Vikipediya

Ifloslanish

Ifloslanish — tabiiy muhitga salbiy oʻzgarishlarni keltirib chiqaradigan ifloslantiruvchi moddalarning kiritilishidir[1]. Ifloslanish har qanday modda (qattiq, suyuq yoki gaz) yoki energiya (radioaktivlik, issiqlik, tovush yoki yorugʻlik kabi) shaklida boʻlishi mumkin. Atrof-muhitning ifloslanishiga tabiiy hodisalar sabab boʻlishi mumkin boʻlsa-da, ifloslanish soʻzi odatda ifloslantiruvchi moddalarning antropogen manbaga ega ekanligini anglatadi. Inson faoliyati bilan bog‘liq ifloslanishlar antropogen ifloslanish, deb ataladi[2].

Gayana qirgʻoqlaridagi chiqindi qoldiqlari

20-asrning oxirlarida atrof-muhitni tartibga solish va ifloslanish siyosati paydo bo'lgunga qadar 19-20-asrlarda ko'plab ifloslanish manbalari sanoatlashtirishning tartibga solinmagan qismlari edi. Tabiatga zarar beruvchi moddalarni keltirib chiqaradigan sanoatlar faoliyatini to'xtatgandan keyin ham ifloslanish atrof muhitda doimiy qolishi mumkin. Ifloslanishning asosiy shakllariga havoning ifloslanishi, yorug'lik bilan ifloslanish, axlat, shovqinli ifloslanish, plastik ifloslanish, tuproqning ifloslanishi, radioaktiv ifloslanish, termal ifloslanish, vizual ifloslanish va suvning ifloslanishi kiradi.

2015-yilda ifloslanish butun dunyo boʻylab toʻqqiz million odamning hayotiga zomin boʻlgan (har oltinchi oʻlim)[3][4]. Bu koʻrsatgich 2019-yilgacha oʻzgarishsiz qolgan. Avvalgi oʻlimlarning ¾ qismini havo ifloslanishi tashkil etgan[5]. Ifloslanish turi va manbalari jihatidan fizik, kimyoviy, biologik, mexanik va boshqa turlarga bo‘linadi. Masalan, fizik ifloslanishning o‘zi issiqlik, yorug‘lik, shovqin, radiaktiv, elektromagnit ifloslanishga ajraladi[6]. 2022-yilgi adabiyotlar so‘rovi shuni ko‘rsatdiki, antropogen kimyoviy ifloslanish darajasi sayyoraga qo`yilgan ifloslanish chegaralaridan oshib ketgan va hozirda butun dunyo bo‘ylab butun ekotizimlarga tahdid solmoqda[7]. Ifloslovchi moddalar ko'pincha bolalar va qariyalar hamda marginallashgan jamoalar kabi zaif aholi qatlamlariga katta ta'sir ko'rsatadi, chunki ifloslantiruvchi sanoatlar va zaharli chiqindilari mavjud bo`lgan hududlar odatda iqtisodiy va siyosiy kuchga ega bo'lmagan aholi bilan birlashtiriladi[8]. Bu katta ta'sir ekologik adolat harakatining shakllanishining asosiy sababidir[9][10] va ayniqsa, Global Janubda ekologik mojarolarning asosiy elementi bo'lib qolmoqda.

Taʼriflari va turlari

tahrir

Ifloslanishning turli xil taʼriflari mavjud. Amerika Qoʻshma Shtatlari atrof-muhitni muhofaza qilish boshqarmasi (Inglizcha: Environmental Protection Administration) ifloslanishni

Atrof-muhitning tabiiy sifatini yomonlashtiradigan, ko'rish, ta'm yoki hid bilish omillarini buzadigan yoki sog'liq uchun xavf tug'diradigan suv, tuproq yoki havodagi har qanday moddalardir. Tabiiy resursning foydaliligi odatda ifloslantiruvchi moddalar mavjudligi bilan yomonlashadi.

deya taʼriflaydi[11]. Bundan farqli oʻlaroq, Birlashgan Millatlar Tashkiloti (BMT) ifloslanishni „Muhitning tabiati, joylashuvi yoki hajmi istalmagan va zararli ekologik taʼsirlarni keltirib chiqaradigan (havo, suv, quruqlik) moddalar va issiqlikning mavjudligi“ deb hisoblaydi[12].

 
2010-yil avgust oyidagi smog (tutunli tuman bilan) bilan qoplangan Moskva markazi

Ifloslanishning asosiy shakllari quyida ularning har biriga tegishli alohida ifloslantiruvchi moddalar bilan birga sanab o‘tilgan:

Ifloslantiruvchilar

tahrir
 
Monrealdagi Lachin kanali, Kvebek, Kanada
 
Moviy drenaj quvurlari va sariq baliq belgisi Buyuk Britaniya atrof-muhitni muhofaza qilish agentligi tomonidan ifloslantiruvchi sirt drenajining ekologik taʼsiri haqida xabardorlikni oshirish uchun ishlatiladi.

Ifloslantiruvchi[27] - atrof-muhitga ta'sir ko'rsatadigan yoki resursning foydaliligiga salbiy ta'sir o`tkazadigan modda yoki energiya. Ifloslovci moddalar tabiiy ravishda hosil bo'lishi mumkin (masalan, minerallar yoki neft kabi qazib olingan birikmalar) yoki kelib chiqishi antropogen (ya'ni, ishlab chiqarilgan materiallar yoki biologik parchalanishdan olingan yon mahsulotlar) bo`lgan mahsulotlar tufayli. Ifloslantiruvchi moddalarning jiddiylik darajasi uchta omil bilan belgilanadi: uning kimyoviy turi, kontsentratsiyasi, zarar darajasi va davomiyligidir[28].

