Ilonlar
Ilonlar (Ophidia yoki Serpentes) — tangachalilar kenja turkumi hisoblanadi. Qadimgi Ilon qazilma qoldigʻi (uzunligi 11 m gacha) boʻr davridan maʼlum. Ilonning ajdodi echkemarlarga oʻxshash kaltakesaklar boʻlganligi taxmin qilinadi. Tanasi ingichka va uzun, uzunligi 8 sm dan 10 m gacha, muguzeimon qalqon va tangachalar bilan qoplangan. Oyoq kamari suyaklari boʻlmaydi, ayrim Ilonda chanoq va orqa oyoqlari rudimenti saqlanib qolgan. Umurtqalari 141 dan 435 tagacha. Tush suyagi boʻlmaydi, qovurgʻalari harakatchan. Koʻzini shaffof qovoqlar qoplab turadi. Quloq teshigi va nogʻora pardasi boʻlmaydi, oʻrta qulogʻi sodda tuzilgan. Tili uzun, ayrisimon, yakobson organi bor. Bosh skeletining yuz suyaklari elastik paylar orqali oʻzaro birikkan boʻlib, yirik oʻljani yutayotganida ogʻzining keng ochilishiga imkon beradi. Tishlari ingichka, oʻtkir, orqaga egilgan; oʻljani ushlab turish uchun xizmat qiladi.
| Ilonlar | ||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ||||||||||||
| Biologik klassifikatsiya | ||||||||||||
| ||||||||||||
 Ilonlar areali
(dengiz ilonlarining areali – koʻk) | ||||||||||||
| ||||||||||||
Zaharli ilonning yuqori jagʻlarida zahar tishlari boʻladi. Tishlar sirtidagi egatcha yoki ichidagi nay orqali zahar bezidan zahar oʻlja tanasiga oqib keladi. Ichki organlari asimmetrik joylashgan.
Siydik pufagi boʻlmaydi. Erkagining quyiqish organlari bir juft xaltachalardan iborat boʻlib, anal teshigidan orqaroqda, terisining ostida joylashgan. Yilda bir necha marta tullaydi, bunda terisining sirtqi qavati paypoq yechilganidek yaxlit koʻchib tushadi.
Ilonning 3000 ga yaqin turi 13 oilaga boʻlinadi. Asosiy oilalari: suv ilonlari, aspidlar, dengiz ilonlari, qora ilonlar, chuqurchaboshlilar, soʻqirilonlar, torogʻizlilar, boʻgʻma ilonlar, qalqondumlilar. Yer yuzida, Antarktidadan tashqari, hamma joyda uchraydi. Odatda, yer ustida qalin oʻt-oʻlanlar orasida, daraxtlarda, koʻp turlari choʻllarda, ayrim turlari suvda yashaydi. Yirtqich, oʻljani tirikligicha yoki oldin zaharlab yoki boʻgʻib oʻddirib keyin yutadi. Tuxum qoʻyadi, ayrimlari tuxumdan tirik tugʻadi. Ilon tabiatda kemiruvchilar, mollyuskalar va hasharotlar sonini cheklab turishda katta ahamiyatga ega.
Ilon zaharidan tibbiyotda foydalaniladi. Baʼzi Ilon terisi charm sanoatida qoʻllanadi. Ayrim Ilon odam uchun xavfli, biroq ular hech qachon birinchi boʻlib hamla qilmaydi.
Oʻzbekiston hududida Ilonning 20 gacha yaqin turi tarqalgan, ulardan kapcha ilon, koʻlbor ilon, dasht qora iloni, qalqontumshuq,charx ilonlari zaharli hisoblanadi. Koʻpchilik turlarining soni keskin kamayib ketmoqda. Xalqaro tabiatni muhofaza qilish jamiyati Qizil kitobiga ilonlarning 16 turi kiritilgan[1].
Еvolyutsiyasi
tahrirIlonlar (Serpentes) yer yuzida juda qadimdan mavjud bo‘lgan va ularning evolyutsiyasi murakkab jarayonni o‘z ichiga oladi. Ilonlarning zamonaviy turlari paydo bo‘lishiga olib kelgan jarayonlar va ularning umumiy tarixiy rivojlanishi to‘g‘risida quyidagi asosiy ma’lumotlarni keltirish mumkin:[2]
1. Ilonlarning ajdodlari
Ilonlarning evolyutsiyasi taxminan 150 million yil oldin, Yura davrida boshlangan deb taxmin qilinadi. Ularning ajdodlari suvda yoki quruqlikda yashovchi toshbaqasimon yoki kaltakesaksimon sutkasizlar bo‘lgan. Birinchi ilonlarga o‘xshash jonzotlar o‘rta Yura va kech Bo‘r davrida paydo bo‘lgan bo‘lib, ular zamonaviy ilonlarga qaraganda oyoqli va kaltakesaklarga yaqin edi.
2. Tanadagi o‘zgarishlar
Ilonlarning eng muhim o‘zgarishlaridan biri tanalarining uzunlashuvi va oyoqlarning yo‘qolishi bo‘lib, bu ularning suzish, yurish, va yirtqichlardan qochish qobiliyatlarini yaxshilagan. Dastlab ular suvda yashovchi yoki botqoqlik joylarda hayot kechirgan. Ortiqcha a’zolarining kamayishi va tananing cho‘zilishi ularning burilish va suzish qobiliyatlarini kuchaytirgan.
