Vikipediya

Naqada

Naqada (forscha: نقده)[lower-alpha 1] Eronning Gʻarbiy Ozarbayjon ustoni Naqada shahristoni Markaziy tumandagi shahar boʻlib, ham shahriston, ham tuman markazi vazifasini bajaradi[4].

Naqada

forscha: نقده
Shahar
36°57′17″N 45°23′17″E / 36.95472°N 45.38806°E / 36.95472; 45.38806
Mamlakat Eron
uston Gʻarbiy Ozarbayjon
shahriston Naqada
baxsh Markaziy tuman
Hukumat
Rasmiy til(lar)i fors tili
Aholisi
 (2016)
 81 598[1]
Vaqt mintaqasi UTC+3:30
Naqada xaritada
Naqada
Naqada

2006-yilgi aholini milliy roʻyxatga olish vaqtida shahar aholisi 18 320 xonadonda yashovchi 72 975 kishini tashkil qilgan[5]. 2011-yilgi aholini roʻyxatga olishda 21 283 ta xonadondan iborat 75 550 kishi bor edi[6]. 2016-yilgi aholini roʻyxatga olish vaqtida 24 482 ta xonadonga boʻlingan 81 598 kishi istiqomat qilgan[1].

Etimologiyasi

tahrir

Naqada shaharchaning va shahristonning hozirgi nomi. Oʻtmishda Solduz (Sulduz shaklida ham talaffuz qilinadi, kurdcha: Sundus) nomi moʻgʻullarning Sulduz qabilasi nomidan kelib chiqqan[7]. Sulduz qabilasi Elxoniy Gʻozonxon davrida 1303-yilda avvalgi nomni (hozirda bu nom nomaʼlum) almashtirgan boʻlishi mumkin[8].

Geografiyasi

tahrir

Naqada Bayzava daryosi boʻyida joylashgan boʻlib, u eski sunʼiy tepalikni oʻz ichiga oladi. Naqada joylashgan shahriston Urmiya koʻlining janubi-gʻarbida Gadar daryosining quyi oqimida joylashgan[8].

Naqada Orumiye, Pironshahr, Mahobod va Oshnaviye tumanlari oʻrtasida boʻlib, oʻz mavqeiga koʻra aloqa oʻqi hisoblanadi[9].

Aholisi

tahrir

Shaharda shia ozarbayjonlar (qorapapax) koʻpchilikni, sunniy kurdlar ozchilikni tashkil qiladi. Kurdlarning asosiy qabilalari Mamash va Zerza boʻlsa, Mangur va Mamachi qabilalari shaharda tarixan yashab kelgan. Ilgari shaharda ossuriylar va yahudiylar ham istiqomat qilishgan[10]. Avgustin-Per Kluzel boshchiligidagi lazaristik missionerlik harakati ham 1840-yillarda shaharda faol boʻlgan[11]. 19-asr boshlarida Sulduzda 4-5 ming kurd va muqaddam turkiy oilalar boʻlgan. 1828-yilda shahzoda Abbos Mirzo 800 qorapapax oilasini Sulduzga koʻchirdi[10]. 1930-yillarda shaharga Hashtruddan shohsevanlar ham kelishdi[12].

1979-yilda aholining 65% ozarbayjonlar, qolgan qismini kurdlar tashkil etgani taxmin qilingan[13]. 1985-yilda Richard Tapperning yozishicha, Sulduzda „kurdlashgan turklar“ bor edi, ularning bir qismi sunniy edi[14].