Ifloslantiruvchi o'simlik yoki hayvon turlarining o'sish sur'atlarini o'zgartirish yoki insonning qulayliklari, sog'lig'i yoki mulkiy qadriyatlariga aralashish orqali uzoq yoki qisqa muddatli zarar yetkazishi mumkin. Ba'zi ifloslantiruvchi moddalar biologik parchalanadi va shuning uchun uzoq muddatda atrof-muhitda saqlanib qolmaydi.

Tabiiy sabablar

tahrir
Kemalar tomonidan ishlab chiqarilgan tutun natijasida havo ifloslanishi bulutlarni oʻzgartirishi va global haroratga taʼsir qilishi mumkin.

Eng muhim tabiiy ifloslanish manbalaridan biri vulqonlar boʻlib, ular otilish paytida atmosferaga koʻp miqdorda zararli gazlarni chiqaradi. Vulqon gazlari orasida katta konsentratsiyalarda halokatli boʻlishi mumkin boʻlgan va iqlim oʻzgarishiga olib keluvchi karbonat angidrid, kislota yomg'irini keltirib chiqaradigan vodorod galogenidlari, hayvonlar uchun zararli va ozon qatlamiga zarar yetkazadigan oltingugurt dioksidlari va oʻldirishga qodir boʻlgan vodorod sulfidlari kiradi.[29] Vulqon undan otiluvchi mishyak, qoʻrgʻoshin hamda simob kabi zaharli va oʻta nozik kimyoviy zarralarni oʻz ichiga oladi.[30]

Tabiiy ravishda chaqmoq urishi natijasida yuzaga kelishi mumkin boʻlgan oʻrmon yongʻinlari ham havo ifloslanishining muhim sababi hisoblanadi.[31] Yovvoyi yongʻindan kelib chiqqan tutun asfiksiyaga olib kelishi mumkin boʻlgan karbonat angidrid va karbon monoksitning katta miqdorini oʻz ichiga oladi. Koʻp miqdordagi zaharli mayda zarralar hayvonlarning sogʻligʻiga xavf tugʻdiradigan oʻrmon yongʻinlari tutuni ichida ham topilgan.[32]

Inson omili

tahrir

Avtotransport vositalarining chiqindilari havo ifloslanishining asosiy sabablaridan biridir.[33][34] Xitoy, Amerika Qoʻshma Shtatlari, Rossiya, Hindiston[35] Meksika va Yaponiya havoni ifloslantiruvchi chiqindilar boʻyicha dunyoda yetakchi hisoblanadi. Asosiy ifloslanish manbalariga kimyo zavodlari, koʻmir elektr stansiyalari, neftni qayta ishlash zavodlari,[36] neft-kimyo zavodlari, yadroviy chiqindilarni yoqish zavodlari, yirik chorvachilik fermalari (sigirlar, choʻchqalar, parrandalar va boshqalar) PVX zavodlari, metall ishlab chiqarish zavodlari, plastmassa ishlab chiqarish zavodlari va boshqa og'ir sanoatlar kiradi. Qishloq xoʻjaligi havosining ifloslanishi tabiiy oʻsimliklarni kesish va yoqish, shuningdek pestitsidlar va gerbitsidlarni purkash kabi zamonaviy amaliyotlardan kelib chiqadi.[37]

Dunyo boʻylab har yili 400 million tonnaga yaqin xavfli chiqindilar hosil boʻladi.[38] Birgina Amerika Qoʻshma Shtatlarining oʻzida 250 million tonnaga yaqin chiqindi toʻplanadi.[39] Amerikaliklar dunyo aholisining 5 % dan kamrogʻini tashkil qilsa-da, dunyodagi COning taxminan 25 % ni[40] va dunyo chiqindilarining taxminan 30 % ni ishlab chiqaradi.[41][42] 2007-yilda Xitoy COning dunyodagi eng yirik ishlab chiqaruvchisi sifatida Qoʻshma Shtatlarni ortda qoldirgan[43], ayni paytda aholi jon boshiga ifloslanish boʻyicha (dunyo davlatlari orasida 78-oʻrinda) ancha orqada.[44]

 
Xitoyning Yangzhou shahri markazidan janubda, elektr stansiyasi joylashgan sanoat hududi

Xlorli uglevodorodlar (XU), ogʻir metallar (masalan, xrom, kadmiy — qayta zaryadlanuvchi batareyalarda va qoʻrgʻoshin — qoʻrgʻoshin boʻyoqlari, aviatsiya yoqilgʻisi va hatto baʼzi mamlakatlarda benzinda topilgan), MTBE (metil-tret-butil efiri), sink, mishyak va benzol eng koʻp uchraydigan tuproq ifloslantiruvchilaridan hisoblanadi.[45] 2001-yilda chop etilgan, „Fateful Harves“ kitobining nashr etilishi bilan yakunlangan bir qator matbuot xabarlari sanoat qoldiqlarini o‘g‘itga qayta ishlash natijasida tuproqning metall bilan zaharlanishiga olib keladigan keng tarqalgan amaliyotni yoritib bergan.[45] Oddiy shahar chiqindixonalari koʻplab kimyoviy moddalar tuproq muhitiga (va koʻpincha yer osti suvlari) kirib borish manbai boʻlib, ular turli xil qabul qilingan chiqindilardan, ayniqsa u yerga noqonuniy ravishda tashlab yuborilgan moddalardan yoki 1970-yilgacha boʻlgan poligonlardan iboratdir.[46]

Ifloslanish tabiiy ofatlar natijasida ham yuzaga kelishi mumkin.[47] Masalan, boʻronlar koʻpincha kanalizatsiya ifloslanishiga va qayiqlar yoki avtomobillarning portlashidan neft-kimyoning toʻkilishiga olib keladi. Baxtsiz hodisalar sodir boʻlganda, baʼzi ifloslantiruvchi manbalar, masalan, atom elektr stantsiyalari yoki neft kemalari keng va potentsial halokatli emissiyalarni keltirib chiqarishi mumkin.[47] Avtomobil shovqinli ifloslanishning eng keng tarqalgan sababi boʻlib, butun dunyo boʻylab barcha kiruvchi shovqinlarning 90 % dan ortigʻini tashkil qiladi.[48]

