Vikipediya

Ispaniya imperiyasi

Ispaniya imperiyasi (ispancha: Imperio Español; lotincha: Imperium Hispanicum), tarixda Ispan monarxiyasi (ispancha: Monarquía Hispánica) va Katolik monarxiyasi (ispancha: Monarquía Católica[1]) nomlari bilan tilga olingan tarixdagi eng yirik imperiyalardan biri edi. XV asr oxiridan XIX asr boshlariga qadar Ispaniya Yangi dunyoning ulkan hududini, Filippinning Osiyo arxipelagini, ular „Indies“ deb atalgan (ispancha: Las-Indias) va Yevropa, Afrika va Okeaniya hududlarini nazorat qilib turgan.[2][3] Ispaniya XVI-XVII asrlarning eng kuchli imperiyalaridan biri edi. Ispaniya imperiyasi „quyosh hech qachon botmaydigan imperiya“ deb nomlandi va XVIII asrda eng keng hududlariga ega boʻldi[4][5][6].

Ispaniya imperiyasi
Imperio Español (ispancha)
Imperium Hispanicum (lotincha)
↓ 1492 — 1976


↓
Bayroq Gerb
Shiori
Plus Ultra (lotincha)
Madhiya
Marcha Real (ispancha)

Bir vaqtlar Ispaniya monarxiyasi yoki imperiyasining hududlari boʻlgan dunyoning territoriyalari
Poytaxti Madrid
Til(lar)i Ispan tili
Lotin tili
Dini katolik
Pul birligi Ispan reali, Escudo, Ispan dollari, Ispan pesetasi
Boshqaruv shakli Kompozitsion monarxiya
(Gabsburglar)
Mutlaq monarxiya
(Burbonlar)
Tarix
 -  1402-96 Kanar orollarining bosib olinishi
 -  1512-yil Navarrening bosib olinishi
 -  1580-1640 Portugaliya bilan ittifoq
 -  1808-1833 Ispaniya Amerikasining mustaqillik urushlari
 - 10-dekabr 1898-yil Parij shartnomasi
Oʻtmishdagilar:		 Vorislar:
Kastiliya va Leon qirolligi
Aragon toji
Granada amirligi
Navarre qirolligi
Burgundiya Niderlandiyasi
Utrext shahzodasi-yepiskopligi
Atstek imperiyasi
Maya sivilizatsiyasi
Inklar imperiyasi
Madja-as
Sulu sultonligi
Luiziana (Yangi Fransiya)
Ispaniya
Italiya
Birinchi Meksika imperiyasi
Buyuk Kolumbiya
Rio-de-Plataning birlashgan provinsiyalari
Chili
Boliviya
Peru protektorati
Birinchi Filippin Respublikasi
Ekvatorial Gvineya
Sahroi Kabir Arab Demokratik Respublikasi
Luiziana (Yangi Fransiya)
Florida Hududi
AQShning Kubadagi harbiy hukumati
Puerto Riko

Kastiliya Iberiyada hukmronlik qiladigan shohlikka aylandi. Imperiya Ispaniyaning Gabsburglar sulolasi (1516-1700) hukmronligi ostida tashkil etildi va Ispaniya Burbon monarxlari davrida imperiya Hindular hududidan tushumini koʻpaytirdi[7]. Hindular hududida imperiyaning obroʻ-eʼtibori papa tomonidan patronat qilish vakolatini berish orqali kuchaytirildi va bu unga diniy sohada kuch berdi[8]. Ispaniya imperiyasining shakllanishidagi muhim element siyosiy, diniy va ijtimoiy hamjihatlikni boshlagan, ammo siyosiy birlashishni boshlamagan katolik monarxlari kastiliyalik Izabella va aragonlik Ferdinand II oʻrtasidagi sulolaviy ittifoq mavjud edi[9]. Iberiya qirolliklari oʻziga xos maʼmuriyat va yuridik konfiguratsiyalarga ega boʻlgan siyosiy oʻziga xosliklarini saqlab qolishgan[10].

Philip II davrida (1556-98) Ispaniya bir vaqtning oʻzida Gollandiya qoʻzgʻoloni, Fransiya diniy urushlari va Angliya bilan toʻqnashuvlarda ishtirok etganiga qaramay, dunyodagi eng kuchli Yevropa millati sifatida tanilgan. 1580-yilda Ispaniya Philip II mustamlakachilik hukmronligiga erishdi va Portugaliya va uning imperiyasini Oʻrta yer dengizidagi eng yirik dengiz kuchlari bilan oʻziga qoʻshdi (Kastiliya, Aragon, Sitsiliya va Neapol),Ispaniya Gollandiyasi, Fransiyadagi Franse-Comté, Germaniyadagi Reynlandiya, zamonaviy Kanadaga chegaradosh Yangi Ispaniya qirolligidan tortib Patagoniyaga qadar, Hindiston va Janubiy Osiyoda savdo portlari Ispaniyaga boʻysundirildi. Shuningdek, u Angliya taxtiga nikoh orqali daʼvo qilgan[11].

Xristofor Kolumb Amerikani kashf etgandan keyin Ispaniya u yerdagi katta yerlarni egallab oladi va Amerikadagi Ispaniya imperiyasi paydo boʻladi. XVI asr boshlarida u Atstek imperiyasi va Inklar imperiyalarini zabt etdi va Ispaniya tojiga sodiq boʻlgan mahalliy odamlarni saqlab qoldi va xristianlikni oʻz jamoalari va qirol hukumati oʻrtasida vositachilar sifatida qabul qildi[12]. Qisqa vaqt ichida Amerika qirollik hokimiyati vakolatiga topshirilgandan soʻng, qirol ushbu hududlarni nazorat qilishni oʻz zimmasiga oldi va u yerda hukmronlik qilish uchun Hindular Kengashini tuzdi. Keyin imperiya ikkita katta aholi punkti boʻlgan Meksika va Peruda yangi qonunlarni oʻrnatdi[13]. Ispaniyalik Magellenning Yerni aylanib chiqishidan soʻng, Fillipin ham Ispaniya mustamlakalaridan biriga aylantirildi.

XVIII asrning oxirida Burbon monarxlari tomonidan imperiyaning tashqi siyosatni boshqarish tuzilishi sezilarli ravishda isloh qilindi. Imperiya savdosining monopoliyasi XVII asrning boshlarida buzilgan, bir qancha moliyaviy qiyinchiliklarga duch kelindi[14]. XVII asrda Yevropaning isteʼmol tovarlari uchun toʻlovlarni amalga oshirish uchun kumush daromadning oʻzgarishi va uning imperiyasini himoya qilish xarajatlarining oʻsishi bilan Amerikaning Ispaniya uchun sezilarli imtiyozlari pasayib borgan[15].

Katolik monarxlari va imperiyaning kelib chiqishi

tahrir
 
Katolik monarxlarining gerbi

Merosxoʻrlarning nikohi bilan oʻzlarining taxtlariga oʻtirgan Aragonlik Ferdinan II va Kastiliyalik Izabella shaxsiy ittifoq tuzdilar, koʻpchilik olimlar bu voqeani Ispaniya monarxiyasining asosi deb hisoblaydilar. Ularning sulolaviy ittifoqi bir necha sabablarga koʻra muhim boʻlgan, ular birlashgan tartibda emas, balki katta miqdordagi hududlarni birlashtirish orqali hukmronlik qilganliklarida. Ular 1492-yilda bosib olingan Granada musulmon qirolligining nasroniy ravishda qayta tiklanishida Iberiyada kengayishni muvaffaqiyatli boshladilar. Ikkala qirollik hukmron sinfining turli dinlari tufayli bu gʻoliblik koʻpincha „Xristianlar oʻrtasida kelishuv“ deb nomlanadi. Granada Qirolligi yarim oroldagi soʻnggi qirollik boʻlgani sababli Valensiyada tugʻilgan Papa Alexander VI ularga katolik monarxlari unvonini berdi. Biroq, Granada qirolligi va uning atrofidagi qirollar yetti asr davomida musulmon xalifaliklarining bir qismi boʻlganini anglash muhimdir. „Qayta tiklash“ atamasi yarim orol qandaydir tarzda katoliklarga tegishli degan notoʻgʻri tasavvurni keltirib chiqaradi. Aslida, garchi fathda din rol oʻynagan boʻlsa ham, masala shundan iboratki, janubga kengayish qisman boylik va er kabi anʼanaviy sabablarga koʻra sodir boʻlgan. Biroq, diniy tomonning ustuvorligi sababli, „xristianlarni qaytarib olish“ atamasi voqeani tasvirlash uchun hanuzgacha qoʻllanadi. Aragonlik Ferdinand ayniqsa Fransiya va Italiyaga kengayish, shuningdek Shimoliy Afrikadagi istilolar haqida oʻylardi[16].

Usmonli turklari Osiyo va Yaqin Sharqning quruqlikdagi savdo-sotiqning nuqtalarini nazorat qilar ekan, Ispaniya ham, Portugaliya ham muqobil yoʻllarni qidirib topdilar. Portugaliya qirolligi Iberiyaning qolgan qismiga nisbatan ustunlikka ega edi. 1238-yilda Portugaliya nasroniylarni qayta tikladi va qirollik chegaralarini oʻrnatdi. Portugaliya keyinchalik Chetu portiga (1415), soʻng Atlantika orollari Madeyra (1418) va Azor orollarini (1427-1452) mustamlaka qilib, yanada koʻproq chet elga chiqishni boshladi; shuningdek, XV asrda Afrikaning gʻarbiy sohillari boʻylab sayohatlar boshlandi. Uning raqibi Kastiliya Kanar orollariga (1402) daʼvo qildi va 1462-yilda Moor hududini qaytarib oldi[17]. Xristian raqiblari Kastiliya va Portugaliya Alcachovas shartnomasida (1479) yangi hududlarni boʻlish toʻgʻrisida rasmiy kelishuvlarga kelishdi, shuningdek, Izabella uchun Kastiliya tojini berishdi, ammo bu voqeaga Portugaliya tomonidan harbiy jihatdan qarshilik boʻlgan.

1492-yilda Kristofer Kolumbning sayohati va 1493-yilda Yangi Dunyoning birinchi yirik aholi punktiga asos solinganidan soʻng, Portugaliya va Kastiliya Tordesillalar shartnomasi (1494) bilan dunyoni ikkiga boʻlib, Portugaliya Afrika va Osiyo va Gʻarbiy yarim sharni Ispaniyaga berdi[18] . Lissabonda portugaliyalik ayolga uylangan genuyalik dengizchi Xristofor Kolumbning sayohati 1492-yilda Hindistonga yoʻnalish izlab gʻarbga suzib, Kastiliyalik Izabelladan yordam oldi. Kolumb kutilmaganda „hindular“ deb nomlagan xalqlar yashaydigan gʻarbiy yarim sharga duch keldi. Keyinchalik sayohatlar va ispanlarning keng koʻlamli aholi punktlari paydo boʻldi, shundan keyin oltin Kastiliya xazinalariga tusha boshladi. Kengayib borayotgan imperiyani boshqarish maʼmuriy masalaga aylandi.

Andalusiyani zabt etish va keyinchalik mustamlaka qilinishi

tahrir

Qirol Ferdinand va qirolicha Izabella Iberiya yarim orolini zabt etganda, ular yangi egallab olingan hududlarni nazorat qilish siyosatini olib borishlari kerak edi. Buning uchun monarxiya encomienda tizimini joriy qildi. Bu tizim yirik obroʻli insonlarga yer-mulk berishdan iborat boʻlib. Bu oʻz oʻrnida yangi aristokratiya tabaqasining jadallashishiga olib kelgan. Keyinchalik ana shu mulkdorlar imperiyadan alohida boʻlishga harakat qila boshlaganlar. Siyosiy tashkil etishning ushbu usulini tatbiq etgan holda, qirollik resurslardan jamoaviy foydalanish kabi mavjud tizimlarni toʻliq almashtirmasdan xususiy mulkchilikning yangi shakllarini amalga oshirishga muvaffaq boʻldi. Harbiy va siyosiy istilohdan soʻng, diniy istilolarga ham eʼtibor qaratildi va bu Ispaniya inkvizitsiyasining paydo boʻlishiga olib keldi. Inkvizitsiya texnik jihatdan katolik cherkovining bir qismi boʻlsa ham, Ferdinand va Izabella alohida ispan inkvizitsiyasini tuzdilar, bu yarim oroldan musulmonlar va yahudiylarni ommaviy ravishda chiqarib yubordi. Keyinchalik bu diniy sud tizimi qabul qilindi va Amerikaga koʻchirildi, ammo ular cheklangan yurisdiktsiyaga va katta hududlarga ega boʻlgani sababli unchalik samarali boʻlmagan.

Shimoliy Afrikaga yurishlar

tahrir

Iberiya yarim orolida nasroniylarning istilosi tugashi bilan Ispaniya Shimoliy Afrikaning musulmon hududlarini egallashga harakat qildi. Ispaniya 1497-yilda Melillani zabt etdi va Shimoliy Afrikada oʻz hududlarini kengaytirishni boshladi. Shimoliy Afrika qirgʻogʻidagi bir necha shahar va karvonsaroylar Kastiliya tomonidan bosib olingan: Mazalquivir (1505), Pénón de Véles de la Gomera (1508), Oran (1509), Aljers (1510), Bugi va Tripoli (1510). Atlantika qirgʻogʻida, Ispaniya Kanar orollarining koʻmagi bilan Santa-Kruz-de-la-Mar-Pekenaning (1476) ulkan qismini egallab oldi va bu Cintra (1509) shartnomasining roziligi bilan 1525-yilgacha saqlanib qoldi.

