Maxdumi Aʼzam

Maxdumi Aʼzam (asl ismi: Sayyid Ahmad Xojagi ibn Sayyid Jaloliddin Kosoniy Dahbediy; 1463 yoki 1464—1542) — movarounnahrlik alloma, yirik diniy arbob, naqshbandiylik rahnamosi.

Hayoti

Maxdumi Aʼzam Ilk taʼlimni Koson shahrida olgan. Madrasani bitirgach, Shayx Mir Sayyid Aliga shogird tushadi, soʻng Toshkentga kelib, Xoja Axrorning shogirdi Muhammad Qozi (1516-yil v.e.) ga shogird boʻladi. Ustozi bilan Hirotga safar qiladi, Abdurahmon Jomiy bilan uchrashadi. 1503-yil Buxoroga koʻchib keladi. Bir oz vaqt oʻtgach, Axsikatga borib naqshbandiylik tariqatini targʻib eta boshlaydi.

Samarqand viloyatidagi Maxdumi Aʼzam Dahbedi ziyoratgohi

Muhammad Qozi vafotidan soʻng tariqat shayxlari Maxdumi Aʼzamni oʻz peshvolari sifatida eʼtirof etishdi va uning shuhrati Movarounnahr hamda uning atrofidagi mamlakatlarga yoyildi. Bobur Maxdumi Aʼzamga bagʻishlab ruboiylar yozdi. Maxdumi Aʼzam ham shoir haqidagi „Boburiya“ risolasini yozib, Hindistonga joʻnatgan. Shayboniy sultonlari va hokimlari Maxdumi Aʼzamni oʻzlarining piri deb bilganlar.

Merosi

Maxdumi Aʼzam tasavvuf nazariyasi va amaliyoti, xususan, naqshbandiylik taʼlimotini rivojlantirdi. Xoja Maxdumi Aʼzam naqshbandiylikning yirik nazariyotchisi bo‘lib, tasavvufga oid ko‘plab asarlar yozgan. Tasavvufga bagʻishlangan asarlar va xotiralar orasida uning ijodi muhim oʻrin tutadi. Islom va tasavvuf nazariyasi va amaliy muammolari, ilohiyot, axloq, falsafa, adabiyot va tarixga oid 30 ga yaqin kitob, nizom va xatlar yozgan. Bular „Majmua ar-Rasoil“ („Risalalar to‘plami“) umumiy nomi bilan to‘plamga kiritilgan. Uning ko‘plab asarlari O‘zbekiston Fanlar akademiyasi Sharqshunoslik institutida saqlangan bo‘lib, ulardan biri 668 betni tashkil etadi. Uning „Asror unnikoh“ („Nikoh sirlari“), „Ganjnoma“ („Boylik haqida risola“), „Risolat unsamʼiyyatun“ („Samoʻ risolasi“), „Bayoni zikr“ („Zikr bayoni“), „Risola-i silsila-i Xoʻjagon“ („Xoʻjagon silsilasiga oid risola“), „Meʼroj-uloshiqiyn“ („Oshiqlar meʼroji“), „Murshidu-solikiyn“ („Soliklar murshidi“), „Risola-i Naqshbandiyya“, „Risolat un-vujudiyyatun“ („Vujudlar haqida risola“). Bu asarlarida ulamolar, sufiy shayxlar va davlat arboblari orasidagi munosabatlarga toʻxtalgan. Tariqat odobu qoidalarida murid va shayx munosabatlari oʻzaro hurmat-izzat asosida qurilmogʻi lozimligini uqtirgan. Maxdumi Aʼzam fikricha, tariqat aʼzolari xalqqa yaqin boʻlib, uning dardlari va ehtiyojlariga qaygʻudosh boʻlsa, bu ham tariqatga, ham xalqqa foydalidir. Maxdumi Aʼzam asarlari Oʻzbekiston Fanlar akademiyasi Sharqshunoslik instituti fondida saqlanadi.

Maxdumi Aʼzam yodgorlik majmuasi

Maxdumi Aʼzam maqbarasi qoshidagi masjid Buxoro xonlarining Samarqanddagi amiri Yalangtush Bahodurbiy tomonidan qurilgan.

Maxdumi Aʼzam majmuasining eng monumental inshooti xonaqoh bo‘lib, gumbazli zalning uzun tomonidagi chuqur yog‘och ayvon bilan birlashtirilgan olti ustunli 12 gumbazli bo‘ylama eksenel inshootdir. Dastlabki maketda katta ibodatxona (zikr), xizmat xonalari va tahoratxona (tahorat olish uchun xona) mavjud edi. XIX asr oxirlarida saqlanib qolgan xonaqoh hovlisida 8 metr balandlikda minora qurilgan. Sharqiy tomonda yana bir kichik bino — „kichik masjid“ saqlanib qolgan. Xonaqohdan shimolda daxma (sufa) — balandligi 1,55 m boʻlgan deyarli toʻrtburchak (17,6 x 16,6 m) inshoot, kulrang „Samarqand marmar“idan qurilgan; burchaklari marmar yarim ustunlar Qur’on oyatlari bilan bezatilgan. Sufada 7 ta stela va bitta oʻyilgan qabr toshlari bor. Sufa atrofidagi kichik qabriston Nodir Devonbegi buyrugʻi bilan qurilgan gʻisht devor bilan oʻralgan. Sufa etagida janubdan 9 ta qabr toshlari mavjud boʻlib, ulardan biri Yalangtoʻsh Bahodirga tegishli. Devordan tashqarida 46 ta qabr toshlari bor.