Issiqxona gazlarining chiqarilishi

tahrir
 
Mamlakatlar bo‘yicha tarixiy va prognoz qilingan CO 2 emissiyasi (2005-yil holatiga).
Manba: Energiya axborot boshqarmasi.[49]

Karbonat angidrid fotosintez uchun muhim boʻlsa-da, baʼzan u ifloslanish omili deb ataladi, chunki atmosferadagi gazning koʻtarilishi Yer iqlimiga taʼsir qiladi.[50] Yaqinda oʻtkazilgan tadqiqotlar atmosferadagi karbonat angidrid miqdorining uzoq muddatli koʻtarilishi okean suvlari kislotaligining ozgina, ammo jiddiy oʻsishiga olib kelishi va buning dengiz ekotizimlariga mumkin boʻlgan taʼsirini oʻrganib chiqdi.[51]

2007-yil fevral oyida 120 dan ortiq mamlakatdan 2500 olim, iqtisodchi va siyosatchilarning ishini aks ettirgan Iqlim oʻzgarishi boʻyicha hukumatlararo ekspert guruhi (inglizcha: Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC)) hisoboti 1950-yildan beri global isishning asosiy sababi insonlar ekanligini tasdiqlagan. Insonlarda issiqxona gazlari chiqarilishini kamaytirish va global isish oqibatlaridan qochishning baʼzi yoʻllari bor, deb xulosa qilingan asosiy iqlim hisobotida.[52]

Taʼsirlari

tahrir

Inson salomatligi

tahrir
 
Baʼzi keng tarqalgan ifloslanish turlarining inson salomatligiga taʼsiri haqida umumiy maʼlumot (inglizcha tasvir)

Zararli havo sifati koʻplab organizmlarni, shu jumladan odamlarni ham oʻldirishi mumkin.[53] Ozonning ifloslanishi nafas yo'llari kasalliklari, yurak-qon tomir hastaliklari, tomoq yalligʻlanishi, koʻkrak qafasidagi ogʻriqlar va nafas yoʻllarining boʻgʻilishiga olib kelishi mumkin. Suvning ifloslanishi kuniga taxminan 14 000 kishining oʻlimiga sabab boʻladi, bu asosan rivojlanayotgan mamlakatlarda tozalanmagan kanalizatsiya bilan ichimlik suvining ifloslanishi tufayli yuz beradi. Taxminan 500 million hindlarning kanalizatsiyali hojatxonaga kirish imkoni yoʻq,[54] Hindistonda 2013-yilda oʻn milliondan ortiq odam suv orqali yuqadigan kasalliklarga chalingan va buning oqibatida 1535 kishi vafot etgan, ularning aksariyati bolalardir.[55] 2007-yil holatiga koʻra qariyb 500 million xitoylik xavfsiz ichimlik suviga ega emas edi.[56] 2010-yilgi tahlilga koʻra, Xitoyda har yili 1,2 million odam havo ifloslanishi tufayli bevaqt vafot etgan.[57] Xitoyda uzoq vaqtdan beri avj olayotgan yuqori tutun darajasi inson tanasiga zarar yetkazishi va turli kasalliklarni keltirib chiqarishi mumkin.[58] JSST 2007-yilda havo ifloslanishi Hindistonda yiliga yarim million oʻlimga olib kelishini taxmin qilgan.[59] Tadqiqotlar shuni koʻrsatdiki, Amerika Qoʻshma Shtatlarida bu koʻrsatkich har yili 50 000 dan ortiq boʻlishi mumkin.[60] Shovqin bilan ifloslanish eshitish qobiliyatini yo'qotish, yuqori qon bosimi, stress va uyqu buzilishiga olib keladi. Keksa odamlar asosan havo ifloslanishidan kelib chiqadigan kasalliklarga duchor boʻlishadi. Bolalar va chaqaloqlar ham jiddiy xavf ostidaligi olimlar tomonidan aytiladi. Qoʻrgʻoshin va boshqa ogʻir metallar nevrologik muammolarni keltirib chiqarishi isbotlangan.[61] Kimyoviy va radioaktiv moddalar saraton va tug'ma nuqsonlarga olib kelishi mumkin. 2017-yil oktyabr oyida Lancetning ifloslanish va salomatlik komissiyasi (inglizcha: Commission on Pollution and Health) tomonidan olib borilgan tadqiqoti shuni koʻrsatdiki, global ifloslanish, xususan, zaharli havo, suv, tuproq va ish joylari har yili toʻqqiz million odamni hayotiga zomin boʻladi, bu OITS, sil va bezgakdan vafot etganlar sonidan uch baravar koʻpdir, shuningdek, urushlar va inson zoʻravonligining boshqa shakllari natijasida kelib chiqqan oʻlimlardan 15 baravar yuqoridir.[62] Tadqiqot xulosasiga koʻra, „ifloslanish antropotsen davrining eng katta ekzistensial muammolaridan biridir. Ifloslanish Yerning qoʻllab-quvvatlovchi tizimlarining barqarorligini xavf ostiga qoʻyadi va insoniyat jamiyatlarining davomiy omon qolishiga tahdid soladi.“

2022-yilda GeoHealthda chop etilgan tadqiqot shuni koʻrsatdiki, Amerika Qoʻshma Shtatlarida energiya bilan bogʻliq qazib olinadigan yoqilgʻi chiqindilarini yoʻq qilish har yili 46,900 — 59,400 ta erta oʻlimning oldini oladi.[63]