Italiya va Navarre uchun kurashlar

tahrir
 
El gran capitán Cerignola jangida

Katolik monarxlari oʻz farzandlari uchun uzoq vaqtdan beri dushman boʻlganlarni ajratish uchun nikoh strategiyasini ishlab chiqdilar: Fransiya, Portugaliya, Angliya va Gabsburg uyining merosxoʻrlariga uylanishdi. Xuddi shu strategiyadan soʻng, katolik monarxlari 1494-yilda boshlangan Italiya urushlarida Neapolning Aragonese uyini Fransiyaning Charlz VIII ga qarshi qoʻllab-quvvatlashga qaror qilishdi. Aragon qiroli sifatida Ferdinand Italiya ustidan nazorat oʻrnatish uchun Fransiya va Venetsiyaga qarshi kurashda qatnashgan; bu toʻqnashuvlar Ferdinandning qirol sifatida tashqi siyosatining markaziga aylandi. Yevropa jang maydonlarida Ispaniya qirolligining ustunligini oʻrnatgan ushbu janglarda Ispaniya qirollarining kuchlari 17-asr oʻrtalariga qadar davom etadigan yengib boʻlmas kuchga ega boʻlishdi.

1504-yilda qirolicha Izabella vafot etganidan keyin Ferdinandni Kastiliya siyosatidagi rolidan chetlatishadi, shu sababdan Ferdinand 1505-yilda Germain de Foixga uylanib, Fransiya bilan ittifoqni mustahkamladi[19]. Agar oʻsha juftlik bola koʻrganda edi, Aragon taxti merosxoʻriga aylangan boʻlar edi. Ferdinand Italiyaga nisbatan koʻproq tajovuzkor siyosat olib bordi va bu yerda Ispaniyaning taʼsir doirasini kengaytirishga harakat qildi. Ferdinandning birinchi Ispaniya qoʻshinlari Venetsiyaga qarshi Kambrai Ligasi urushida qatnashdi, bu yerda Ispaniya askarlari Agnadello jangida fransuz ittifoqchilari bilan birga urush olib borishdi. Bir yil oʻtgach Ferdinand Milan va Navarreni qoʻlga kiritish ilinjida Fransiyaga qarshi Muqaddas Ligaga qoʻshildi. Bu urush Venetsiya urushiga qaraganda kam muvafaqqiyatga erishdi va 1516-yilda Fransiya Milanni boshqaruvini qoʻlga olish boʻyicha boʻlgan sulhni imzoladi. Ispaniyaga esa 1488, 1491, 1493 va 1495-yillardagi bir qator shartnomalarga binoan Ispaniya protektorati boʻlgan yuqori Navarre berildi xolos[20].

Kanar orollari

tahrir
 
Kanar orollariga bosqin (1402-1496)

Portugaliya kashf etilgan hududlar ustidan portugallarning nazoratini oʻrnatish uchun papaning ruxsatini oldi, ammo Kastiliya ham Papadan 1436-yil 6-noyabrda Romani Pontifeksga va 1437-yil 30-aprelda Dominatur Dominusga Kanar orollariga boʻlgan huquqlarini himoya qilishi boʻyicha murojaat qildi[21]. Kanar orollarining bosib olinishi Kastiliya qiroli Genrix III davrida 1402-yilda boshlangan. Bosqin 1478-yil va 1496-yillar orasidagi Kastiliya qirolligining qoʻshinlari tomonidan Gran Kanariya (1478-1483), La Palma (1492-1493) va Tenerife (1494-1496) bosqinlari bilan yakunlandi.

Portugaliya bilan raqobat

tahrir

Portugaliyaliklar Gvineya koʻrfazida (1471) Oltin qirgʻoqni kashf etishlarini behuda sir tutishga harakat qilishdi, ammo bu xabar tezda juda katta shov-shuviga sabab boʻldi. Solnomachi Pulgar Gvineya xazinalarining shon-sharafi Andalusiya portlari atrofida tarqalib ketgan" deb yozgan[22].

Kastiliya merosxoʻrlari urushi (1475-79) katolik monarxlariga nafaqat Portugaliya hokimiyatining asosiy manbayiga hujum qilish, balki ushbu foydali savdo-sotiqni egallash imkoniyatini berdi. Qirol Gvineya bilan ushbu savdoni rasmiy ravishda tashkil qildi: har bir avtoulovga davlat litsenziyasi berilishi va foydasining beshdan bir qismidan soliq toʻlanishi kerak edi (Gvineya bojxona qabul qiluvchisi 1475-yilda Sevillada mashhur Casa de Contratación boʻlgan[23].

 
Kashfiyot asridagi Iberian 'badan kauzum'

Kastiliya flotlari 1476-yilda Tingitana yarim orolidagi Seuta shahrini zabt etib (1476-yilda), Keyp-Verde orollarini vaqtincha egallab olib, Atlantika okeanida jang qilishdi (lekin portugallar tomonidan bosib olingan) va hatto Prayada magʻlub boʻlgan Azor orollariga hujum qilishgan. Urushning burilish davri 1478-yilda yuz berdi, ammo qirol Ferdinand tomonidan Gran Kanariyani zabt etish uchun yuborilgan Kastiliya floti portugallar hujumi natijasida koʻplab kemalari va odamlarini yoʻqotdi. Gvineya jangida oltin bilan toʻla Kastiliya armadasi qoʻlga kiritildi.

Alcáçovas shartnomasi (1479-yil 4-sentabr) Kastiliya taxtini katolik monarxlariga ishonib topshirgan holda, Kastiliya harbiy va mustamlakachilarning magʻlubiyatini aks ettirgan. "Kastiliya bilan urush Gvineya koʻrfazida boshlanib, 1478-yilda u yerda oʻttiz beshta yelkanli Kastiliya floti magʻlubiyatga uchraganda yakuniga yetdi. Ushbu dengiz gʻalabasi natijasida, 1479-yilda Alcáçovas kelishuviga binoan, Kastiliya Kanar orollarida oʻz huquqlarini saqlab qolar ekan, butun Gʻarbiy Afrika qirgʻoqlari boʻylab port va baliq ovlash boʻyicha Portugaliyaning monopoliyasini va Portugaliyaning Madeyra, Azor va Kape Verde shaharlariga boʻlgan huquqini tan oldi[24]. Shartnoma ikki mamlakatning taʼsir doiralarini belgilab, Mare klasumining tamoyilini oʻrnatdi. Buni 1481-yilda Papa Sixtus IV papalik Æterni regisda tasdiqlagan (1481-yil 21-iyunda)[25].

Biroq, bu tajriba kelajakda Ispaniyaning kengayishi uchun foydali boʻladi, chunki ispaniyaliklar Kanar orollarida[26] topilgan yoki kashf qilingan yerlardan haydalganligi sababli va Afrikadan[27] Hindistonga olib boradigan yoʻldan — ular Kolumbning safariga homiylik qilishgan[28]. Shunday qilib, Alcáçovas shartnomasi tomonidan qoʻyilgan cheklovlar bekor qilindi va ikki yangi dengiz kuchlari oʻrtasidagi Tordesillalar shartnomasida dunyoning yangi va muvozanatli boʻlinishiga erishiladi[29].

Yangi dunyo sayohatlari va Tordesillalar shartnomasi

tahrir
 
Kolumb haykali, Yangi dunyo kashfiyotlari sharafiga qoʻyilgan haykal. Yodgorlikning gʻarbiy jabhasi shundaki markazda Izabella, chapda Kolumb, oʻng tomondan kesishadi. Plaza de Kolon, Madrid (1881-85)
 
Kolumbning qaytishi, 1493-yil
 
Tordesillalar shartnomasida Kastiliya va Portugaliya dunyoni ikkiga boʻlishdi.

Alcaçovas bitimidan yetti oy oldin, Aragon qirolligi qiroli Ioann II vafot etdi va uning kastiliyalik Izabella I bilan turmush qurgan oʻgʻli Ferdinand II Aragon tojining taxtini meros qilib oldi. Ikkalasi katolik monarxlari sifatida tanildi, ularning nikohlari bilan Aragon valiahdi va Kastiliya oʻrtasida oʻzaro munosabatlar oʻrnatildi, ularning har biri oʻz maʼmuriyatiga ega edi, lekin davlat ikkala monarx tomonidan birgalikda boshqarilar edi[30].

Ferdinand va Izabella oʻn yillik urushdan keyin 1492-yilda Granadadan chiqqan soʻnggi musulmon qirolini magʻlub etishdi. Keyinchalik katolik monarxlari gʻarb tomon suzib, Cipanguga (Yaponiya) yetib borishga harakat qilgan genuyalik dengizchi Xristofor Kolumb bilan muzokara olib borishdi. Kolumb oʻz fikrini dadil Izabellaga aytganida, Kastiliya allaqachon Sharq yerlarini kashf qilish boʻyicha Portugaliya bilan kelishgan edi. 14-fevral 1492-yil Santa Fe kapitulyatsiyasida Xristofor Kolumb katolik monarxlaridan ilgari kashf etilgan va keyin ham kash etiladigan yerlarda hokim va gubernator etib tayinlanganligi haqida hujjat oldi[31][32]; shunday qilib, bu Hindistonda maʼmuriy tashkilot yaratgan birinchi hujjat aylandi. Kolumbning kashfiyotlari Shimoliy va Janubiy Amerikada Ispaniya mustamlakasi boshlanishini belgiladi[33]. Ispaniyaning bu yerlargs daʼvosi 1493-yil 4-maydagi papa farmoni Inter caetera va 1493-yil 26-sentabrdagi Dudum sitsidem tomonidan tasdiqlangan, ular kashf etilgan va ochilishi kerak boʻlgan hududlarni Ispaniya mustamlakaligi deb tan olishgan.

Portugaliyaliklar Alcáçovas demarkatsiya chizigʻini davom ettirishni istaganligi sababli, Kape Bojadorning janubiy kengligi boʻylab sharq va gʻarbiy tomonga qarab, 1494-yil 7-iyundagi Tordesil shartnomasiga kiritilgan boʻlib, unda yer shari: Ispaniya va Portugaliya daʼvolarini ajratadigan ikkita yarim sharga boʻlingan edi[34]. Ushbu harakatlar Ispaniyaga shimoldan janubgacha boʻlgan butun dunyo boʻylab mustamlakalarni barpo etish uchun eksklyuziv huquqlarni berdi (keyinchalik portugal qoʻmondoni Pedro Alvares Kabral 1500-yilda duch kelgan Braziliya bundan mustasno), shuningdek Osiyoning sharqiy qismlarida.

Tordesillalar shartnomasi[35] 1506-yil 24-yanvarda Papa Yuliy II tomonidan tasdiqlandi. Ispaniyaning kengayishi va mustamlakachiligiga iqtisodiy taʼsirlar, milliy obroʻ-eʼtibor va yangi dunyoga katoliklikni tarqatish istagi sabab boʻldi. Tordesil shartnomasi va Sintra toʻgʻrisidagi bitim (1509-yil 18-sentabr)[36] qirollik va Portugaliyaning chegaralarini oʻrnatdi va 1497-yilda Melillani zabt etish bilan boshlangan Kastiliyani kengaytirishga ruxsat berildi.

Papaning farmoni va Amerika

tahrir
 
Iberiyada tugʻilgan papa Aleksandr VI ispan monarxlariga chet elda yangi topilgan mamlakatlarda diniy kuch bilan sarmoya kiritgan farmonlarni targʻib qildi.

Portugaliyadan farqli oʻlaroq Ispaniya rim papasidan izlanishlar uchun ruxsat soʻramadi, ammo yangi topilgan mustamlakalar hududida Ispaniya nazoratini tan olishini talab qildi[37]. Katoliklikni himoya qilish va eʼtiqodni targʻib qilish papalikning asosiy vazifasi boʻlgani sababli, diniy sohada Ispaniya va Portugaliya qirollarining kuchlariga taʼsir koʻrsatadigan bir qator papalik farmonlari paydo boʻldi. Yangi yerlar aholisining murojaatlari papa hokimiyati tomonidan Portugaliya va Ispaniya hukmdorlariga bir qator papa farmonlari orqali ishonib topshirilgan. Haqiqiy Patronato yoki cherkov idoralari uchun qirollik homiyligining kuchi Iberiyada ilgari boʻlgan. Eximiae devotionis Sinceritas, katolik monarxlari va ularning oʻrinbosarlariga, Papa hokimiyati Portugaliyaga bergan huquqlarni, xususan, yangi ochilgan hududlarda cherkov idoralariga nomzodlar koʻrsatish huquqini berdi.[38] .

1475-yilgi Segoviya kelishuviga binoan, Ferdinand papa farmonlarida Kastiliya qiroli sifatida tilga olingan va uning oʻlimidan soʻng Hindiston unvonini Kastiliya qiroliga kiritilishi kerak edi. Bu hududlarni katolik monarxlari birgalikda mulk sifatida birlashtirdilar[39].

 
Katolik Ferdinand Atlantika okeani boʻylab, yalangʻoch tubjoylar bilan Kolumb oldida. Giuliano Dati „Xat“ ning old qismi, 1493-yil [40]

1506-yil Villafafila shartnomasida Ferdinand nafaqat kastiliyalik kuyovi Filipp I foydasiga Kastiliya hukumatidan voz kechdi, balki qirollik daromadlarining yarmini ushlab turuvchi Indeys podsholigidan voz kechdi. Kastiliyalik Joanna va Filip qirol va qirolicha unvonlarini oldilar va mamlakatning yakka hukmdoriga aylandilar[41]. Ammo Villafafilla shartnomasi uzoqqa choʻzilmadi. Filipning tasodifiy oʻlimi tufayli Ferdinand yana qaytib taxtga oʻtirdi va mustamlakalarning ham hukmdori huquqini qaytarib oldi[42].