3. Tish va ov qilish strategiyalari
Ilonlar evolyutsiyasida ov qilish usullari ham rivojlangan. Masalan, ilonlarda zahar ishlab chiqaradigan bezlar va maxsus tishlar paydo bo‘lgan. Ba’zi ilonlar zahar bilan qurollangan bo‘lsa, boshqalari o‘ljani qisib o‘ldirish (bo‘g‘ish) usulini qo‘llaydi. Bu evolyutsion jarayon ular yashaydigan muhit va ovqatlanish sharoitlariga moslashishda muhim bo‘lgan.
4. Yurish va harakatlanish usullari
Ilonlarning tanasi oyoqlari yo‘q bo‘lishiga qaramay, o‘ziga xos harakatlanish usullariga ega. Masalan, "s-ko‘rinishli" harakatlanish, yonlama harakat va to‘g‘ri oldinga harakatlanish usullari mavjud. Bu usullar ilonlarga qattiq yuzalarda va suvda tez harakat qilish imkonini beradi.
5. Zahar va himoya tizimlarining rivojlanishi
Ilonlar o‘ljasini zaharlash orqali o‘ldirish va himoya qilish mexanizmlarini rivojlantirgan. Evolyutsiya davomida ba'zi turlarda maxsus zahar bezlari va in'ektsiya qilish uchun maxsus tishlar shakllangan. Zaharli ilonlar rivojlanib, turli o‘lja turlariga moslashgan va bu ularning omon qolish imkoniyatlarini oshirgan.
6. Iqlim va muhitga moslashuv
Ilonlar turli iqlim va geografik muhitlarga moslashgan. Ular cho‘llar, tropik o‘rmonlar, tog‘lar va suvli joylarda yashay olish qobiliyatiga ega bo‘lib, bu evolyutsiyaviy jarayon ularning turli turlarining keng tarqalishiga sabab bo‘lgan. Tropik joylarda yashovchi ilonlar issiq va nam iqlim sharoitlariga yaxshi moslashgan, sovuq hududlarda yashovchi ilonlar esa hayotiy jarayonlarini sekinlashtirib, qishki uyquga cho‘kish kabi strategiyalarni rivojlantirgan.
7. Ilonlarning zamonaviy turlari
Evolyutsiya davomida ilonlarning minglab turlari paydo bo‘lgan, va ular turli xil morfologik va ekologik xususiyatlarga ega. Hozirda ilonlarning turli oilalari, jumladan, pitonlar, boa ilonlari, kobralar, yirtqich ilonlar (viperlar) va boshqa ko‘plab turlari mavjud.
Kelib chiqishi
tahrirIlonlar kaltakesaklardan kelib chiqqan va monofil guruhdir. Molekulyar maʼlumotlarga koʻra, zamonaviy kaltakesaklar orasida ularning eng yaqin qarindoshlari iguanaga oʻxshash boʻlib, ular bilan birga Toxicofera kladasini hosil qiladi. Baʼzi morfologik tadqiqotlar shuni koʻrsatadiki, bu turkumga mozazaurlar ham kiradi va ular ilonlarning qardosh guruhidir.
Maʼlum boʻlgan eng qadimgi ilon qoldiqlari (2014-yil holatiga koʻra) Angliyaning Oʻrta yura choʻkindilaridan (taxminan 167 million yil oldin, Eophis Underwoodi) olingan[2].
Strukturaviy xususiyatlar
tahrirTashqi koʻrinishi
Ilonlarning tanasi choʻzilgan, oyoq-qoʻllari yoʻq. Tana uzunligi 10 sm dan deyarli 7 metrgacha oʻzgarib turadi.
Ilonlar oyoqsiz kaltakesaklardan jagʻning chap va oʻng qismlarining harakatchan tutashuvi (bu oʻljani butun yutib yuborish imkonini beradi), harakatlanuvchi koʻz qovoqlari, quloq pardasi va yelka kamarining yoʻqligi bilan farq qiladi.
Terisi
Ilonning tanasi tangasimon teri bilan qoplangan. Boshqa sudraluvchilardan farqli oʻlaroq (ilon va chuvalchanglar oʻrtasidagi chalkashlik) ilon terisi quruq, nam va shilimshiq emas. Koʻpgina ilon turlarida qorin tomonidagi teri maxsus boʻlib, sudralisg va tanasini tortish uchun moslashtirilgan va bu harakatni osonlashtiradi. Ilonning qovoqlari shaffof boʻlib, doimo yopiq holda qoladi. Ilonlarda teri bir vaqtning oʻzida va bir qatlamda oʻzgaradi[3].
Manbalar
tahrir- ↑ OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
- ↑ 2,0 2,1 Романовская Т. „Змеи потеряли ноги из-за выключения гена Sonic hedgehog“. Элементы (2016-yil 3-noyabr). 2016-yil 31-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 30-dekabr.
- ↑ Are snakes slimy? at Singapore Zoological Gardenʼs Docent. Accessed 14 August 2006.
 | Bu andozani aniqrogʻiga almashtirish kerak. |
| Ushbu maqolada Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan. |