Atrof-muhit

tahrir
 
Tinch okeanining katta axlat yamogʻi

Atrof muhitda ifloslanish keng tarqalgani aniqlangan. Buning bir qator taʼsirlari mavjud:

 
Yurisdiktsiya boʻyicha global karbonat angidrid chiqindilari (2015-yil holatiga)
  • Karbonat angidrid chiqindilari okeanlarning kislotalanishiga olib keladi.
  • Issiqxona gazlarining chiqarilishi ekotizimlarga koʻp jihatdan taʼsir qiladigan global isishga olib keladi.
  • Invaziv turlar mahalliy turlardan ustun turishi va biologik xilma-xillikni kamaytirishi mumkin. Invaziv oʻsimliklar tuproq va atrof-muhitning kimyoviy tarkibini oʻzgartirishi mumkin boʻlgan qoldiqlar va biomolekulalarga (allelopatiya) hissa qoʻshishi mumkin, bu koʻpincha mahalliy turlarning raqobatbardoshligini pasaytiradi.
  • Azot oksidlari havodan yomgʻir orqali tushadi va ekotizimlar tarkibini oʻzgartirishi mumkin boʻlgan yerni kimyoviy oʻgʻitlantiradi.
  • Tutun — fotosintezni amalga oshirish uchun oʻsimliklar tomonidan qabul qilinadigan quyosh nuri miqdorini kamaytirishi va oʻsimliklarga zarar yetkazadigan troposfera ozonini ishlab chiqarishga olib kelishi mumkin.
  • Tuproq unumsiz boʻlib, oʻsimliklar uchun yaroqsizga aylanishi mumkin. Bu oziq-ovqat tarmogʻidagi boshqa organizmlarga taʼsir qiladi.
  • Oltingugurt dioksidi va azot oksidi kislotali yomg'irga olib kelishi mumkin, bu esa tuproqning pH qiymatini pasaytiradi.
  • Suv oqimlarining organik ifloslanishi kislorod miqdorini va turlarning xilma-xilligini kamaytirishi mumkin.

2022-yilda Environmental Science & Technology jurnalida chop etilgan tadqiqot shuni ko‘rsatdiki, antropogen kimyoviy ifloslanish darajasi hozirda butun dunyo bo‘ylab barcha ekotizimlarga tahdid solmoqda.[64][65]

Amerika Qoʻshma Shtatlari Milliy Tibbiyot Kutubxonasida (inglizcha: United States National Library of Medicine (NLM)) Toksikologiya va Atrof-muhit salomatligi haqida maʼlumot dasturi (Toxicology and Environmental Health Information Program (TEHIP))[66] TEHIP va boshqa davlat idoralari va tashkilotlari tomonidan ishlab chiqarilgan resurslarga kirishni oʻz ichiga olgan toksikologiya va atrof-muhit salomatligi boʻyicha keng qamrovli veb-saytni yuritadi. Ushbu veb-sayt maʼlumotlar bazalari, adabiyotlar, oʻquv qoʻllanmalari va boshqa ilmiy havolalarni oʻz ichiga oladi. TEHIP, shuningdek, Internetda bepul mavjud boʻlgan Toksikologiya Maʼlumotlar Tarmogʻi (TOXNET)[67] toksikologiya va atrof-muhit salomatligi maʼlumotlar bazalarining integratsiyalashgan tizimi uchun javobgardir.

Jinoyat

tahrir

2021-yilgi tadqiqot shuni koʻrsatdiki, ifloslanish zoʻravonlik jinoyatlarining koʻpayishiga olib keladi.[68]

Maktab natijalari

tahrir

2019-yilgi tadqiqot ifloslanishni bolalarning maktabdagi salbiy natijalari bilan bogʻlagan.[69]

Ishchi mahsuldorligi

tahrir

Bir qator tadqiqotlar shuni koʻrsatadiki, ifloslanish ham yopiq, ham ochiq ishchilarning mahsuldorligiga salbiy taʼsir koʻrsatadi.[70]

Tartibga solish

tahrir

Atrof-muhit ifloslanishining salbiy taʼsiridan himoya qilish uchun dunyoning koʻplab davlatlari turli xil ifloslanish turlarini tartibga solish, shuningdek ifloslanishning salbiy oqibatlarini yumshatish uchun qonunlarni qabul qilganlar.[71]

Nazorat

tahrir
 
Axlat tuzogʻi Yarra daryosida suzib yurgan chiqindilarni ushlaydi, sharqiy-markaziy Viktoriya, Avstraliya
 
Termal oksidlovchi sifatida tanilgan havo ifloslanishini nazorat qilish tizimi, AQSh. Zavoddagi sanoat havo oqimlaridan zararli gazlarni parchalaydi.
 
Prishtina, Kosovodagi chang yigʻuvchi

Ifloslanishni nazorat qilish — bu atrof-muhitni boshqarishda ishlatiladigan atama.[72] Ifloslanishning nazorat qilinmasligi, ortiqcha isteʼmol qilish, isitish, qishloq xoʻjaligi, togʻ-kon sanoati, ishlab chiqarish, transport va boshqa inson faoliyatining chiqindilari, ularning toʻplanishi yoki tarqalishidan qatʼi nazar, atrof-muhitni buzilishiga olib keladi.