1504-yilda papalik farmonlari va Kastiliya qirolichasi Izabelella va 1516-yilda qirol Ferdinandning vasiyatnomalariga binoan, bunday mulk Kastiliya qiroliga oʻtkazildi. Ushbu tartibga kelgusi monarxlar tomonidan, 1519-yilda Karl I dan boshlab, yangi chet el hududlarining huquqiy maqomi belgilandi[43].

Papa farmonlari orqali topilgan hududlarning egalik huquqi Kastiliya va Leon qirolligi qirollariga tegishli edi. Indeyslarning siyosiy holati katolik monarxlarining „Lordship“ -dan Kastiliya merosxoʻrlari uchun „qirollar“ ga aylantirilishi edi. Garchi Aleksandr farmoni katolik monarxlariga toʻliq, erkin va qudratli kuch bergan boʻlsa ham, ularni xususiy mulk sifatida emas[44], balki davlat organlari va Kastiliya hokimiyati orqali jamoat mulki sifatida boshqarishgan va keyin ushbu hududlar Kastiliya qirolligiga qoʻshilganida qirol hokimiyati Kastiliya qonunlariga boʻysungan[45].

Bu qirollik katolik cherkovini qoʻllab-quvvatlash uchun toʻlovlarni, xususan qishloq xoʻjaligi mahsulotlari va chorvachilikka undiriladigan ushrning homiysi boʻlgan. Umuman olganda, hindular ushrlardan ozod qilindi. Garchi qirol bu daromadlarni olgan boʻlsa-da, lekin bu daromaddan qirolning oʻziga moliyaviy foyda keltirmasligi uchun, ularni cherkov ierarxiyasi va taqvodor muassasalarning toʻgʻridan-toʻgʻri qoʻllab-quvvatlashi uchun ishlatish kerak dev hisoblangan[46].

Yangi Ispaniyada Meksikaning Fransisk yepiskopi Xuan de Sumarra va Birinchi Vitse prezident Don Antonio de Mendoza 1536-yilda Kolechio de Santa Cruz de Tlatelolkoda aborigen ruhoniylarni oʻqitish tashabbusiga asos solishdi. Tajriba muvaffaqiyatsiz deb topildi va mahalliy odamlar tayinlanish uchun dinda juda yangi islohot deb hisoblandi. Papa Pol III Sublimis Deus (1537) farmonini nashr qildi, unda mahalliy aholi masihiy boʻlishlari mumkin edi, ammo Meksika (1555) va Peru (1567-68) viloyat kengashlari mahalliy aholidan ruhoniy tayinlanishini taqiqlashdi.

Amerikadagi birinchi aholi punktlari

tahrir
 
Kolumb 1492-yilda Jon Vanderlin tomonidan Ispaniya bayrogʻini osmoqda
 
Puerto-Plata, Dominikan Respublikasi. Ushbu shahar 1502-yilda tashkil topgan boʻlib, u Yangi Dunyoda doimiy yashaydigan eng qadimgi Yevropa shaharchasidir.
 
Kumana, Venesuela. Ushbu shahar 1510-yilda tashkil topgan boʻlib, bu qitʼa Amerika qitʼasida doimiy yashaydigan eng qadimgi Yevropa shaharlaridan biridir.

Santa Fe kapitulyatsiyasidan soʻng, Kastiliya valiahdi Kolumbga keng miqyosda kuch berdi, shu jumladan kashfiyot, tartibga solish, siyosiy hokimiyat va daromadlar. Birinchi kashfiyot qirollik mustamlakasini oʻrnatdi va qirol Kolumb tomonidan topilgan narsaga katta baho berdi va shuning uchun Ispaniya Torrdesillalarni Portugaliya bilan oʻz hududini Ispaniya tomonida himoya qilinishi haqida shartnoma tuzdi va oʻz mustamlakalarining yakka hukmdori oʻzi ekanligini va bundan keyin ochiladigan hududlarda ham Ispaniya nazorati oʻrnatilishini bildirdi. Qirol Kolumb bilan boʻlgan munosabatni tezda baholadi va hudud ustidan bevosita nazoratni oʻz zimmasiga olishga va uning imtiyozlarini bajarishga oʻtdi. Qirollik yangi hududlarni qidirish, bosib olish va joylashish shartlarini belgilashda yanada ehtiyotkorlik ish tutdi.

Karib dengizi atrofidagi holat ispanlarni oʻylantirdi va ular keyingi mustamlaka hududlarni kashf etish va bosib olib, oʻz nazoratiga olish haqida oʻylay boshlashdi. Mahalliy aholini oʻz nazoratlariga olish, u yerlarda yangi aholi punktlarini qurish va ispan amaldorlarini tayinlash asosiy vazifalardan etib belgilandi. Karib dengizida yaratilgan namunalar kengayib borayotgan Ispaniya sohalarida tarqatildi, shuning uchun Karib dengizining ahamiyati Atsek imperiyasining Ispaniya tomonidan bosib olinishi va Peruning Ispaniya bosib olinishidan soʻng tezda yoʻq boʻlib ketdi, ushbu fathlarda ishtirok etganlarning koʻpchiligi Karib dengizida oʻz ekspluatatsiyasini boshladilar[47].

Yangi Dunyodagi birinchi doimiy Yevropa aholi punktlari Karib dengizi atroflarida qurilgan boʻlib, ularning eng birinchi qurilgani Hispaniola orolida joylashgan. Keyinchalik yangi aholi punktlari Kuba va Puerto-Rikoda tashkil etildi. Kolumb genuyalik sifatida, qurilishni maishiy savdo markazlari va fabrikalar koʻrinishida, maoshli ishchilar mahalliy aholi bilan savdo-sotiq qilishda va foydalanilayotgan resurslarni aniqlashda hisobga olingan holda amalga oshirish tarafdori boʻlgan. Biroq, Yangi Dunyoda Ispaniyaning turar joyi kastiliyaliklarning hayotini boshqa joyda takrorlash uchun barcha muassasalar va moddiy hayotni oʻz ichiga olgan katta, doimiy turar joyiga asoslangan edi. Kolumb 1493-yildagi Amerikaga ikkinchi sayohatida bu maqsadni amalga oshirish uchun katta miqdordagi koʻchmanchilar va tovarlarga ega edi[48]. Hispanioladagi Santo Domingo shahri 1496-yilda Xristofor Kolumbning akasi Bartolomey Kolumb tomonidan tashkil etilgan va toshga qurilgan doimiy shaharga aylangan.

Amerikada qirollik nazoratining oʻrnatilishi

tahrir

Garchi Kolumb Osiyoga kelganiga juda ishonsa ham, u Osiyoda emas edi. Dastlab Kastiliya qiroli Kolumbga juda katta unvon va mansablar bergan edi. Bu mahalliy koʻchmanchi ispanlarni xavotirga solib qoʻygan. Qirollik 1515-yilda birinchi boʻlib qirol gubernatorlarini, soʻngra yuqori sudni yoki Audiensiyani tayinlash orqali Kolumbga berilgan keng vakolatlarga chek qoʻyishni boshladi.

Kolumb materik bilan 1498-yil duch keldi[49] va Katolik monarxlari materik haqida 1499-yilda bilishdi. Hispanioladagi Kolumbga qarshi qoʻzgʻolondan foydalanib, ular Fransisko de Bobadilani Kolumb tomonidan kashf etilgan yerlar ustidan fuqarolik va jinoiy yurisdiktsiyaga ega boʻlgan Indeyslar gubernatori etib tayinladilar[50]. Ammo tez orada Bobadilla 1501-yil sentabrda Frey Nikolas de Ovando bilan almashtirildi[51]. Endilikda, qirollik odamlarga Indeyslar yeriga faqat oldingi qirollik litsenziyasi bilan borishga ruxsat beradi[49] va 1503-yildan keyin toj monopoliyasi Sevilda Casa de Contratación (Savdo uyi) ning yaratilishi bilan taʼminlandi [52].

 
1515-yillarda Ispaniya imperiyasi hududi

1493-yildan 1516-yilgacha Fonseca[53] va 1518-yildan 1524-yilgacha Jean Le Sauvage amerikaliklarni boshqardi[54]. 1504-yildan keyin kotiblik lavozimi qoʻshildi[55], shuning uchun bu lavozim 1504-1507-yillarda Gaspar de Gritsioning zimmasiga yuklandi, 1508 va 1518-yillar orasida Lope de Konchillos[56], 1519-yildan boshlab esa Fransisko de los Kobos kotib lavozimida ishlagan[57].

1511-yilda Hindular Xuntasi Hindu muammolarini hal qilish uchun Kastiliya Kengashiga tegishli doimiy komissiya sifatida tashkil qilindi[58] va bu 1524-yilda tashkil etilgan Hindular Kengashining asosini tashkil etdi[59]. Oʻsha yili, qirollik oʻsha paytdagi eng muhim shahar — Hispaniola orolidagi (hozirgi Gaitida va Dominikan Respublikasi) Santo Domingo shahrida doimiy ravishda yuqori sudni tashkil qildi. Endilikda Hindular ustidan nazorat Kastiliyada ham, koloniyada yangi qirollik sudi amaldorlari tomonidan olib borildi. Yangi hududlar istilo qilingach va muhim ispan aholi punktlari barpo etilgandan soʻng, boshqa tinglovchilar ham paydo boʻldi.

Hispaniolada joylashgandan keyin yevropaliklar boshqa aholi punktlarini qidirishni boshladilar, chunki boyliklar yoʻq edi va tub aholining soni kamayib borardi. Gullab-yashnamagan Hispanioladan boʻlganlar yangi aholi punktida yangi muvaffaqiyatlarni izlashni xohlashdi. U yerdan Xuan Pons de Leon Puerto-Rikoni (1508) zabt etdi va Diego Veleskes Kubani egalladi.

1508-yilda navigatorlar kengashi Burgosda yigʻilishdi va gubernator sifatida Alonso de Ojeda va Diego de Nikuesaga ishonib topshirilgan loyiha materikda aholi punktlarini barpo etish zarurligi toʻgʻrisida kelishib oldilar[60]. Ular Hisaniola gubernatoriga, yangi tayinlangan Diego Kolumbga[61], Owando bilan bir xil yuridik vakolatlarga ega edilar[62].

1510-yilda Vasko Nunez de Balboa tomonidan asos solingan Kastilya de Orodagi (hozirgi Nikaragua, Kosta-Rika, Panama va Kolumbiya) Santa Mariya la Antigua del Daryen materikning birinchi manzilgohi edi[63]. 1513-yilda[64] Balboa Panamaning Istmusini kesib oʻtdi va Tinch okeanini Yangi Dunyoning Gʻarbiy sohilidan koʻrgan birinchi Yevropa ekspeditsiyasiga boshchilik qildi[65]. Balbao tinch okeani va unga tutash hududlarga Ispaniya imperiyasi mulki sifatida daʼvo qildi[66].

Ispaniyaning Gabsburg sulolasi 1516-1700-yillar

tahrir
 
Ispaniya Filip II davrida
  Kastiliya Kengashi tomonidan boshqariladigan hududlar
  Aragon kengashi tomonidan boshqariladigan hududlar
  Portugaliya kengashi tomonidan boshqariladigan hududlar
  Italiya kengashi tomonidan boshqariladigan hududlar
  Hindular kengashi tomonidan boshqariladigan hududlar
  Flenders kengashi tomonidan boshqariladigan hududlar

Katolik monarxlarining nikoh siyosati natijasida ularning Gabsburg nabirasi Charlz Amerikadagi Kastiliya imperiyasini va Oʻrta yer dengizidagi Aragon tojining mulklarini (shu qatorda Italiyaning janubini ham) meros qilib oldi. Charlz shuningdek oʻz nasabi orqali Muqaddas Rim imperatori boʻlgan va uning oʻgʻli Filip II Gabsburg Gollandiyasini meros qilib olgan. Filipp Ispaniya imperiyasining maʼmuriyatini markazlashtirib, „ehtiyotkor qirol“ nomi bilan mashhur boʻlgan va Ispaniya uchun madaniy va siyosiy oltin asrni boshlab berdi va 1580-yilda Portugaliya imperiyasini ham meros qilib oldi.

Gabsburglar bir nechta maqsadlarni koʻzladilar:

  • Fransiyaning kuchiga putur yetkazish va uni sharqiy chegaralaridan oʻtkazmaslik.
  • Yevropani Islomga qarshi himoya qilish, xususan Usmonli-Gabsburg urushlarida Usmonli imperiyasini magʻlub qilish.
  • Muqaddas Rim imperiyasida Gabsburg gegemonligini saqlab turish va protestant islohotiga qarshi Rim katolik cherkovini himoya qilish.
  • (Katolik) nasroniylikni Yangi dunyo va Filippin tub aholisiga yoyish.
  • Amerika boyliklaridan foydalanish (oltin, kumush, shakar) va Osiyo bilan savdo qilish (chinni, ziravorlar, ipak).

