musulmon inqilobiy qoʻmitasi rahbarlaridan biri boʻlgan. Vaqtinchalik Qrim musulmonlari ijroiya qoʻmitasi aʼzosi etib saylangan. 1917-yil 24-iyulda „Noʻmon Chelebidjixonga qarshi intrigalar va u yerda yetakchi mavqega ega boʻlishga urinishlari uchun“ Musiysk Ijroiya qoʻmitasidan chiqarib yuborildi. U Musiysk Ijroiya qoʻmitasiga muxolif boʻlgan ruhoniylar tomonidan qoʻllab-quvvatlangan diniy-madaniy „Ulamolar ittifoqi“ga rahbarlik qilgan.
1920-yil 16-mayda Simferopolda Rossiya qurolli kuchlari bosh qoʻmondoni general Pyotr Vrangel raisligida oʻtkazilgan birinchi Umumqrim musulmonlar qurultoyining majlislarida qatnashgan[4].
1923-yil 10–15-yanvarda musulmonlarning 1-qurultoyi boʻlib, unda Qrim musulmonlari diniy ishlari boʻyicha xalq boshqarmasi (NURDMK) tuzish va Ibrohim Tarpini muftiylikka saylash toʻgʻrisida qaror qabul qilingan[3][5]. 1923-yil iyun oyida Tarpi Ufada boʻlib oʻtgan II Butunrossiya musulmon ruhoniylarining qurultoyiga delegat sifatida yuborilgan[6]. 1924-yil Qozonda boʻlib oʻtgan musulmonlar konferensiyasida qatnashgan.
Qrim musulmonlarining navbatdagi qurultoyi arafasida OGPU Tarpini muftiylikka qayta saylamaslikni tavsiya qilgan va 1924-yilda Adji Xalil Muslyadin muftiylikka saylangan[3][5]. 1927-yil may oyida Ibrohim Tarpi hibsga olingan. U Yalta prokuraturasida ikki oyga yaqin ushlab turilgan, hech qanday ayblov eʼlon qilinmagan. Qoʻllarida plakatlar koʻtarib, Tarpi ozod etilishini talab qilgan yuzdan ortiq Derekoy jamoatiga mansub ayollarning namoyishi natijasida uch kundan keyin Tarpi ozod qilingan. Biroq, 1927-yil 8-noyabrda OGPUning maxsus yigʻilishi tomonidan Qrimdan deportatsiya qilishga hukm qilingan. Hukm natijasida Ibrohim Tarpi oilasi bilan Melitopolga, keyinroq Oʻzbekiston SSRga koʻchib oʻtgan. Toshkentda Oktyabr bozoridagi kioskada sotuvchi boʻlib ishlagan. Yozuvchi Abdulla Qodiriy va Oʻzbekiston SSR Xalq Komissarlari Soveti raisi Fayzulla Xoʻjayevlar bilan muloqotda boʻlgan.
1936-yil 3-iyunda sakkiz yilga qamoq jazosiga hukm qilingan. Jazoni Karlagda (Qozogʻiston SSR) oʻtagan. 1945-yil iyun oyida ozod qilingan. Parkinson kasalligi bilan ogʻrib, 1946-yilda vafot etgan. Toshkentdagi Qoʻyliq qabristoniga dafn etilgan[2].
Manbalar
tahrir- ↑ „Тарпи Ибраим Амет (1874)“ (ru). Открытый список. 2022-yil 8-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 8-iyun.
- ↑ 2,0 2,1 Возгрин В. Е. „Выдающиеся крымскотатарские вероучители: три судьбы“, . Исторические судьбы крымских татар.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 Кая Сейран. „История - наука беспристрастных“ (ru). Голос Крыма (2012-yil 18-may). 2022-yil 8-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 8-iyun.
- ↑ „Протокол 1-го заседания Всекрымского мусульманского съезда“ (ru). islamperspectives.org. 2022-yil 23-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 8-iyun.
- ↑ 5,0 5,1 Аблязов Эмир. „Дело муллы Шейха“ (ru). Голос Крыма (2015-yil 14-avgust). 2022-yil 6-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 8-iyun.
- ↑ „Письма И.В. Сталину от председателя Народного управления религиозными делами мусульман Крымской АССР И. Тарпи с просьбой оказать помощь.“ (ru). islamperspectives.org. 2022-yil 8-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 8-iyun.