Amaliyotlar

tahrir
  • Qayta ishlash
  • Qayta foydalanish
  • Chiqindilarni minimallashtirish
  • Yumshatish
  • Ifloslanishning oldini olish
  • Kompost

Qurilmalar

tahrir
  • Havoning ifloslanishini nazorat qilish
  • Changni yigʻish tizimlari
  • Termal oksidlovchi
  • Bagajlar
  • Siklonlar
  • Elektrostatik choʻktirgichlar
  • Biologik suzgich
  • Sedimentatsiya (birlamchi davolash)
  • Faollashtirilgan loy biotozalagichlari (ikkilamchi tozalash; sanoat oqava suvlari uchun ham ishlatiladi)
  • Gazlangan lagunalar
  • Qurilgan botqoq yerlar (shuningdek, shahar oqimi uchun ishlatiladi)
  • Sanoat oqava suvlarini tozalash
  • API moy-suv separatorlari[73]
  • Biofiltrlar
  • Kukunli faollashtirilgan uglerod bilan ishlov berish
  • Ultrafiltratsiya
  • Bugʻ bilan qayta tiklash tizimlari
  • Fitoremediatsiya

Narxi

tahrir

Ifloslantirishning narxi bor.[74] Ifloslanish, firmalar uchun turli xarajatlarni keltirib chiqarishi mumkin. 2005-yilda AQShda ifloslanishni kamaytirish uchun kapital va operatsion xarajatlar qariyb 27 milliard dollarni tashkil etgan.[75]

Eng ifloslantiruvchi sanoatlar

tahrir

Rivojlanayotgan mamlakatlarda hayotga xavf tug‘diruvchi ifloslanishni bartaraf etishga bag‘ishlangan „The Pure Earth“ xalqaro notijorat tashkiloti har yili dunyodagi eng ifloslantiruvchi sanoat tarmoqlari ro‘yxatini eʼlon qiladi. Quyida 2016-yil uchun roʻyxat berilgan:[76]

  • Qoʻrgʻoshin kislotali akkumulyatorlarni qayta ishlash
  • Konchilik va qazib oluvchi metallurgiya
  • Qoʻrgʻoshin eritish
  • Oshlash
  • Chiqindixonalar
  • Sanoat parklari
  • Kimyo sanoati
  • Ishlab chiqarish
  • Boʻyash

Qishloq xoʻjaligi va savdo siyosati instituti hamda GRAINning 2018-yilgi hisobotida aytilishicha, goʻsht va sut ishlab chiqarish sanoati dunyoning eng yomon ifloslantiruvchilari sifatida neft sanoatidan ham oʻzib ketishga tayyor.[77]

Qazib olinadigan yoqilgʻi bilan bogʻliq sanoatlar

tahrir

Faqatgina qazib olinadigan yoqilgʻidan foydalanish bilan bogʻliq boʻlgan tashqi havoning ifloslanishi har yili 3,61 million kishining oʻlimiga sabab boʻladi, bu esa iqlim oʻzgarishining asosiy omili boʻlishdan tashqari, inson oʻlimiga eng katta hissa qoʻshuvchi omillardan biriga aylangan.[78]

Tarixi

tahrir

19-asrgacha

tahrir

Havoning ifloslanishi har doim sivilizatsiyalarga hamroh boʻlgan. Ifloslanish ibtidoiy jamiyatdan, yaʼni inson birinchi olovni yaratgan paytdan boshlangan.[79]

Metall zarb qilish uydan tashqaridagi havoning sezilarli darajada ifloslanishini yaratishda asosiy burilish nuqtasi boʻlib koʻrinadi. Grenlandiyadagi muzliklarning asosiy namunalari yunon, rim va xitoy metallarini ishlab chiqarishi bilan bogʻliq ifloslanishning koʻpayganini koʻrsatadi.[80]

 
AQShda havoning ifloslanishi, 1973-yil

Koʻmir va oʻtinning yoqilishi va koʻplab otlarning jamoa joylarida toʻplanishi shaharlarni asosiy ifloslanish manbalariga aylantirgan. Angliya qiroli Edward I 1272-yilda Londonda dengiz koʻmirini yoqishni eʼlon qilib, uning tutuni muammoga aylanganidan keyin yoqishni taqiqlangan.[81][82]

19-asr

tahrir

Sanoat inqilobi bugungi kunda biz bilgan atrof-muhitning ifloslanishini tugʻdirgan. London, shuningdek, 1858-yilda Temza boʻylab suv sifati bilan bogʻliq muammolarning oldingi ekstremal holatlaridan birini qayd etgan, bu esa tez orada London kanalizatsiya tizimining qurilishiga olib kelgan. Aholining oʻsishi mahallalarning chiqindilar bilan bogʻliq muammolarini hal qilish qobiliyatidan ancha oshib ketganligi sababli ifloslanish holatlari kuchaygan. Islohotchilar kanalizatsiya tizimlarini va toza suvni talab qila boshlaganlar.[83]

1870-yilda Berlindagi sanitariya sharoitlari Yevropadagi eng yomon sharoitlardan biri edi.[84]

20 — 21-asrlar

tahrir

Jahon milliy poytaxti uchun ibtidoiy sharoitlar chidab boʻlmas edi va Germaniya imperiyasi hukumati nafaqat kamchiliklarni bartaraf etish, balki Berlinni dunyoning namunaviy shahri sifatida shakllantirish uchun olimlar, muhandislar va shaharsozlarni qurilish ishlariga jalb qilgan. 1906-yilda ingliz mutaxassisi Berlin „jamoat hayotining ilm-fan, tartib va uslubining eng toʻliq qoʻllanishi“ degan xulosaga kelgan va „bu fuqarolik boshqaruvining moʻjizasi, u yerdagi eng zamonaviy va eng mukammal tashkil etilgan shahar“ deb qoʻshimcha qilgan.[85]

20-asrning boshlariga qadar, Ichki ishlar vazirligi qoshida havo ifloslanishi boʻyicha qisqa muddatli idora tashkil etilgunga qadar boshqa shaharlar ham mamlakat boʻylab kuzatilgan. 1940-yillarning oxirida Los-Anjeles va Donora (Pensilvaniya) shaharlarida ekstremal tutun hodisalari kuzatilgan va bu yana bir ommaviy eslatma boʻlib xizmat qilgan.[86]