Ispaniya qiroli Charlz I / Charlz V, Muqaddas Rim imperatori (1516-1558-yil)

tahrir
 
Charlz V, Muqaddas Rim imperatori va Ispaniya qiroli (chapda) oʻgʻli Filipp bilan

Aragon tojining qiroli Ferdinand II ning oʻlimidan soʻng uning qizi qirollikni boshqara olasligi uchun Charlz Kastiliya va Aragon qiroliga aylandi. U Ispaniyaning birinchi Gabsburg monarxi va onasi bilan Ispaniyaning hamvorislaridan biri edi. Charlz Shimoliy Yevropada oʻsgan va uning qiziqishlari xristian Yevropaning manfaatlarida boʻlgan. Oʻrta yer dengizi va Markaziy Yevropada Usmonli turklarining davom etayotgan tahlikasi ham monarxni egallab oldi. Toʻgʻridan-toʻgʻri meros boʻlmagan holda, Charlz, bobosi imperator Maksimilianning vafotidan keyin knyaz-saylovchilarga berilgan pora evaziga Muqaddas Rim imperatori etib saylandi. Charlz Yevropadagi eng qudratli xristian hukmdoriga aylandi, ammo uning Usmonli raqibi, Sulaymon, Yevropada hukmronlik qilish uchun ustuvorlik qildi. Fransiya Gabsburg siyosiy hokimiyatiga qarshi misli koʻrilmagan, ammo pragmatik ittifoq tuzdi va Usmonlilar Germaniya protestant knyazlariga Shimoliy Yevropada xristian birligini buzgan diniy mojarolarda yordam berdi. Shu bilan birga, Ispaniya tomonidan Yangi Dunyoda talab qilingan chet el yerlari boylik manbai boʻlib xizmat qildi. Atstek imperiyasi va Inklar imperiyasining bosqinlari Ispaniya imperiyasiga juda katta tub tsivilizatsiyalar olib kirdi va mineral boyliklar, xususan kumush aniqlandi va ekspluatatsiya qilindi, qirollikning iqtisodiy qoniga aylandi. 1558-yilda u Ispaniya taxtini oʻgʻli Filippga topshirdi va davom etayotgan nizolarni merosxoʻriga qoldirdi.

Italiya uchun kurashlar

tahrir
 
Pavia jangi

1516-yilda Charlz I ning koʻtarilishi va 1519-yilda Muqaddas Rim imperiyasining suverenligiga saylanishi bilan Fransiya qiroli Fransisk Gabsburg hududini qurshab oldi. U 1521-yilda Italiyada imperatorlik mulkiga bostirib kirib, fransuz-gabsburg raqobatining ikkinchi urushini boshladi. Urush Fransiya uchun falokat boʻldi, Bicoca (1522) va Pavia (1525) janglarida magʻlubiyatga uchradi, unda Fransisk I asirga olindi va Madridda qamoqqa olindi va Landriano (1529) jangida oldin Fransisk Milandan voz kechdi va imperiyani tark etdi. Keyinchalik Charlz „Milan“ ning imperial fefosini ispaniyalik oʻgʻli Filippga berdi.

Papa va Charlzning munosabatlari murakkab edi. 1525-yilda Pavia jangida Charlzning kuchlari gʻalaba qozonishdi. Papa Klement VII Fransiya va Italiyaning taniqli davlatlari bilan Gabsburg imperatoriga qarshi birlashdi va natijada Konyak Ligasi urushi boshlandi. Charlz papaning ishlaridan gʻazablandi va 1527-yilda Italiyaga bordi va Rim shahrini talon toroj etdi. 1529-yilda Charlz V va Papa oʻrtasida imzolangan Barselona tinchligi ikki rahbar oʻrtasida samimiy munosabatlarni oʻrnatdi.

Charlz V hukmronligi davrida Usmonli turklari

tahrir
 
Seviliyadagi shior

XVI asrga kelib Usmonlilar Gʻarbiy Yevropa davlatlari uchun tahdidga aylandi. Ular sharqiy nasroniy Vizantiya imperiyasini magʻlubiyatga uchratib, Usmonlining poytaxti sifatida vujudga keltirishgan va Usmoniylar Sharqiy Oʻrta yer dengizining boy hududini egallab olishgan, Osiyo, Misr va Hindiston bilan aloqalari boʻlgan va XVI asr oʻrtalarida Yevropaning uchdan bir qismini boshqargan. Usmonlilar port shaharlari va qisqa va uzoq savdo aloqalariga ega boʻlgan quruqlik va dengiz imperiyasini yaratdilar. Charlzning buyuk raqibi ulugʻvor Sulaymon edi, uning boshqaruvi deyarli Charlz qoidasiga toʻgʻri keldi[67]. Zamonaviy ispan yozuvchisi Fransisko Lopes de Gomara Charlzni 1540-yillarda Sulton Sulaymon Qonuniy bilan taqqoslagan va ikkalasi ham boy va urushni davom ettirganiga qaramay „Turklar oʻz loyihalarini ispanlardan koʻra yaxshiroq bajara oldilar; ular oʻzlarini urush tartibiga va intizomiga koʻproq bagʻishladilar, ularga yaxshiroq maslahat berdilar va oʻz pullaridan yanada samarali foydalandilar.“ degan edi.

1535-yilda Charlz Gabsburg domenlari, Genuya, Portugaliya, Papal shtatlari va Avliyo Jonning ritsarlaridan 60000 kishilik qoʻshin va 398 ta kemani Shimoliy Afrikaga tashladi va Tunisni bosib oldi, bu yerda Usmoniylar hukmdor boʻlgan. Gabsburglar La Goletta qal’asini qamal qilishdan oldin portdagi Usmonli flotini yoʻq qilishdi. Gabsburg kuchlari Tunis shahrini zabt etgandan soʻng, ular 30 ming musulmon tinch aholini qirib tashladilar.

Papa Pol III Venetsiya Respublikasi, Mantua gersogligi, Ispaniya imperiyasi, Portugaliya, Papal davlatlari, Genuya Respublikasi va Avliyo Jonning ritsarlaridan iborat ligani toʻpladi, ammo bu koalitsiya 1538-yil Preveza jangida magʻlubiyatga uchradi va u tezda tarqatib yuborildi.

1543-yilda Fransiya qiroli Fransis I Usmonli turk kuchlari bilan birgalikda Ispaniya tomonidan boshqariladigan Nitsa shahrini bosib olib, Usmonli imperiyasining Islom sultoni, Sulton Sulaymon Qonuniy bilan misli koʻrilmagan ittifoq tuzganligini eʼlon qildi. Fransiyaga qarshi urushda unga qarshi kurashganligi uchun Charlzga qarshi turgandan koʻra koʻproq fransuzlarga qarshi Angliya qiroli Genrix VIII qoʻshildi. Garchi Savoydagi Keresol jangida ispanlar magʻlub boʻlishgan boʻlsa-da, fransuz armiyasi Ispaniyaning nazoratidagi Milanga jiddiy tahdid sola olmadi, Genrix esa magʻlubiyatga uchradi va shu bilan noqulay shartlarni qabul qilishga majbur boʻldi. Charlzning ukasi Ferdinand boshchiligidagi avstriyaliklar sharqda Usmonlilarga qarshi kurashni davom ettirdilar[68].

Charlzning hukmronligi davrida Ispaniyaning Shimoliy Afrikada mavjudligi pasayib ketdi, Tunis va uning porti „La Goleta“ 1535-yilda tortib olingan. Birin-ketin Ispaniya mulklarining koʻpi qoʻldan ketdi: Pénon de Véles de la Gomera (1522), Santa Kruz. de Mar Pequeña (1524), Jazoir (1529), Tripoli (1551), Bujia (1554), La Goleta va Tunis (1569).

Muqaddas Rim imperiyasida diniy ziddiyatlar

tahrir
 

Shmalkaldika ligasi fransuzlar bilan birlashdi va Germaniyada Ligani buzish harakatlari tiklandi. Fransiskning 1544-yildagi magʻlubiyati protestantlar bilan ittifoqning tugatilishiga olib keldi va Charlz bu imkoniyatdan foydalandi. U birinchi marta 1545-yilda Trent Kengashida muzokaralar yoʻlini sinab koʻrdi, ammo protestantlar rahbariyati katoliklarning kengashdagi pozitsiyasidan xiyonat qilib, Sakson saylovchisi Maurice boshchiligidagi urushga kirishdi.

Bunga javoban Charlz aralash golland-ispan qoʻshinining boshida Germaniyaga bostirib kirib, imperator hokimiyatini tiklashga umid qildi. 1547-yildagi tarixiy Muxlberg jangida imperator protestantlarga qarshi muhim magʻlubiyatga uchradi. 1555-yilda Charlz Augsburg Protestant davlatlari bilan Tinchlik shartnomasini imzoladi va Germaniyada barqarorlikni oʻrnatdi. Charlzning Germaniyaga qoʻshilishi Ispaniya uchun Muqaddas Rim imperiyasidagi katolik, Gabsburg ishini himoya qiluvchi rol oʻynaydi; bu pretsedent yetti yil oʻtgach, Ispaniyani Yevropaning yetakchi kuchiga aylantirgan urushga olib keladi.

Shimoli-Gʻarbiy Yevropadagi mojarolar

tahrir
 
1567-yilda Alba gersogining Rotterdamga kelishi
 
1576-yil 4-noyabrda Antverpendagi Ispaniya gʻazabi paytida vahshiyliklar
 
Gemblo jangi, 1578-yil 31-yanvar
 
1580-yilda Ispaniya imperiyasi, Ispaniya Gollandiyasi bilan och yashil rangda.
 

Filipp otasidan keyin taxtga oʻtirdi va bu davrda Ispaniya tinch emas edi, chunki Fransiyada Genrix II 1547-yilda taxtga oʻtirdi va Ispaniya bilan ziddiyatni darhol tikladi. Filipp Fransiyaga qarshi urushni agressiv ravishda qoʻzgʻatdi, 1558-yilda Pikardidagi Sent-Kventin jangida fransuz qoʻshinini tor-mor qildi va Grenni jangida Genrixni yana magʻlub etdi. 1559-yilda imzolangan Kate-Cambresis tinchlik shartnomasida Italiyada ispanlarning daʼvolari doimiy ravishda tan olingan. Genri bayramda nayzadan yaralanib oʻldirilgan. Fransiya keyingi oʻttiz yil davomida surunkali fuqarolik urushi va tartibsizliklar tufayli halokatga uchradi va bu davrda Ispaniya Gabsburglari Fransiyani raqobatdan butunlay chiqarib tashladi. Faol fransuz oppozitsiyasidan xalos boʻlgan Ispaniya 1559-1643-yillarda oʻzining buyuk qudrati va hududiy obroʻsiga erishdi.

Ammo Madridda xursandchilik unchalik uzoq davom etmadi. Koʻp oʻtmay 1556-yilda Gollandiyada Kalvinistlar boshchiligida katta qoʻzgʻalon boshlandi. Bostirish uchun Alba gersogi yuborildi. 1568-yilda nemis zodagonlaridan Uilyam Oranj Albani Gollandiyadan haydab chiqarishga urinib koʻrdi. Ushbu janglar odatda 1648-yilda Birlashgan provinsiyalar mustaqilligi bilan tugagan sakson yillik urushning boshlanishini bildiruvchi deb hisoblanadi. Gollandiyadan, xususan hayotiy Antverpen portidan katta boylik orttirgan ispaniyaliklar tartibni tiklashga va provinsiyalarni ushlab turishga astoydil harakat qildilar. Luk-Normand Tellierning soʻzlariga koʻra, "Antverpen porti Ispaniyaga amerikaliklarga qaraganda yetti baravar koʻproq daromad keltirgan.

Portugaliya va Iberiya Ittifoqi 1580-1640

tahrir
 
Ser Frensis Dreykning safari, 1585-86-yillar

1580-yilda qirol Filipp Iberiyada oʻzining portugal qirollik oilasining soʻnggi aʼzosi Kardinal Genri vafot etganda oʻz mavqeini mustahkamlash imkoniyatini koʻrdi. Filipp Portugaliya taxtiga boʻlgan huquqini himoya qildi va iyun oyida Alba gertsogini oʻz vorisligini taʼminlash uchun qoʻshin bilan Lissabonga yubordi. U Qirollik kengashlari, Kastiliya Kengashi, Aragon Kengashi va Indeyslar Kengashi namunasi boʻyicha Portugaliya Kengashini tuzdi, ular muayyan yurisdiktsiyalarni nazorat qilishdi, ammo barchasi bitta monarx hukmronligi ostida edi. Portugaliyada Alba gersogi va Ispaniya istilosi Rotterdamga qaraganda Lissabonda kamroq mashhur edi. Filippning qoʻliga berilgan Ispaniya va Portugaliya qoʻshma imperiyalari, oʻrganilgan Yangi Dunyo va Afrika va Osiyodagi ulkan savdo imperiyasini oʻz ichiga olgan edi. 1582-yilda Filipp II sudni Atlantika okeanidagi Lissabon portidan Madridga koʻchirganida, u vaqtincha yangi Portugaliya qirolligini tinchlantirishga qaror qilgan, namuna muhrlangan, garchi har bir kuzatuvchi alohida taʼkidlagan boʻlsada. „Dengiz kuchi Ispaniya hukmdori uchun boshqa shahzodalarga qaraganda muhimroqdir“, deb yozgan bir sharhlovchi, „chunki dengiz kuchi bilan hozirgacha bir-biridan juda koʻp odamlardan bitta hamjamiyat tuzilishi mumkin“. Portugaliya va uning qirolliklari, shu jumladan Braziliya va Afrika koloniyalari Ispaniya monarxining hukmronligi ostida edi.

