Kaymansimon toshbaqalar

Kaymansimon toshbaqalar (Chelydridae) — toshbaqalar oilasi. Qorin kosasi kichkina, but shaklida, orqa kosasi katta, kam bukilgan, jagʻlari baquvvat, oyogʻi kuchli, panjalar orasi parda bilan qoplangan, dumi tanasining yarmiga teng . K.t.ning 2 urugʻi, har bir urugʻida 1 tadan turi bor. Yirtqich. Vakillaridan biri tishlogʻich toshbaqa , uz. 90 sm cha (kosasi 40 sm), vazni 20 kg cha. Amerikadagi daryo, koʻl va botqoqlarda uchraydi. Qumoy toshbaqa chuchuk suv toshbaqalari orasida eng yirigi: boʻyi 140 sm cha (kosasi 40 sm cha), vazni 60 kg cha. Asosan, baliqlar bilan oziqlanadi. Ovlanadi

KAYNOZOY, k a y n o z o y eratemasi (erasi) (yun. Kainos — yangi va zoe — hayot) — Yer poʻsti qatlamlari stratigrafik shkalasining eng yosh eratemasi (guruhi), hozirgi davrni ham oʻz ichiga oladi (qarang Geoxronologiya). K. nomi 1841 yilda ingliz geologi J. Fillips tomonidan kiritilgan. K. bundan 66 mln. yil muqaddam boshlangan deb taxmin qilinadi. Paleogen, neogen va toʻrtlamchi (antropogen) sistema (davr)lariga boʻlinadi. Qitʼa va okeanlarning , umuman, yer sathining hozirgi qiyofasi, oʻsimlik va hayvonot dunyosining shakllanishi, insonning paydo boʻlishi K. bilan bogʻliq.

Geologik tadqiqotlar K.da sut emizuvchi hayvon turlarining koʻpayganini, suv va quruqlikdagi jonivorlarning taraqqiy etishi uchun qulay sharoit boʻlganligini koʻrsatadi. K. boshlarida (paleogen davrida) mashhur Gondvana materigi bir necha mayda boʻlakka boʻlinib, Jan. Amerika, Afrika, Avstraliya materiklari hosil boʻlgan. Bu davrda hozirgi Osiyo qigʼasining katta qismida dengiz boʻlgan. Neogen davri oxiri va turtlamchi davrlarda togʻ hosil boʻlish jarayoni keskin kuchayganligi natijasida dengiz suvi bu yerlardan chekingan. K.da alp burmalanishi bosqichiga bogʻliq ravishda kuchli tektonik harakatlar sodir boʻlgan. Tinch okean chekka qismlari, Yevropa jan. va Osiyoda baland togʻ zanjirlari yuzaga keldi, yaʼni Alp, Karpat, Qrim, Kavkaz, Pomir, Tyanshan, Himolay va b. togʻ tizmalari qad koʻtardi. Bu bosqichda okeanlarning chuqurlashish va kengayish jarayonlari davom etdi. Toʻrtlamchi davrda tabiiy sharoit bir necha bor oʻzgarib, juda katta maydonlarni muzliklar qoplagan. Yer yuzining rivojlanishi, qitʼa va okeanlar shaklining oʻzgarishi togʻ va choʻkmalarning paydo boʻlishiga, iklimning oʻzgarib turishiga sabab boʻlgan. Buning taʼsirida paleogen davridagi tropik iqlimli zonalar chegarasi neogen davrida ancha qisqargan, toʻrtlamchi davrda hozirgi holatiga yaqin boʻlgan. Issiq tropik iqlimli joylarning qisqarishi shim.da muzliklarni yuzaga keltirgan. Toʻrtlamchi davrda bu yerlarni 4 marta muz qoplaganligi va bu muzliklar katta maydonlarga tarqalib, Kavkaz, Tatra, Alp togʻlarida muzliklar paydo boʻlganligi aniqlangan.

Iqlimning oʻzgarishi choʻkindi togʻ jinslari qatlamlarining qalinligiga, hosil boʻlishiga ham katta taʼsir koʻrsatdi. Togʻlarning nurashi, choʻl va dashtlarning paydo boʻlishi, vulkanlar harakatining kuchayishi tog jinslarida oʻz aksini topgan. Bu jinslarda turli konlar, ayniqsa, neft, gaz, marganets, koʻmir, tuz konlari va b. bor. Yer yuzida qazib olinadigan neft miqdorining yarmidan koʻpi K. (paleogen, neogen davrlari) bilan bogʻliq. Fargʻona va Surxondaryo viloyatlaridagi neft va gaz konlarining katta qismi ham shu qatlamlardan topilgan.

K. organik dunyosida yopiq urugʻli oʻsimliklar va sut emizuvchi hayvonlar hukmron mavqeini egallagan. Toʻrtlamchi davrning boshlarida odam paydo boʻlgan deb taxmin qilinadi, bu K. uchun muhim qodisa bulgan. Dengizlarda 2 tavaqalilar, qorinoyoqli mollyuskalar, kremniyli va ohakli mikroorganizmlar ham keng rivojlangan. Yana q. Neogen sistemasi (davri), Paleogensistemasi (davri) va Turtlamchi sistema (davr).

Adabiyot

• Fatxullayev F., Husanov S, Tarixiy geologiya va paleontologiya asoslari, T., 2002.