 
Tayvanning tutun bilan ifloslangan koʻrinishi

Kechqurun yoqiladigan yorugʻliklar bilan ifloslanish global muammoga aylanib bormoqda, muammo shahar markazlarida yanada jiddiyroq aks etadi, ammo shunga qaramay, shaharlardan uzoqda joylashgan katta hududlarni ham ifloslantirmoqda.[87]

Mahalliy va global ifloslanishning oʻsib borayotgan dalillaridan tobora xabardor boʻlgan jamoatchilik orasida atrof-muhitga nisbatan inson taʼsirini cheklashga intiladigan ekologiya va atrof-muhit harakatining paydo boʻlishiga olib kelgan.[88]

Yana qarang

tahrir
Havoning ifloslanishi
Tuproqning ifloslanishi
Suvning ifloslanishi
Boshqalar

Manbalar

tahrir
  1. ↑ „Pollution – Definition from the Merriam-Webster Online Dictionary“. Merriam-Webster (2010-yil 13-avgust). Qaraldi: 2010-yil 26-avgust.
  2. ↑ „Impact and control of anthropogenic pollution on the ecosystem – A review“. Qaraldi: 19-avgust 2022-yil.
  3. ↑ Beil. „Pollution killed 9 million people in 2015“. Science News (2017-yil 15-noyabr). Qaraldi: 2017-yil 1-dekabr.
  4. ↑ Carrington, Damian. „Global pollution kills 9m a year and threatens 'survival of human societies'“. The Guardian (2017-yil 20-oktyabr). Qaraldi: 2017-yil 20-oktyabr.
  5. ↑ Dickie, Gloria. „Pollution killing 9 million people a year, Africa hardest hit - study“ (en). Reuters (2022-yil 18-may). Qaraldi: 2022-yil 23-iyun.
  6. ↑ Fuller, Richard; Landrigan, Philip J; Balakrishnan, Kalpana; Bathan, Glynda; Bose-O'Reilly, Stephan; Brauer, Michael; Caravanos, Jack; Chiles, Tom et al. (June 2022). "Pollution and health: a progress update". The Lancet Planetary Health 6 (6): e535–e547. doi:10.1016/S2542-5196(22)00090-0. ISSN 2542-5196. PMID 35594895. 
  7. ↑ „Pollution killed 9 million people in 2015“. Qaraldi: 1-dekabr 2017.
  8. ↑ University of Michigan News. „Targeting minority, low-income neighborhoods for hazardous waste sites“ (2016-yil 19-yanvar). Qaraldi: 2023-yil 11-mart.
  9. ↑ Moral and Political Reasoning in Environmental Practice. The Justice of Environmental Justice. Cambridge, Massachusetts: The MIT Press. Light, Andrew; De-Shalit, Avner: . Schlosberg, David (2002). — 79-bet. 
  10. ↑ Schlosberg, David.. Defining Environmental Justice: Theories, Movements, and Nature.. Oxford University Press., (2007). 
  11. ↑ „System of Registries | US EPA“ (en). sor.epa.gov. Qaraldi: 2022-yil 1-may.
  12. ↑ activity%20that%20generates%20pollutants. „UNdata | glossary“. data.un.org. Qaraldi: 2022-yil 1-may.
  13. ↑ „Gaseous Air Pollutant“.
  14. ↑ „History of air pollution and its health consequences“.
  15. ↑ „Questions and Answers about Biological Effects and Potential Hazards of Radiofrequency Electromagnetic Fields“ (cleveland jr rf, ulcek jl (august 1999)).
  16. ↑ „All you need about light pollution“ (2018-yil 18-oktyabr). 2021-yil 30-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 19-avgust.
  17. ↑ „"Littering Information".“. 2012-yil 6-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan.
  18. ↑ Senate Public Works Committee. Noise Pollution and Abatement Act of 1972. S. Rep. No. 1160, 92nd Congress. 2nd session. 
  19. ↑ „"Plastics in the marine environment: the dark side of a modern gift".“.
  20. ↑ Concerns about MTBE from U.S. EPA website
  21. ↑ „IAEA Safety Glossary: Terminology Used in Nuclear Safety and Radiation Protection“.
  22. ↑ „Brayton Point Station Power Plant, Somerset, MA: Final NPDES Permit“ (2021-yil 21-may).
  23. ↑ „"Visual pollution".“. 2021-yil 9-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 19-avgust.
  24. ↑ Aboyeji, Oyebanji Oluseun (2013-12-01). "Freshwater Pollution in Some Nigerian Local Communities, Causes, Consequences and Probable Solutions". Academic Journal of Interdisciplinary Studies. doi:10.5901/ajis.2013.v2n13p111. https://www.richtmann.org/journal/index.php/ajis/article/view/2307. 
  25. ↑ Englande, A.J.; Krenkel, Peter; Shamas, J. (2015), „Wastewater Treatment &Water Reclamation☆“, Reference Module in Earth Systems and Environmental Sciences (inglizcha), Elsevier: B978-0-12-409548-9.09508-7, doi:10.1016/b978-0-12-409548-9.09508-7, ISBN 978-0-12-409548-9, PMC 7158167
  26. ↑ Ahmed, Jebin; Thakur, Abhijeet; Goyal, Arun (2021), Shah, Maulin P (muh.), „CHAPTER 1. Industrial Wastewater and Its Toxic Effects“, Chemistry in the Environment, Cambridge: Royal Society of Chemistry: 1–14, doi:10.1039/9781839165399-00001, ISBN 978-1-83916-279-4, 2023-01-15da asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 2022-06-07
  27. ↑ Persson L, Carney Almroth BM, Collins CD, Cornell S, de Wit CA, Diamond ML. „Outside the Safe Operating Space of the Planetary Boundary for Novel Entities“ (2022 18-yanvar). Qaraldi: 22-fevral 2022.