Portugaliyani bosib olish uchun katta ishgʻol kuchlari kerak edi, ammo Ispaniya 1576-yilgi bankrotlikdan hali ham xalos boʻlmadi. 1585-yilda Angliya qirolichasi Yelizaveta I Niderlandiya va Fransiyada protestantlarni qoʻllab-quvvatladi va ser Frensis Dreyk Karib dengizi va Tinch okeanida Ispaniya savdogarlariga qarshi hujumlarni va Kadiz portiga ayniqsa tajovuzkor hujumni boshladi. Portugaliya Ispaniya bilan raqobatchilar oʻrtasidagi mojarolarga aralashdi. 1588-yilda Filipp Yelizaveta aralashuviga chek qoʻyishga umid qilib, Angliyaga bostirib kirish uchun ispan armiyasini yubordi[69]. Noqulay ob-havo, shuningdek, kuchli qurollangan va boshqariladigan ingliz kemalari va inglizlarning Gollandiyadagi aygʻoqchilari tomonidan ogohlantirilganligi sababli jang Armada uchun magʻlubiyat olib keldi. Biroq, 1589-yilda Drake-Norris ekspeditsiyasining Portugaliya va Azorlarga qilgan safari 1585-1604-yillardagi Angliya-Ispaniya urushida keskin burilish yasadi. Ispaniya flotlari Amerikadan juda koʻp miqdordagi kumush va oltinni tashishda samaraliroq boʻldi, inglizlarning hujumlari esa juda katta muvaffaqiyatsizlikka uchradi. 1640-yilda Filipp IV (Portugaliya III Filipp) davrida portugallar qoʻzgʻolon koʻtarib, Iberiyaning qolgan qismidan mustaqilligi uchun kurashdilar. Keyinchalik Portugaliya Kengashi tarqatib yuborildi.

Charlz II va Ispaniyaning Gabsburg davri oxiri

tahrir

Kasal yosh Charlz II (1661-1700) meros qilib olgan Ispaniya tanazzulga yuz tutdi va darhol koʻp yoʻqotishlar uchradi. Charlz 1665-yilda toʻrt yoshida monarxga aylandi, shuning uchun uning onasi va besh aʼzolardan iborat hukumat xuntasi davlatni boshqargan. Fransuz Lui XIV hukmronligi ostida 1667-68-yillarda Ispaniya Gollandiyasiga qarshi urush qoʻzgʻatildi; Lill va Sharloy shaharlari yoʻqotildi. Toʻqqiz yillik urushda (1688-1697) Lui XIV yana bir bor Ispaniya Gollandiyasini bosib oldi. Lyuksemburg gersogi boshchiligidagi fransuz kuchlari Fleurusda (1690) ispanlarni magʻlubiyatga uchratishdi va keyinchalik Ispaniya tomonida kurashgan Orange Vilyam III ostida Gollandiya kuchlarini magʻlub etishdi. Urush fransuzlar istilosi ostida boʻlgan Gollandiya va Lyuksemburgni oʻz ichiga olgan Ispaniya Gollandiyasining koʻp qismi bosib olinishi bilan yakunlandi. Urush Yevropaga Ispaniya mudofaasi va byurokratiyasining zaifligini ochib berdi. Bundan tashqari, samarasiz ispan Gabsburg hukumati ularni yaxshilash uchun hech qanday chora koʻrmadi.Urushlar natijada Ispaniya merosxoʻrlari urushi kelib chiqdi, Avstriyaning Gabsburg va Buyuk Britaniyaning Charlz II tomonidan Burbon shahzodasini podshoh qilib tayinlashi tanlandi.

Ispaniya Amerikasi

tahrir

Imperatorlik hukmronligi oxiriga kelib, Ispaniya Amerika va Filippindagi oʻz mulklarini „Indies“ deb atadi, bu Kolumbning gʻarbga suzib Osiyoga yetib kelgan degan tushunchasining qoldigʻi edi[70]. Ushbu hududlar muhim ahamiyatga ega boʻlgan, 1524-yilda Atstek imperiyasi zabt etilgandan keyin, Hindular Kengashi tashkil topdi va uning mulki ustidan doimiy qirollik nazorati taʼminlandi. Ispaniya koʻchmanchilarini jalb qiladigan zich tubjoy aholisi va mineral boylik manbalari boʻlgan hududlar mustamlaka markazlariga aylandi. Imperiya tarkibiga kirgan mintaqalar va ularning ahamiyati aniqlangandan soʻng, chet ellardagi mulklar qirollikning nazorati kuchliroq yoki kuchsizroq boʻlgan hududlarga boʻlingan[71].

Imperiyaning qirollik boshqaruvi fuqarolik va diniy sohalarda qirol amaldorlari tomonidan amalga oshirilgan, koʻpincha ular bir-biriga zid boʻlgan yurisdiktsiyalarga ega edi. Katolik monarxlarining 1492-yilda Granadani zabt etishi va yahudiylarning haydab chiqarilishi „Amerika mustamlakasi boshlanish paytidagi diniy davlatchilikning jangari ifodasi“ edi[72]. Papa hokimiyati katoliklik qirol hokimiyati bilan uzviy bogʻliq edi. Cherkov-davlat munosabatlari hududlar bosib olingan davrda barpo etilgan va 1700-yilda Gabsburg davrining oxiriga qadar barqaror boʻlib kelgan, bu vaqtda Burbon monarxlari katta islohotlarni amalga oshirib, toj va papa oʻrtasidagi munosabatlarni oʻzgartirganlar.

Tadqiqotchilar, bosqinchilar va imperiyaning kengayishi

tahrir
 
Kajamarka jangida imperator Atahualpa oʻzining palanquinida oʻralgan holda tasvirlangan.

Kolumbdan keyin Amerikani istilo qilishni bir qancha boy askarlar va sayohatchilar davom ettirdilar. Ispanlarning zabt etishi Yangi Dunyoda hech uchramagan kasalliklarning (chechak) tarqalishiga olib keldi. Koʻplab hindu aholisi qirilib ketdi. Bu baʼzi plantatsiyalar va jamoat ishlari uchun ishchi kuchining yetishmasligini keltirib chiqardi va shuning uchun mustamlakachilar norasmiy ravishda va asta-sekin dastlab Atlantika qul savdosiga kirishdilar.

Hernán Cortés Ispaniya qoʻshini bilan koʻplab muvafaqqiyatlarga erishdi va 1519-1521-yillarda Atstek imperiyasini bosib oldi va Ispaniya nazoratiga kiritdi. Keyinchalik bu hududlar Yangi Ispaniya hozirgi Meksikaga aylantirildi. Fransisko Pizarro tomonidan Inklar imperiyasining Ispaniya tomonidan bosib olindi va Peru gubernatorligi tuzildi[73].

Yangi ochilgan hududlardan juda katta boyliklar Ispaniyaga tashib ketilishi boshlandi[74]. Yangi-yangi konlar ochildi. Oxir oqibat dunyodagi qimmatbaho metallarning zaxirasi Amerikadan olib keltirilayotgan kumush bilan ikki baravar yoki hatto uch baravar koʻpaydi. Rasmiy maʼlumotlarga koʻra, kamida 75 % kumush Atlantika okeani orqali Ispaniyaga, 25 % esa Tinch okeani orqali Xitoyga yuborilgan. Baʼzi zamonaviy tadqiqotchilarning taʼkidlashlaricha, kontrabandaning qariyb 50 foizi Xitoyga ketgan. XVI asrda „ehtimol 240,000 yevropaliklar“ Amerika portlariga bordi[75].

Keyinchalik Ispaniyaning yangi turar joylari Yangi Dunyoda paydo boʻldi: 1530-yillarda Yangi Granada (keyinchalik 1717-yilda Yangi Granadaning vakolatxonasida va hozirgi Kolumbiya), 1535-yilda Lima Peru hokimiyatining poytaxti sifatida, 1536-yilda Buenos-Ayresda (keyinchalik 1776-yilda Rio de la Plata vakolatxonasida) va 1541-yilda Santyago tashkil etildi[76].

Ispaniyada Burbonlar sulolasi: Islohot davri (1700-1808)

tahrir
 
Amaro Pargo, Ispan qaroqchisi.

1700-yilda Ispaniyada bolasiz Karl II vafot etganligi sababli Ispaniya toji Ispaniyaning vorislik urushida kurash olib borildi. Utrext shartnomasiga binoan (1713-yil 11-aprel) urushni tugatgan Burbon sulolasining fransuz shahzodasi, Anjoulik Filippi, Fransiya qiroli Lui XIV nabirasi Filipp V Ispaniya qirol boʻldi. U Amerika va Filippinda Ispaniya xorijiy imperiyasini saqlab qoldi. Ushbu aholi punkti ispan monarxiyasi uchun Gabsburgni qoʻllab-quvvatlab, Ispaniya Gollandiyasi, Neapol, Milan va Sardiniyani Yevropaga Avstriyadan oʻtkazib yuborganlarga oʻlja berdi; Sitsiliya va Milaning bir qismi Savoy gertsogiga, Buyuk Britaniya qirolligiga esa Gibraltar va Menorka berildi. Shartnoma, shuningdek, inglizlarga Ispaniya Amerikasida oʻttiz yil davomida qul savdosiga boʻlgan huquqni, shuningdek qonuniy va noqonuniy savdo uchun ochiladigan Ispaniya mustamlakasi mulki portlariga litsenziyalangan huquqlarni berdi[77].

Gabsburg hukmronligining soʻnggi oʻn yilliklarida Ispaniyaning iqtisodiy va demografik tiklanishi asta-sekin boshlandi, buni savdogarlar kolonnalari sonining koʻpayishi va ushbu davrda noqonuniy savdoning tezroq oʻsishi ham tasdiqlaydi.(Bu oʻsish imperiya bozorlarida shimoliy raqiblarning noqonuniy savdosi oʻsishiga qaraganda sekinroq boʻlgan.) Biroq, ushbu tiklanish keyinchalik institutsional takomillashtirishga emas, balki „doimiy muammolarning proksimal yechimlariga“ aylantirildi. Bu beparvolik merosi Burbon hukmronligining dastlabki yillarida, qurolli kuchlar Toʻrtinchi Ittifoq urushida (1718-1720) asossiz ravishda jangga kirganlarida oʻz aksini topdi. Urushdan soʻng, yangi Burbon monarxiyasi, Bourbon Frantiya bilan oilaviy ittifoqqa tayanib, institutsional yangilanish dasturini davom ettirib, xalqaro munosabatlarga nisbatan ehtiyotkorlik bilan yondashdi[78].

Metropolda maʼmuriy nazorat va samaradorlikni oshiruvchi islohotlarni amalga oshirishga qaratilgan qirollik dasturi koloniyalarning manfaatlariga zarar yetkazuvchi kreol elitasining qirolga boʻlgan sadoqatini buzdi. Napoleon Bonapartning fransuz kuchlari 1808-yilda Iberiya yarim oroliga bostirib kirishganida, Napoleon Ispaniya taxtiga ukasi Jozef Bonapartni qoʻyib, Ispaniya Burbon monarxiyasini agʻdarib tashladi. Ispaniya Amerikasida qirol boshqaruvi qonuniyligi inqirozi yuzaga keldi, bu Ispaniya Amerika mustaqillik urushlariga olib keldi (1808-1826).

Burbon islohotlari

tahrir
 

Ispaniya Burbonlarining asosiy maqsadi imperiya institutlarini Ispaniya va qirol manfaati uchun yaxshiroq boshqarish uchun qayta tashkil etish edi. Qirollik daromadlarni koʻpaytirish va toj ustidan nazoratni, shu jumladan katolik cherkovi ustidan nazoratni kuchaytirishga intildi. Ispaniya nuqtai nazaridan Gabsburglar boshchiligidagi mustamlakachilik tuzilmalari endi Ispaniya foydasiga ishlamay qoldi, koʻp boyliklar Ispaniya Amerikasida saqlanib qoldi va boshqa Yevropa kuchlariga oʻtdi. Barbadosda inglizlar (1627), Sent-Kits (1623-5) va Yamaykada (1655) boshqa Yevropa kuchlarining mavjudligi; Gollandiyadagi Kuraçao shahri va Sent-Domingue (Gaitida) (1697), Martinika va Gvadelupadagi fransuzlar ispaniyaning yopiq tizimining yaxlitligini buzishdi va rivojlanayotgan shakar koloniyalarini barpo etishdi[79].

Uning hukmronligi boshida, birinchi Ispaniya Burboni, qirol Filipp V, Fransiyada boʻlganidek, monarxning ijro hokimiyatini kuchaytirish uchun kengashlarning maslahat polizinodal tizimi oʻrniga, hukumatni qayta tashkil qildi[80].

Filipp hukumati Dengiz va Ost-Indiya vazirliklarini tuzdi (1714) va Gonduras kompaniyasi (1714), Karakas shirkati, Gipuzkoana kompaniyasi (1728) va eng muvaffaqiyatli boʻlgan Gavana (1740) tijorat kompaniyalarini tashkil qildi[81].

XVIII asr gullab yashnashi

tahrir
 
San-Felipe de Barajas, Kartagena-de-Indias qal’asi. 1741-yilda Kartagena de Indiasdagi jangda ispanlar inglizlarning hujumini magʻlubiyatga uchratishgan.