Tarixchi Komilxon Kattayevning ushbu „Mahdumi Aʼzam va Dahbed“ kitobiga ko‘ra, 1901-yilda o‘sha davrdagi Samarqand general-gubernatori Georgiy Alekseyevich Arandarenkoning buyrug‘i bilan „Mahdumi Aʼzam“ qabristoniga Maxdumi Aʼzam avlodi — Hazrat Sayyid Akramxon Dahbediy ibn Avliyoxo‘ja ibn Xonxo‘ja oxirgi dafn etilgan.

Yana qarang

• Naqshbandiy
• Ubaydulloh al-Ahrariy
• Shayx Xudaydod Valiy
• Ofoqxoʻja
• Ofoqxo‘ja maqbarasi
• Yalangtoʻsh Bahodir
• Xurshid Davron
• Markaziy Osiyo arablari

Adabiyot

• Ziya al-kulub („Siyanie serdes“) — tazkire („letopis deyaniy“, „jitie“) izvestnogo sredneaziatskogo sufiyskogo sheyxa XVI v., glavi ordena Nakshbandi Xodji Isxaka.
• Traktat o nazidanii sultanam. Risala-yi tanbix as-salatin. Avtor: Maxdum-i A`zam, per: Baxtiyar Babadjanov, Peterburgskoe Vostokovedenie, 2001 g.448 str.
• Shax-Maxmud ibn mirza Fazil Churas. Xronika / Kriticheskiy tekst, perevod, kommentarii, issledovanie i ukazateli O. F. Akimushkina. M.: „Nauka“, GRVL, 1976. („Pamyatniki pismennosti Vostoka“, XLV).
• Babajanov, Bakhtyar. 1996. Politicheskaja dejatel’nostʼ shajkhov Nakshbandiia v Maverannakhre (1 polovina XVI v.), Dissertatsia na soiskanie uchenoj stepeni kandidata istoricheskikh nauk,Akademija Nauk Respubliki Uzbekistan-Institut Vostokovedenija imeni Abu Rajkhana Beruni,Tashkent.
• Buehler, Arthur F. 1998. Sufi Heirs of the Prophe:. The Indian Naqshbandiyya and the Rise of the Mediating Sufi Shaykh. Columbia: University of South Carolina Press.
• DeWeese, Devin. 1996. "The Mashā’ikh-i Turk and the Khojagān: Rethinking the Links between the Yasavī and Naqshbandī Sufi Traditions, " Journal of Islamic Studies, 7(2), pp. 180—207.
• Farah, Caesar E. 1974. "Rules governing the Šayḫ-Muršid’s conduct, " Numen, 21(2), pp. 81-96.
• Gardner, Victoria R. 2006. "The Written Representation of a Central Asian Ṣūfī Shaykh: Aḥmad ibn Mawlānā Jalāl al-Dīn Khwājagī Kāsānī ‘Makhdūm-i Aʼẓam’ (d. 1542), " unpublished PhD Dissertation, The University of Michigan.
• Meier, Fritz. 1994. Zwei Abhlandlungen über Die Naqšbandiyya. Istanbul: Franz Steiner Verlag.. 1999. "A Book of etiquette for Sufis, " in Essays on Islamic Piety and Mysticism, tr. J.OʻKane, Leiden & Boston & Köln: Brill. pp. 49-92.
• Paul, Jürgen. 1991. Die politische und soziale Bedeuntung der Naqšbandiyya in Mittelasien im 15.Jahrundert. Berlin & New York: Walter de Gruyter. 1998. Doctrine and Organization: The Khwajagan/Naqshbandiya in the First Generation after Bahaʼuddin. Berlin: Das Arabische Buch.
• Schimmel, Annemaire. 1972. „Nur ein störrisches Pferd…,“ in Ex Orbe Religionum: Festschrift für Geo Widengren, Leiden: Brill. vol. 2, pp. 98-107.
• Encyclopaedia Iranica. J. Fletcher, „AḤMAD KĀSĀNĪ,“ Encyclopaedia Iranica, Online Edition, 1982
• Abu’l-Baqāʾ b. Ḵᵛāǰa Bahāʾ-al-dīn b. Maḵdūm-e Aʿẓam, Jāmeʿ al-maqāmāt (completed 1026/1617).
• Šāh-Maḥmūd b. Mīrzā Fażl Čoras, Anīs al-ṭālebīn (completed ca. 1107/1695-96) and Tārīḵ (completed ca. 1087/1676-77), ed. and tr. O. F. Akimushkin, Pamyatniki pis’mennosti vostoka XLV Moscow, 1976.
• Three Maǰmūʿāt of Kāsānī’s resālāt, catalogued in Persidskie i tadzhikskie rukopisi Instituta Narodov Azii AN SSSR (Kratkiĭ alfavitnyĭ katalog), ed. N. D. Miklukho-Maklaĭ, part 1, Moscow, 1964, nos. 3872-3874. Nafīsī, Naẓm o naṯr, pp. 400-01.

Havolalar

• Muxammad Zaxid Samarkandi
• A BRIEF INTRODUCTION TO UYGHURS AND EAST TURKISTAN
• Encyclopaedia of Islam.,Makhdūm-i Aʿẓam, Aḥmad
• Alexandre PAPAS.No Sufism without Sufi Order:Rethinking Tarîqa and Adab with Ahmad Kâsânî Dahbidî (1461—1542)