  28. ↑ Aqeel, Muhammad; Jamil, Mohd.; Yusoff, Ismail (2014-03-26), Hernandez Soriano, Maria C. (muh.), „Soil Contamination, Risk Assessment and Remediation“, Environmental Risk Assessment of Soil Contamination (inglizcha), InTech, doi:10.5772/57287, ISBN 978-953-51-1235-8, qaraldi: 2022-06-07
  29. ↑ „Volcanic gases can be harmful to health, vegetation and infrastructure“. United States Geologic Survey. Qaraldi: 2022-yil 7-may.
  30. ↑ Trejos, Erika M.; Silva, Luis F. O.; Hower, James C.; Flores, Eriko M. M.; González, Carlos Mario; Pachón, Jorge E.; Aristizábal, Beatriz H. (2021-03-01). "Volcanic emissions and atmospheric pollution: A study of nanoparticles" (en). Geoscience Frontiers 12 (2): 746–755. doi:10.1016/j.gsf.2020.08.013. ISSN 1674-9871. https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1674987120302036. 
  31. ↑ „Does Pollution Make Thunderstorms More Severe?“ (2021-yil 27-sentyabr). Qaraldi: 18-avgust 2022-yil.
  32. ↑ „Wildfires“. World Health Organization. Qaraldi: 2022-yil 8-may.
  33. ↑ State of the Environment, Issue: Air Quality (Australian Government website page)
  34. ↑ „Pollution“ (2007-yil 11-aprel). 2007-yil 11-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 1-dekabr.
  35. ↑ Laboratory. „Top 20 Emitting Countries by Total Fossil-Fuel CO2 Emissions for 2009“. Cdiac.ornl.gov. 2017-yil 11-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 14-avgust.
  36. ↑ Beychok, Milton R.. Aqueous Wastes from Petroleum and Petrochemical Plants, 1st, John Wiley & Sons, 1967. ISBN 978-0-471-07189-1. 
  37. ↑ Silent Spring, R Carlson, 1962
  38. ↑ „Microsoft Encarta Online Encyclopedia 2009.“. 2009-yil 21-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 19-avgust.
  39. ↑ „Solid Waste – The Ultimate Guide“. Ppsthane.com. Qaraldi: 2017-yil 1-dekabr.
  40. ↑ "Revolutionary Andoza:CO2 maps zoom in on greenhouse gas sources (Wayback Machine saytida 2020-05-01 sanasida arxivlangan)". Purdue University. April 7, 2008.
  41. ↑ „Waste Watcher“. 2020-yil 10-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 14-avgust.
  42. ↑ Alarm sounds on US population boom. August 31, 2006. The Boston Globe.
  43. ↑ "China overtakes US as world’s biggest Andoza:CO2 emitter". Guardian.co.uk. June 19, 2007.
  44. ↑ "Ranking of the world’s countries by 2008 per capita fossil-fuel CO2 emission rates. (Wayback Machine saytida 2011-09-27 sanasida arxivlangan)". CDIAC. 2008.
  45. ↑ 45,0 45,1 „Environmental Pollution | Chemistry Science Fair Project“. www.seminarsonly.com. Qaraldi: 2022-yil 7-iyun.
  46. ↑ „Beychok, Milton R. (January 1987). "A data base for dioxin and furan emissions from refuse incinerators". Atmospheric Environment. 21 (1): 29–36.“.
  47. ↑ 47,0 47,1 „Environmental disasters“. www.lenntech.com. Qaraldi: 2022-yil 7-iyun.
  48. ↑ „Vehicular Noise Pollution: Its Environmental Implications and Strategic Control“.
  49. ↑ Carbon dioxide emissions chart (graph on Mongabay website page based on Energy Information Administrationʼs tabulated data)
  50. ↑ [https://www.mdpi.com/2071-1050/12/18/7427/pdf#:~:text=CO2%20emissions%20act%20like%20a,weather%20pattern%2C%20and%20sea%20levels. „Issues, Impacts, and Mitigations of Carbon Dioxide Emissions in the Building Sector“] (2020-yil 10-sentyabr). Qaraldi: 18-avgust 2022-yil.
  51. ↑ „Ocean acidification“ (2020-yil 1-aprel).
  52. ↑ „Global Warming Can Be Stopped, World Climate Experts Say“. News.nationalgeographic.com. Qaraldi: 2010-yil 26-avgust.
  53. ↑ „Indian Pediatrics“. Qaraldi: 2008-yil 1-may.
  54. ↑ „UNICEF ROSA – Young child survival and development – Water and Sanitation“. 2017-yil 3-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 14-avgust.
  55. ↑ Isalkar. „Over 1,500 lives lost to diarrhoea in 2013, delay in treatment blamed“. The Times of India. Indiatimes (2014-yil 29-iyul). Qaraldi: 2014-yil 29-iyul.
  56. ↑ "As China Roars, Pollution Reaches Deadly Extremes". The New York Times. August 26, 2007.
  57. ↑ Wong. „Air Pollution Linked to 1.2 Million Deaths in China“. The New York Times (2013-yil 1-aprel). Qaraldi: 2017-yil 1-dekabr.
  58. ↑ Maji, Kamal Jyoti; Arora, Mohit; Dikshit, Anil Kumar (2017-04-01). "Burden of disease attributed to ambient PM2.5 and PM10 exposure in 190 cities in China" (en). Environmental Science and Pollution Research 24 (12): 11559–11572. doi:10.1007/s11356-017-8575-7. ISSN 0944-1344. PMID 28321701. 
  59. ↑ Chinese Air Pollution Deadliest in World, Report Says. National Geographic News. July 9, 2007.
  60. ↑ David, Michael, and Caroline. „Air Pollution – Effects“. Library.thinkquest.org. 2011-yil 30-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 14-avgust.
  61. ↑ „Environmental pollution has become an endemic and global attendance issues in Nigeria. The irreversible damage cannot be quantified in relation to environmental sustainability.“ (2015-yil 26-avgust).