XVIII asr Ispaniya imperiyasi uchun gullab-yashnagan asr boʻldi, chunki Burbon islohotlari davrida, ayniqsa asrning ikkinchi yarmida savdo barqaror rivojlandi. Karibena-de-Indiasning Karib portidagi Buyuk Britaniyaning katta floti va armiyasiga qarshi urushda Ispaniyaning muhim gʻalabasi qoʻlga kiritildi. Angliyaga qarshi qator muvaffaqiyatli kurashlar Ispaniyaga XIX asrgacha Amerikaning hukmronligini saqlab qolishda yordam berdi. Ammo turli mintaqalar Burbonlar boshqaruvi ostida turlicha yashashgan va hatto Yangi Ispaniya gullab-yashnagan boʻlsa ham, boylikning keskin tengsizligi bilan ajralib turardi. XVIII asrda Yangi Ispaniyada kumush ishlab chiqarish jadal rivojlandi, natijada asrning boshi va 1750-yillar oʻrtasidagi mahsulot uch baravar koʻpaydi. Mexiko shahrida Iqtisodiyot va aholi soni oʻsdi. Kon egalari va qirollik gullab yashnagan bir vaqtda, Bajio qishloq joylarida yashovchi aholining koʻp qismi ish haqining pasayishi bilan yer narxining koʻtarilishiga duch kelishdi[82].

Cadizning Amerika bilan savdo-sotiq monopoliyasining tugashi, Ispaniya ishlab chiqarishining qayta tiklanishiga olib keldi. 1780-yillarning oʻrtalariga kelib, sanoatlashtirishning dastlabki belgilarini koʻrgan Kataloniyaning tez rivojlanayotgan toʻqimachilik sanoati diqqatga sazovordir[83]. Bu Barselonada kichik, siyosiy faol tijorat sinfining paydo boʻlishiga olib keldi[84].

Tabiatshunos va tadqiqotchi Aleksandr fon Gumboldt Ispaniya Amerikasida juda koʻp sayohat qilgan, 1799-yil va 1804-yillar orasida birinchi marta zamonaviy ilmiy nuqtai nazardan tadqiq qilish va tavsiflash ishlarini olib bordi. U oʻzining yangi Ispaniya qirolligi haqidagi siyosiy asarida Meksika geografiyasiga tegishli tadqiqotlarni oʻz ichiga olgan holda u Yangi Ispaniya hindulari Yevropadagi har qanday rus yoki nemis dehqoniga qaraganda yaxshiroq sharoitda yashaganligini aytadi[85]. Gumboldtning soʻzlariga koʻra, hindu dehqonlar kambagʻal boʻlishiga qaramay, Ispaniya hukmronligi davrida ular erkin va qullik mavjud boʻlmagan holda yashagan, ularning sharoiti rivojlangan Shimoliy Yevropadagi boshqa fermer va dehqonlarga qaraganda ancha yaxshi edi[86].

Gumboldt shuningdek, Yevropaning Parij kabi boshqa shaharlari bilan taqqoslaganda, Yangi Ispaniyada (Mexiko) non va goʻsht isteʼmolini qiyosiy tahlilini nashr etdi. Mexiko shahri yiliga bir kishi uchun 189 funt goʻsht isteʼmol qilgan, bu Parij aholisi isteʼmol qilgan 163 funtga nisbatan koʻp edi, meksikaliklar, shuningdek, Yevropaning har qanday shahri kabi deyarli bir xil miqdordagi non isteʼmol qilishgan, bu Parijda isteʼmol qilingan 377 kilogramm nonga nisbatan odam boshiga yiliga 363 kilogrammni tashkil qiladi. Karakas Parijga qaraganda bir kishiga yetti baravar koʻproq goʻsht isteʼmol qilgan. Von Gumboldt shuningdek, oʻsha davrda oʻrtacha daromad Yevropa daromadlaridan toʻrt baravar, shuningdek, Yangi Ispaniya shaharlari Yevropaning koʻplab shaharlariga qaraganda boyroq ekanligini yozib qoldirgan[85].

Boshqa imperiyalar bilan raqobatlashish

tahrir

Ispaniya oldingi porloq davrlariga qayta olmadi, ammo XVIII asrning boshlarida u koʻplab hududlarini qaytarib oldi va hatto kengaytirdi. Yangi islohotlar amalga oshirildi, tashkilotlar va hukumat moderinizatsiya qilindi.

Yevropada harbiy tiklanish

tahrir

1734-yilda Polsha istilosi davrida Ispaniya qoʻshinlari Neapol va Sitsiliyani avstriyaliklardan osongina tortib olganlarida Burbon institutsional islohoti juda katta samara berdi. 1742-yilda Jenkinsning qulogʻi urushi Avstriyaning vorisligi va Shimoliy Amerikada Jorj urushi bilan birlashdi. Fransiya bilan birga ish olib borgan inglizlar ham Ispaniya konvoylarini qoʻlga ola olmadilar va ispaniyalik shaxslar savdo yoʻllari boʻylab ingliz savdogarlariga hujum qildilar. Yevropada, Ispaniya 1741-yildan beri Italiya shimolidagi Lombardiyani ajratib olishga urinib koʻrdi, ammo Sardiniya qiroli Charlz Emmanuel III ning qarshiligiga duch keldi va Italiyaning shimolidagi urushlar 1746-yilgacha davom etdi.

Ispaniya 1748-yilgi Aix-la-Chappelle shartnomasiga binoan, Italiya shimolidagi Parma, Piatsenza va Guastalla shaharlarini egalladi[87]. Bundan tashqari, Ispaniya Portugaliyaga bostirib kirganda magʻlubiyatga uchragan va yetti yillik urush (1756-63) yakunida inglizlarning baʼzi hududlarni yoʻqotdi.

Amerika inqilobiy urushidagi roli

tahrir
 
Shimoliy Amerikaning chegaralari, 1782-yil 3-avgustda Amerika Mustaqillik urushi tugashi arafasida.

Ispaniya Fransiya bilan birgalikda oʻn uchta Britaniya mustamlakalarining (keyinchalik AQShni tashkil qilgan) mustaqilligiga hissa qoʻshdi. Luiziananing (Ispaniya) gubernatori Bernardo de Gallvez ispanlardan xazina va hududni tortib olmoqchi boʻlgan Buyuk Britaniyaga qarshi siyosat olib bordi. Ispaniya va Fransiya ikkala mamlakatning Britaniyaga qarshi olib borgan Burbon Paktasi de Famil tufayli ittifoqdosh edilar. Gallvez Karib dengizidagi britan kontrabandasiga qarshi choralar koʻrdi va Fransiya bilan savdoni rivojlantirishga yordam berdi. Ispaniya qiroli Charlz III buyrugʻiga binoan Galvez Amerika isyonchilariga yordam berish ishlarni davom ettirdi[88]. Inglizlar oʻn uch koloniyaning mustamlaka portlarini yopishdi va Ispaniyaning nazoratidagi Yangi Orleandan Missisipi daryosigacha boʻlgan yoʻl Amerika isyonchilariga kurashish uchun yaxshi tanlovga aylandi va ular shu yerga joylashdilar. 1776-yildan boshlab Roderige Xortales va savdo-sotiq kompaniyasi bilan hamkorlikda, 1781-yilda Gavanadan oltin va kumush kollektsiyasi bilan Yorktaunning soʻnggi qamalini moliyalashtirish bilan, Ispaniya Amerika inqilobiy urushida oʻn uchta mustamlakani faol ravishda qoʻllab-quvvatladi[89].

Ispaniyaning yordami koloniyalarga toʻrtta asosiy yoʻnalish orqali yetkazib berildi: (1) Fransiya portlaridan Roderige Xortalez va Kompaniyaning mablagʻi bilan; (2) Nyu-Orlean porti va Missisipi daryosi orqali; (3) Gavanadagi omborlardan; va (4) Ispaniyaning shimoli-gʻarbiy Bilbao portidan, Gardoki oilaviy savdo kompaniyasi orqali, urush qurollari yetkazib bergan[90].

 
1790-yilda Ispaniya va Portugaliya imperiyalari.

Britaniya oʻn uchta mustamlakani iqtisodiy jihatdan ilojsiz qoldirdi, shuning uchun Amerikaning davlat qarzi keskin oshdi. Ispaniya, Gardoki oilasi orqali, Ispaniya dollari deb nomlanuvchi 120 000 kumush 8 ta real tangani yubordi, Amerika Qoʻshma Shtatlari dollari qoʻyilgan tanga va u 1857-yil tanga aktiga qadar Amerika Qoʻshma Shtatlarida qonuniy toʻlov boʻlib qoldi (aslida Ispaniya dollari yoki Kerol XVIII asrda birinchi global valyutaga aylandi)[91].

Saratoga janglarida gʻalaba qozongan Amerikaliklarning kontinental armiyasi Ispaniya tomonidan qisman jihozlangan va qurollangan. Ispaniya yetti yillik urushda Buyuk Britaniyadan, xususan Florida shtatida yoʻqotilgan hududlarni qaytarib olish imkoniyatiga ega boʻldi va bu imkoniyatdan unumli foydalana oldi. Galvez Ispaniya Amerikasining har burchagidan taxminan 7,000 kishidan iborat qoʻshin toʻpladi. Luiziana gubernatori Missisipi va Florida shtatini nazorat qilish uchun Fors koʻrfazi sohilidagi kampaniyada inglizlarga qarshi hujum tayyorladi. Galvets 1781-yilda Gʻarbiy Florida shtatini bosib olish uchun Pensakola qamalini muvaffaqiyatli yakunladi[92].

Koʻp oʻtmay, Galvez Bagam orollaridagi Yangi Providans orolini zabt etdi va bu orqali Angliyaning Karib dengizi ustidan hukmronligini saqlab qolgan va Amerika armiyasining magʻlubiyatini tezlashtirishi kerak deb hisoblangan soʻnggi qarshilik rejasini bekor qildi. Yamayka Karib dengizidagi Britaniyaning ahamiyatiga ega boʻlgan soʻnggi kuch edi. Shuning uchun Galvets Yamayka orolni bosib olishni taklif qildi, ammo uning taklifi Parij tinchlik shartnomasi (1783) imzolanganligi uchun rad etildi va bosqinchilik bekor qilindi. Natijada, Buyuk Britaniyaning birgina Yamaykada mustamlakasi qoldi va urush sulh bilan yakunlandi.

Braziliyadagi kurash

tahrir

1541-1542-yillarda Fransisko de Orellana tomonidan Amazonka daryosining uzunligi boʻylab qidiruv ishlari boshlanganida, bugungi Braziliya hududining koʻp qismi ispanlarniki deb tan olingan edi. Koʻplab ispan ekspeditsiyalari ushbu ulkan mintaqaning katta qismlarini, ayniqsa Ispaniya aholi punktlariga yaqin joylarni oʻrganishdi. XVI-XVII asrlarda ispan askarlari, missionerlar va sarguzashtchilar Parana, Santa-Katarina va San-Paulu shaharlarida kashshoflar uyushmalariga asos soladilar shuningdek, fransuz va gollandiyaliklar tomonidan tahdid qilinadigan shimoliy-sharqiy qirgʻoqlardagi qal’alarni tashkil qildilar.

Bandeirantes ekspluatatsiyasining izidan portugal-braziliyalik aholi punktlari kengayib borgan sari, bu izolyatsiya qilingan ispan guruhlari oxir-oqibat Braziliya jamiyatiga qoʻshilishdi. Pampas Rio Grande-do-Sulning munozarali joylaridan koʻchirilgan baʼzi kastiliyaliklar, XVIII asrda mintaqaga kelgan hindu guruhlari, portugallar va qora tanlilar bilan birlashganda gachoning shakllanishiga katta taʼsir koʻrsatdilar. Burgos (1512) va Yangi qonunlar (1542) mahalliy aholining manfaatlarini himoya qilishga qaratilgan edi. Portugaliyalik-braziliyalik qul savdogarlari Bandeirantlar Tordesillas liniyasining portugal tomonida joylashgan Amazonka daryosining ogʻzidan kirishda ustunlikka ega edilar. 1628-yildagi Ispaniya missiyasiga qilingan mashhur hujum natijasida 60 000 ga yaqin tubjoy aholi asirlikka tushdi.

XVIII asrga kelib Ispaniya hududining katta qismi amalda Portugaliya-Braziliya nazorati ostida edi. Ushbu haqiqat 1750-yilda Amazon havzasi va uning atrofidagi hududlarning koʻpchiligini suverenitetni Madrid shartnomasida Portugaliyaga qonuniy ravishda topshirish bilan tan olingan.

Ispaniya Luiziananing qoʻldan ketishi

tahrir

Koloniyalarda savdo va farovonlikning oʻsishi siyosiy tanglikning kuchayishiga olib keldi, ammo bu Ispaniya bilan savdoni cheklab qoʻydi. Malaspinaning boshqaruvni va savdoni yaxshilashga yordam beradigan, atrof-muhit elitalari va imperiya markazi oʻrtasidagi tobora kuchayib borayotgan siyosiy ziddiyatni bostirish uchun imperiyani erkin konfederatsiyaga aylantirish toʻgʻrisidagi tavsiyasi monarxiya tomonidan bostirildi.

XIX asrda Ispaniya yoʻqotgan birinchi katta hudud bu shimoliy Kanadaga choʻzilgan va 1763-yilda Fransiya tomonidan Fonteynbau shartnomasiga binoan berilgan keng va yovvoyi Luiziana hududi edi. Napoleon boshqargan fransuzlar 1800-yilda San-Ildefonso shartnomasining bir qismi sifatida egalikni qaytarib olib, 1803-yilda Luiziana shtatini AQShga sotishdi. Napoleonning Luiziana hududini 1803-yilda AQShga sotishi Qoʻshma Shtatlar va Ispaniya oʻrtasidagi chegara nizolariga olib keldi va Gʻarbiy Florida (1810) da isyon koʻtarildi.

Umumjahon imperiyasining oxiri (1808-1899)

tahrir
 
1800-yillarga kelib amerikaliklar, rangli hududlar Ispaniya provinsiyasi hisoblangan.
 
1808-yil 2-may: Fransisko de Goyaning (1814) Madriddagi fransuz qoʻshinlariga ispaniyaliklar tomonidan qarshilik koʻrsatgan Mamelukes ayblovi.

1808-yilda Napoleon Bonapart kuchlari Iberiya yarim oroliga bostirib kirishdi, natijada Portugaliya qirollik oilasi Braziliyaga evakuatsiya qilindi va Ispaniya qiroli isteʼfoga chiqarildi. Napaleon Ispaniya taxtiga oʻzining ukasi Jozef Bonapartni qoʻydi va ispan xalqining partizan qoʻzgʻaloniga uchradi. Urush davomida, taxminan 180,000 imperiya qoʻshinlari ispan partizanlari tomonidan oʻldirilgan[93].

Urushni mashhur rassom Goya tasvirlagan. Fransiya istilosi Ispaniya Amerikasining koʻp joylarida qirollik boshqaruvi va siyosiy mustaqillikka olib keladigan harakatlarning qonuniyligini inqiroziga olib keldi. Ispaniyada oʻn yildan ortiq davom etgan siyosiy noaniqlik va bir necha oʻn yillar davomida tartibsizliklar, vorislik nizolari boʻyicha fuqarolar urushi, respublika va nihoyat liberal demokratiya davri boshlandi. Ferdinand VII nomidan boshqariladigan Qirollikning Oliy markaziy va boshqaruvchi xunta 1808-yil 25-sentabrda turli xuntalar oʻrtasidagi saʼy-harakatlarni muvofiqlashtirish uchun tashkil etilgan.

Ispaniya Amerikasining mojarolari va mustaqillik 1810-1833

tahrir

Ispaniya Amerikasi uchun alohida shaxsiyat gʻoyasi zamonaviy tarixiy adabiyotda ishlab chiqilgan, ammo Ispaniya imperiyasidan toʻliq Ispaniya Amerika mustaqilligi gʻoyasi oʻsha paytda umumiy emas edi va siyosiy mustaqillik muqarrar emas edi[94]. Tarixchi Brayan Xamnettning taʼkidlashicha, Ispaniya monarxiyasi va Ispaniya liberallari chet el mulklarining joylashishiga nisbatan moslashuvchan boʻlganida imperiya qulamagan boʻlar edi degan fikrda[95].

1811-yildan 1829-yilgacha Amerikada uzoq davom etgan urushlar boʻlib oʻtdi. Janubiy Amerikada bu urushlar davrida Argentina (1810), Venesuela (1810), Chili (1810), Paragvay (1811) va Urugvay (1815), (ammo keyinchalik Braziliya tomonidan 1828-yilgacha boshqarilgan) davlatlari Ispaniyadan mustaqil davlat sifatida ajralib chiqishdi[96]. José de San Martín Chilida (1818) va Peruda (1821) mustaqillik uchun kurash olib bordi. Keyingi kurashlar shimolda Simón Bolívar boshchiligida 1811-1826-yillar orasida Venesuela, Kolumbiya, Ekvador, Peru va Boliviya (keyinchalik Alto Peru) boʻlgan hududlarda davom ettirildi. Panama 1821-yilda mustaqillik eʼlon qildi va Gran Kolumbiya Respublikasi bilan birlashdi (1821-yildan 1903-yilgacha).

Yangi Ispaniya Viceroyaltyda, erkin fikrlaydigan dunyoviy ruhoniy Migel Hidalgo y Kostilla 1810-yilda Grito de Doloresda Meksika ozodligini eʼlon qildi. Rasman mustaqillik aslida 1821-yilda qirollik armiyasi ofitseri isyonkor Visente Guerrero bilan ittifoqchi va Iguala rejasiga binoan isyonkor Agustin de Iturbide tomonidan qoʻlga kiritildi. Yangi Ispaniyadagi konservativ katoliklar iyerarxiyasi, Meksikaning mustaqilligini koʻp jihatdan qoʻllab-quvvatladi, chunki u Ispaniyaning liberal Konstitutsiyasini 1812-yilda yoqimsiz deb topgan edi. 1821-yilda Meksikaning mustaqilligi tufayli Markaziy Amerika viloyatlari mustaqillikka erishdilar va Meksikaga qisqa vaqt (1822-23) qoʻshildilar, ammo Meksika 1824-yilda respublika boʻlganida ular oʻz yoʻllarini tanladilar.

Verakruz, Kallao va Chiloedagi Ispaniya sohilidagi istehkomlar tegishli ravishda 1825 va 1826-yillarga qadar qarshilik koʻrsatgan. Ispaniya Amerikasida Royalist partizanlar bir necha mamlakatlarda urushni davom ettirishdi va Ispaniya 1827-yilda Venesuelani va 1829-yilda Meksikani qaytarib olishga urinish boshladi. 1833-yilda qirol Ferdinand VII vafot etganida, Ispaniya harbiylari qayta istilo qilishning barcha rejalaridan voz kechdi.

Amerika va Tinch okeani hududida oxirgi yerni boy berilishi (1865-1899)

tahrir

Santo Domingo ham 1821-yilda oʻz mustaqilligini eʼlon qildi va Bolivar Gran Kolumbiyasiga qoʻshilish toʻgʻrisida muzokaralarni boshladi, ammo tezda Gaiti tomonidan ishgʻol qilindi, 1844-yil inqilobigacha uni boshqarib keldi. 17 yillik mustaqillikdan soʻng, 1861-yilda Santo Domingo Gaitining bosqini tufayli yana mustamlaka boʻlib qoldi va bu Ispaniya qaytarib olgan yagona mustamlaka davlat edi. Biroq, kapitan general Xose de la Gandara y Navarro orolni egallab olinishiga qarshi chiqdi. Hammasi boʻlib, Gandaraning 10 888 kuchlari Dominikan partizanlariga qarshi jang qilishdi. Keyinchalik 30.000 ispaniyaliklar kasallikdan vafot etdi.

1865-yildan keyin faqat Kuba va Puerto-Riko va Ispaniyaning Sharqiy Ost-Indiya (Filippin, Guam va Tinch okeani yaqinidagi orollar) Ispaniya nazorati ostida qoldi.

Afrikadagi hududlar (1885-1975)

tahrir
 
Ekvatorial Gvineya xaritasi

1778-yilda Fernando Pu oroli (hozirgi Bioko), qoʻshni orollar va Niger va Ogoué daryolari oʻrtasidagi materikga tijorat huquqlari portugallar tomonidan Janubiy Amerikadagi hudud evaziga Ispaniyaga berildi (El Pardo shartnomasi). XIX asrda baʼzi ispan tadqiqotchilari va missionerlari ushbu zonani kesib oʻtishgan, ular orasida Manuel Iradier ham bor.

1848-yilda Ispaniya qoʻshinlari Chafarinas orolini zabt etdilar.

 
Tetouan jangida Reusning soni

Tetouandagi urushdan soʻng, 1860-yilda Marokash Santa Cruz de la Mar Pecena shahrining qadimgi tayanch punkti hidoblangan Sidi Ifni Tandier shartnomasi boʻyicha Ispaniyaga berdi. Keyingi oʻn yilliklarda fransuz-ispan hamkorligi shaharning janubida ispan protektoratining paydo boʻlishi va kengayishiga olib keldi va 1884-yilgi Berlin konferentsiyasida ispanlarning taʼsiri xalqaro miqyosda tan olindi. Ispaniya Sidi Ifni va Gʻarbiy Sahroyi Kabirni birgalikda boshqargan. Ispaniya Gvineya qirgʻoqlari ustidan Bojadordan Kap Blangacha boʻlgan protektoratga daʼvo qildi va hatto Mavritaniyadagi Adrar va Tiris mintaqalari ustidan daʼvo qoʻzgʻashga harakat qildi. Rio Muni 1885-yilda protektorat va 1900-yilda mustamlaka boʻldi. Gvineyaga qarama-qarshi daʼvolar 1900-yilda Parij shartnomasi bilan hal qilindi, shu sababli Ispaniyaga sharqdan Ubangi daryosigacha boʻlgan 300,000 km² yerdan atigi 26,000 km² qoldirildi[97].

1893-yildagi qisqa urushdan soʻng Ispaniya Meliliyadan janubga oʻz taʼsirini kengaytirdi[98].

1911-yilda Marokash fransuzlar va ispanlar oʻrtasida boʻlinib ketdi. Abdelkerim boshchiligida isyon koʻtarildi va ispanlar tomonidan bostirildi. Ana shu voqeadan keyin, yetakchi ispaniyalik siyosatchi: „Biz Ispaniya parchalanishining eng keskin davridamiz“, deb qatʼiylik bilan eʼlon qildi[99].

1923-yilda Tangier fransuz, ispan, ingliz va keyinchalik Italiya qoʻshma maʼmuriyati ostida xalqaro shahar deb eʼlon qilindi.

 
Spanish officers in Africa in 1920

1926-yilda Bioko va Rio Muni Ispaniya Gvineyasining mustamlakasi sifatida birlashtirilib, bu holat 1959-yilga qadar davom etdi. 1931-yilda monarxiyaning qulashi bilan Afrika koloniyalari Ikkinchi Ispaniya Respublikasining tarkibiga kirdi. 1934-yilda Bosh vazir Aleandro Lerroux hukumati davrida general Osvaldo Kapaz boshchiligidagi Ispaniya qoʻshinlari 1860-yilda Marokashga de-jurega berilgan Sidi Ifniga kelib, hududni bosib olishdi. Besh yil oʻtgach, Afrika armiyasining generali Fransisko Franko respublika hukumatiga qarshi isyon koʻtarib, Ispaniya fuqarolik urushini boshladi (1936-39).

1956-yilda, Fransiya Marokash mustaqil boʻlgandan keyin, Ispaniya Ispaniya Marokashini yangi xalqqa topshirdi, lekin Sidi If, Tarfaya viloyati va Ispaniyaning Sahrosini boshqaruvini saqlab qoldi. Marokash sultoni (keyinchalik qirol) Muhammad V ushbu hududlarga qiziqib, 1957-yilda Ispaniyaning Sahrosini bosib olgan. Ammo ikkita viloyat birlashib, yana Ispaniya sahrosini tashkil etgan.

1959-yilda Gvineya koʻrfazidagi Ispaniya hududi Ispaniya guberniya provinsiyalariga oʻxshash maqomga ega boʻldi. Uni general-gubernator boshqargan.

Ispaniya Sahrosi ustidan Ispaniya nazorati 1975-yildagi Yashil Mart, Marokashning harbiy bosimi ostida chiqib ketishiga olib keldi. Ushbu sobiq Ispaniya mustamlakasining kelajagi nomaʼlumligicha qolmoqda.