  62. ↑ Stanglin, Doug. „Global pollution is the world's biggest killer and a threat to survival of mankind, study finds“. USA Today (2017-yil 20-oktyabr). Qaraldi: 2017-yil 20-oktyabr.
  63. ↑ Mailloux, Nicholas A.; Abel, David W.; Holloway, Tracey; Patz, Jonathan A. (16 May 2022). "Nationwide and Regional PM2.5-Related Air Quality Health Benefits From the Removal of Energy-Related Emissions in the United States". GeoHealth 6 (5): e2022GH000603. doi:10.1029/2022GH000603. PMID 35599962. PMC 9109601. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=9109601. 
  64. ↑ Persson, Linn (2022). "Outside the Safe Operating Space of the Planetary Boundary for Novel Entities". Environmental Science & Technology 56 (3): 1510–1521. doi:10.1021/acs.est.1c04158. PMID 35038861. PMC 8811958. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=8811958. 
  65. ↑ Carrington, Damian. „Chemical pollution has passed safe limit for humanity, say scientists“. The Guardian (2022-yil 18-yanvar). Qaraldi: 2022-yil 18-yanvar.
  66. ↑ „SIS.nlm.nih.gov“. SIS.nlm.nih.gov (2010-yil 12-avgust). 2018-yil 1-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 26-avgust.
  67. ↑ „Toxnet.nlm.nih.gov“. Toxnet.nlm.nih.gov. Qaraldi: 2010-yil 26-avgust.
  68. ↑ Herrnstadt, Evan; Heyes, Anthony; Muehlegger, Erich; Saberian, Soodeh (2021). "Air Pollution and Criminal Activity: Microgeographic Evidence from Chicago" (en). American Economic Journal: Applied Economics 13 (4): 70–100. doi:10.1257/app.20190091. ISSN 1945-7782. https://www.aeaweb.org/articles?id=10.1257/app.20190091. 
  69. ↑ Heissel, Jennifer; Persico, Claudia; Simon, David (2019). Does Pollution Drive Achievement? The Effect of Traffic Pollution on Academic Performance. doi:10.3386/w25489. http://www.nber.org/papers/w25489. 
  70. ↑ Zivin, Joshua Graff; Neidell, Matthew (2012-12-01). "The Impact of Pollution on Worker Productivity". American Economic Review 102 (7): 3652–3673. doi:10.1257/aer.102.7.3652. ISSN 0002-8282. PMID 26401055. PMC 4576916. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=4576916. 
  71. ↑ „Optimal Institutional Arrangements for Pollution Control“.
  72. ↑ „pollution control“. Qaraldi: 18-avgust 2022-yil.
  73. ↑ American Petroleum Institute (API). Management of Water Discharges: Design and Operations of Oil–Water Separators, 1st, American Petroleum Institute, February 1990. 
  74. ↑ „The staggering economic cost of air pollution“ (january 29, 2016 at 3:04 p.m. est).
  75. ↑ EPA,OA,OP,NCEE. „Pollution Abatement Costs and Expenditures: 2005 Survey | US EPA“ (en). US EPA (2016-yil 31-mart). Qaraldi: 2018-yil 7-mart.
  76. ↑ „World's Worst Pollution Problems“.
  77. ↑ Gabbatiss, Josh. „Meat and dairy companies to surpass oil industry as world's biggest polluters, report finds“. The Independent (2018-yil 18-iyul). Qaraldi: 2019-yil 29-iyun.
  78. ↑ „Lelieveld, J.; Klingmüller, K.; Pozzer, A.; Burnett, R. T.; Haines, A.; Ramanathan, V. (25 March 2019).“ (2019-yil 25-mart).
  79. ↑ „Indoor Air Pollution: A Public Health Perspective“ (1983-yil iyul).
  80. ↑ Hong, Sungmin (1996). "History of Ancient Copper Smelting Pollution During Roman and Medieval Times Recorded in Greenland Ice". Science 272 (5259): 246–249 [p. 248]. doi:10.1126/science.272.5259.246. 
  81. ↑ David Urbinato. „London's Historic "Pea-Soupers"“. United States Environmental Protection Agency (summer 1994). Qaraldi: 2006-yil 2-avgust.
  82. ↑ „Deadly Smog“. PBS (2003-yil 17-yanvar). Qaraldi: 2006-yil 2-avgust.
  83. ↑ Lee Jackson, Dirty Old London: The Victorian Fight Against Filth (2014)
  84. ↑ Cited in David Clay Large, Berlin (2000) pp 17-18. 
  85. ↑   Phillips, Walter Alison (1911) "Berlin" in Chisholm, Hugh Encyclopædia Britannica 03 (11chi nashri) Cambridge University Press 785–791; see page 786 b "Dr A. Shadwell (Industrial Efficiency, London, 1906) describes it as representing “the most complete application of science.... ”" 
  86. ↑ Fleming. „History of the Clean Air Act“. American Meteorological Society. 2011-yil 10-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 14-avgust.
  87. ↑ Falchi, Fabio; Cinzano, Pierantonio; Duriscoe, Dan; Kyba, Christopher C. M.; Elvidge, Christopher D.; Baugh, Kimberly; Portnov, Boris A.; Rybnikova, Nataliya A. et al. (2016-06-01). "The new world atlas of artificial night sky brightness" (en). Science Advances 2 (6): e1600377. doi:10.1126/sciadv.1600377. ISSN 2375-2548. PMID 27386582. PMC 4928945. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=4928945. 
  88. ↑ „John Tarantino. The Environmental Blog“ (2012-yil 11-yanvar). 2012-yil 11-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 19-avgust. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Ifloslanish&oldid=5231049" dan olindi