Manbalar

tahrir
  1. ↑ Fernández Álvarez, Manuel. España y los españoles en los tiempos modernos (Spanish). University of Salamanca, 1979 — 128-bet. 
  2. ↑ „Extension“ (en). pares.mcu.es (2015-yil 4-dekabr). Qaraldi: 2018-yil 12-iyun.
  3. ↑ https://www.history.org/foundation/journal/spring13/spanish.cfm
  4. ↑ „Spain profile“. BBC News (14-oktabr 2019-yil).
  5. ↑ „The Spanish Habsburgs | Western Civilization“.
  6. ↑ Cropsey, Seth. Seablindness: How Political Neglect Is Choking American Seapower and What to Do About It (en). Encounter Books, 2017-08-29. ISBN 9781594039164. 
  7. ↑ Tracy, James D.. The Rise of Merchant Empires: Long-Distance Trade in the Early Modern World, 1350–1750. Cambridge University Press, 1993 — 35-bet. ISBN 978-0-521-45735-4. 
  8. ↑ Schwaller, John F., „Patronato Real“ in Encyclopedia of Latin American History and Culture 1996, vol 4, p. 323–324
  9. ↑ Gibson 1966, s. 90–91.
  10. ↑ Gibson 1966, s. 4.
  11. ↑ Barbieri, Pierpaolo.. Hitler's Shadow Empire : Nazi economics and the Spanish Civil War. ISBN 9780674426238. OCLC 908146064. 
  12. ↑ Spalding, Karen (November 1973). "Kurakas and Commerce: A Chapter in the Evolution of Andean Society". Hispanic American Historical Review 53 (4): 581–599. doi:10.2307/2511901. ISSN 0018-2168. https://archive.org/details/sim_hispanic-american-historical-review_1973-11_53_4/page/581. 
  13. ↑ Burkholder, Mark A. „Council of the Indies“ in Encyclopedia of Latin American History and Culture 1996, vol. 2, p. 293.
  14. ↑ Lynch 1989, ss. 10–11.
  15. ↑ Elliott 1989, s. 24-25.
  16. ↑ Bethany, Aram (2006). "Monarchs of Spain". Iberia and the Americas: culture, politics, and history. Santa Barbara: ABC Clio. p. 725. 
  17. ↑ Dutra, Francis A. „Portuguese Empire“ in Encyclopedia of Latin American History and Culture 1996, vol. 4, p. 451
  18. ↑ Burkholder, Mark A. „Spanish Empire“ in Encyclopedia of Latin American History and Culture 1996, vol. 5, p. 167
  19. ↑ Edwards 2000, ss. 282–88.
  20. ↑ Edwards 2000, s. 248.
  21. ↑ Castañeda Delgado, Paulino „La Santa Sede ante las empresas marítimas ibéricas“, . La Teocracia Pontifical en las controversias sobre el Nuevo Mundo. Universidad Autónoma de México, 1996. ISBN 978-968-36-5153-2.  (Wayback Machine saytida 2011-09-27 sanasida arxivlangan)
  22. ↑ Hernando del Pulgar (1943), Crónica de los Reyes Católicos, vol. I (in Spanish), Madrid, pp. 278-279.
  23. ↑ Jaime Cortesão (1990), Os Descobrimentos Portugueses, vol. III (in Portuguese), Imprensa Nacional-Casa da Moeda, p. 551,
  24. ↑ Waters, David (1988), Reflections Upon Some Navigational and Hydrographic Problems Of The XVth Century Related To The Voyage Of Bartolomeu Dias, 1487-88, p. 299, in the Separata from the Revista da Universidade de Coimbra, vol. XXXIV.
  25. ↑ Laughton, Leonard (1943). "Reviews". The Mariner's Mirror (London: Society for Nautical Research) 29 (3): 184. https://books.google.com/?id=YTgcAAAAMAAJ&q=%22But+the+Portuguese+were+the+stronger%22&dq=%22But+the+Portuguese+were+the+stronger%22. "... For four years the Castilians traded and fought; but the Portuguese were the stronger. They defeated a large Spanish fleet off Guinea in 1478, besides gaining other victories. The war ended in 1479 by Ferdinand resigning his claims to Guinea ..." .
    • … More important, Castile recognized Portugal as the sole proprietor of the Atlantic islands (excepting the Canaries) and of the African coast in the Treaty of Alcáçovas in 1479. This Treaty clause, secured by Portuguese naval successes off Africa during an otherwise unsuccessful war, eliminated the only serious rival. In Richardson, Patrick, The expansion of Europe, 1400-1660 (1966), Longmans, p. 48
  26. ↑ … Castile accepted a Portuguese monopoly on new discoveries in the Atlantic from the Canaries southward and toward the African coast. In Bedini 1992, s. 53
  27. ↑ … This boundary line cut off Castile from the route to India around Africa …, in Prien, Hans-Jürgen (2012), Christianity in Latin America: Revised and Expanded Edition, Brill, p. 8, ISBN 978-90-04-24207-4
  28. ↑ … With an eye to the Treaty of Alcáçovas which only permitted westerly expansion by Castile, the Crown accepted the proposals of the Italian adventurer [Christopher Columbus] because if, contrary to all expectation, he were to prove successful, a great opportunity would arise to outmanoeuvre Portugal …, in Emmer, Piet (1999), General History of the Caribbean, vol. II, UNESCO, p. 86,
  29. ↑ Superpowers Spain and Portugal struggled for global control and in the 1494 Treaty of Tordesillas the Pope divided the non-Christian world between them. In Flood, Josephine (2006), The original Australians: Story of the Aboriginal people, p.1,
  30. ↑ Burbank & Cooper 2010, ss. 120–121.
  31. ↑ McAlister, Lyle N.. Spain and Portugal in the New World, 1492–1700. U of Minnesota Press, 1984 — 69-bet. ISBN 978-0-8166-1218-5. 
  32. ↑ Historia general de España 1992, s. 189.
  33. ↑ Diffie, Bailey Wallys; Winius, George Davison. Foundations of the Portuguese Empire, 1415–1580. University of Minnesota Press, 1977 — 173-bet. ISBN 978-0-8166-0782-2. 
  34. ↑ Vieira Posada, Édgar. La formación de espacios regionales en la integración de América Latina. Pontificia Universidad Javeriana, 2008 — 56-bet. ISBN 978-958-698-234-4. 
  35. ↑ Sánchez Doncel, Gregorio. Presencia de España en Orán (1509–1792). I.T. San Ildefonso, 1991 — 122-bet. ISBN 978-84-600-7614-8. 
  36. ↑ Los Trastámara y la Unidad Española. Ediciones Rialp, 1981 — 644-bet. ISBN 978-84-321-2100-5.  (Wayback Machine saytida 2016-11-27 sanasida arxivlangan)
  37. ↑ John F. OʻCallaghan, "Line of Demarcation, " in Bedini 1992, ss. 423–424
  38. ↑ Nelson H. Minnich, „Papacy“ and John F. OʻCallaghan, "Line of Demarcation, " in Bedini 1992, ss. 537–540, 423–424
  39. ↑ Hernández Sánchez-Barba, Mario. La Monarquía Española y América: Un Destino Histórico Común (Spanish). Ediciones Rialp, 1990 — 36-bet. ISBN 978-84-321-2630-7. [sayt ishlamaydi]
  40. ↑ Bedini 1992, s. 337.
  41. ↑ Memoria del Segundo Congreso Venezolano de Historia, del 18 al 23 de noviembre de 1974 (Spanish). Academia Nacional de la Historia (Venezuela), 1975 — 404-bet. 
  42. ↑ Sánchez Prieto, Ana Belén. La intitulación diplomática de los Reyes Católicos: un programa político y una lección de historia (Spanish). III Jornadas Científicas sobre Documentación en época de los Reyes Católicos, 2004 — 296-bet. 
  43. ↑ Elliott 2006, s. 120.
  44. ↑ Historia y sociabilidad, 2007. ISBN 9788483716540. 
  45. ↑ Anuario de estudios americanos – Volumen 32, 1975. 
  46. ↑ Haring 1947, s. 285.
  47. ↑ Lockhart & Schwartz 1983, ss. 61–85.
  48. ↑ Lockhart & Schwartz 1983, s. 62.
  49. ↑ 49,0 49,1 Diego-Fernández Sotelo 1987, s. 139.
  50. ↑ Historia general de España 1992, s. 232.
  51. ↑ Diego-Fernández Sotelo 1987, s. 143–145.
  52. ↑ Diego-Fernández Sotelo, 1987 & Sibaja Chacón 2006.
  53. ↑ Lynch, John. Los Austrias (1516–1700) (Spanish). Editorial Critica, 2007 — 203-bet. ISBN 978-84-8432-960-2. 
  54. ↑ Edwards, John; Lynch, John. Edad Moderna: Auge del Imperio, 1474–1598 (Spanish). Editorial Critica, 2005 — 290-bet. ISBN 978-84-8432-624-3. 
  55. ↑ Gómez Gómez 2008, s. 84.
  56. ↑ Mena garcía, Carmen „La Casa de la Contratación de Sevilla y el abasto de las flotas de Indias“, . La Casa de la Contratación y la navegación entre España y las Indias (Spanish) Antonio Acosta Rodríguez: . Universidad de Sevilla, 2003 — 242-bet. ISBN 978-84-00-08206-2. 
  57. ↑ Gómez Gómez 2008, s. 90.
  58. ↑ Brewer Carías, Allan-Randolph. La ciudad ordenada (Spanish). Instituto Pascual Madoz, Universidad Carlos III, 1997 — 69-bet. ISBN 978-84-340-0937-0. 
  59. ↑ Martínez Peñas, Leandro. El confesor del rey en el Antiguo Régimen (Spanish). Editorial Complutense, 2007 — 213-bet. ISBN 978-84-7491-851-9. 
  60. ↑ Arranz Márquez 1982, s. 89–90.
  61. ↑ Arranz Márquez 1982, s. 97; Historia general de España 1992, s. 195
  62. ↑ Arranz Márquez 1982, s. 101.
  63. ↑ Kozlowski, Darrell J.. Colonialism. Infobase Publishing, 2010 — 84-bet. ISBN 978-1-4381-2890-0. 
  64. ↑ Historia general de España 1992, s. 197.
  65. ↑ Sibaja Chacón 2006, s. 39.
  66. ↑ Carrera Damas 1999, s. 457; Sibaja Chacón 2006, s. 50
  67. ↑ Burbank & Cooper 2010, s. 132.
  68. ↑ quoted in Burbank & Cooper 2010, s. 119
  69. ↑ Quoted in Braudel 1984
  70. ↑ Johnson, Lyman L.; Migden Socolow, Susan (2002). "Colonial Centers, Colonial Peripheries, and the Economic Agency of the Spanish State". Negotiated Empires: Centers and Peripheries in the Americas, 1500-1820. New York: Routledge. 
  71. ↑ Mecham 1966, s. 36.
  72. ↑ Patch, Robert W. (May 1994). "Imperial Politics and Local Economy in Colonial Central America, 1670-1770". Past & Present 143 (143). doi:10.1093/past/143.1.77. https://archive.org/details/sim_past-present_1994-05_143/page/78. 
  73. ↑ „Conquest in the Americas“. 28-oktabr 2009-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 14-iyul. (Wayback Machine saytida 2009-10-28 sanasida arxivlangan)
  74. ↑ Mann, Charles C.. 1493: Uncovering the New World Columbus Created. Random House Digital, Inc., 2012 — 33–34-bet. ISBN 978-0-307-27824-1. Qaraldi: 28-avgust 2012-yil. 
  75. ↑ Axtell, James (sentyabr–oktabr 1991), „The Columbian Mosaic in Colonial America“, Humanities, 12 (5): 12–18, 17-may 2008-yilda asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 8 oktabr 2008{{citation}}: CS1 maint: date format ()
  76. ↑ Cook, Warren L.. Flood Tide of Empire: Spain and the Pacific Northwest, 1543-1819. New Haven: Yale University Press, 1973. 
  77. ↑ Lynch 1989, s. 1.
  78. ↑ Braudel 1984, vol. 2, p. 418.
  79. ↑ Fisher, John R. „The Spanish American empire, 1580-1808“ in The Cambridge Encyclopedia of Latin America and the Caribbean, 2nd edition. New York: Cambridge University Press 1992, pp. 204-05.
  80. ↑ Albareda Salvadó, Joaquim. La Guerra de Sucesión de España (1700–1714). Editorial Critica, 2010 — 239–241-bet. ISBN 9788498920604. 
  81. ↑ Lynch 1989, s. 11.
  82. ↑ Tutino, John, 1947-. New countries capitalism, revolutions, and nations in the Americas, 1750-1870. Duke University Press, 2016. ISBN 978-0-8223-6114-5. OCLC 1107326871. 
  83. ↑ Walpole, Horace. Delphi Complete Works of Horace Walpole (Illustrated), 9-oktabr 2015-yil. 
  84. ↑ Victoria, Pablo. El día que España derrotó a Inglaterra : de cómo Blas de Lezo, tuerto, manco y cojo, venció en Cartagena de Indias a la otra "Armada Invencible", 1a. (spanish), Barcelona: Áltera, 2005. ISBN 9788489779686. 
  85. ↑ 85,0 85,1 von Humboldt 1811.
  86. ↑ Janota, Tom. Alexander von Humboldt, un explorador científico en América (en). CIDCLI, 2015-02-09 — 64-bet. ISBN 9786078351121. 
  87. ↑ Prowse, D. W.. A History of Newfoundland: from the English, Colonial and Foreign Records. Heritage Books, 2007. ISBN 9780788423109. „In one short year the unfortunate Spaniards saw their armies beaten in Portugal, Cuba and Manila torn from their grasp, their commerce destroyed, and their fleets annihilated.“ 
  88. ↑ Martínez Láinez, Fernando; Canales Torres, Carlos. Banderas lejanas: la exploración, conquista y defensa por España del territorio de los actuales Estados Unidos, 1st (es), Madrid: Edaf, 2008. ISBN 9788441421196. 
  89. ↑ Victoria 2005.
  90. ↑ „Diego de Gardoqui: Personal Information“. National Park Service. 2017-yil 30-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 1-may.
    • Bolton, Herbert E.; Marshall, Thomas Maitland. The Colonization of North America 1492 to 1783 — 507-bet. 
  91. ↑ „Spanish Silver Dollar, 1774: Specifications“. www.silentworldfoundation.org.au. 2017-yil 19-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 1-may.
  92. ↑ Cardelús, Borja. La huella de España y de la cultura hispana en los Estados Unidos, 2nd, Madrid: Centro de Cultura Iberoamericana (CCI), 2007. ISBN 9788461150366. 
  93. ↑ Joes, Anthony James. Guerrilla Conflict Before the Cold War, 1996. ISBN 9780275954826. 
  94. ↑ Hamnett 2017.
  95. ↑ "Historians generally have assumed that these movements invoked the name of Fernando VII to mask their real goal: achieving independence". 1998 Jaime E. Rodríguez. The Independence of Spanish America — Page 107
  96. ↑ Peña, Lorenzo. Un Puente jurídico entre Iberoamérica y Europa: la Constitución española de 1812 (Spanish). Casa de América-CSIC, 2002 — 6–7-bet. ISBN 978-84-88490-55-1. 
  97. ↑ William Gervase Clarence-Smith, 1986 „Spanish Equatorial Guinea, 1898-1940“, in The Cambridge History of Africa: From 1905 to 1940 Ed. J. D. Fage, A. D. Roberts, & Roland Anthony Oliver. Cambridge: Cambridge University Press>„Archived copy“. 2014-yil 20-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 23-sentyabr. (Wayback Machine saytida 2014-02-20 sanasida arxivlangan)
  98. ↑ La derrota más amarga del Ejército español — ABC.es
  99. ↑ „Desembarco en Alhucemas, el "Día D" de las tropas españolas en el norte de África“ (es-ES). abc (12-yanvar 2014-yil).

Havolalar

tahrir
Wikimedia Commonsda Ispaniya imperiyasi mavzusiga oid fayllar bor. 

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Ispaniya_imperiyasi&oldid=5251418" dan olindi