Tarixi

tahrir

1303-yilda, Elxoniy hukmdor Gʻozonxon davrida Naqada shahristoni tarkibiga kirgan hudud feodlarga boʻlgan[8]. Sharqshunos Vladimir Minorskiyning (1966-yilda vafot etgan) XVI asrdagi kurd shahzodasi va yozuvchisi Sharafxon Bidlisiyga tayanib yozishicha, Turkman Oq qoʻyunli va Qora qoʻyunli hukmronligi davrida (taxminan 15-asrda) „yaʼni Jong Chōbānīlar gʻoyib boʻlganidan keyin“, Mukri kurdlari Naqada shahristonini egallab olishdi va uning qadimgi aholisi katta ehtimol bilan „qullarga aylangan“[8]. Minorskiy Bidlisiy asarining yirtilgan va sanasi koʻrsatilmagan qismiga iqtibos keltirgan holda, kurdlarning boban qabilasidan boʻlgan bir Budak Naqada joylashgan shahristonni qizilboshlilardan tortib olgani haqida hikoya qiladi[8]. Bu voqea Safaviylar chegarasida sodir boʻlgan toʻsatdan toʻqnashuvlardan biriga ishora qilishi mumkin[8].

1828-yilda Turkmanchoy tinchlik shartnomasidan keyin Eron valiahd shahzodasi Abbos Mirzo Naqada joylashgan shahristonni 800 turkiy qorapapax oilasiga topshirdi va bu yangi koʻchmanchilar buning evaziga hukumatga topshirish uchun 400 otliq qoʻyishga majbur boʻldilar. Ular kelishidan oldin tumanda kurdlar va muqaddam shia turklaridan iborat 4-5 ming oila istiqomat qilar edi. Tuman asta-sekin qorapapax kelgindilar qoʻliga oʻtib ketardi[8]. Davlat tomonidan qoʻllab-quvvatlangan Qorapapaxlar kurdlarning mangur va zerza qabilalariga hujum qilib, tezda oʻz hokimiyatini mustahkamladilar[10].

1914-yilda shaharda 80 ta ossuriyalik oila qolgan, 120 ta yahudiy oilasi esa oʻshandan beri Isroilga koʻchib ketgan[8]. Naqada shahristonidagi yahudiylar shahriston „hozirgi aholisining eng qadimgi elementi“ boʻlgan[8]. 1917-yilda Sulduzda 108 oilada 598 ossuriyalik boʻlgan; 35 nafari keksalar, 60 nafari yetim, 84 nafari mehnatga layoqatli edi[15].

1908-yildan 1912-yilgacha Usmonli istilosi davrida qorapapax aholisi Eron agentlari sifatida koʻrilgani uchun juda koʻp azob chekdi. Usmonlilar qabila tuzilmasini yoʻq qilishga va shaharning rayosini ozod qilishga harakat qilishdi. Bu davrda shahar Usmonlilar va ruslar oʻrtasida qoʻl almashadi, bu jarayon to 1919-yilda eronliklar nazoratni qoʻlga kiritgunga qadar davom etdi[8].

1940-yillardagi toʻqnashuvlarga qaramay, etnik munosabatlar doʻstona edi, oʻshanda shahar qisqa umr koʻrgan Mahobod respublikasining bir qismi boʻlgan[16].

Mahalliy ozarbayjonlar davlat tomonidan yaxshi koʻrilgan va shaharda siyosiy va ijtimoiy jihatdan hukmronlik qilgan, bu esa shahardagi etnik zoʻravonliklarni kuchaytirgan. Kurd separatizmi va kurdlar tomonidan qoʻyilgan siyosiy talablar mintaqadagi taʼsirini yoʻqotishdan qoʻrqib, ozarbayjonlarni xavotirga solgan. 1979-yil aprel oyida, Eron inqilobidan soʻng, shaharda ikki etnik guruh toʻqnashdi va taxminan 100-300 kishi halok boʻldi. Toʻqnashuvlarga mamlakatdagi nisbatan liberal siyosiy muhit sabab boʻldi, bu esa kurdlarni ochiqchasiga oʻzini oʻzi boshqarishga intilishga undadi. Yangi hukumat shuningdek, yaqin atrofdagi Qarna, Qalat va Egriqash kurdlarini qirgʻin qilishda davom etgan Islom inqilobi gvardiyasi korpusiga mahalliy shia ozarbayjonlarini jalb qildi[17].

Soʻnggi yillarda, millatchi ozarbayjon voqealari davlat tomonidan qatagʻon qilindi, kurd millatchiligi esa yoshlarning Kurdiston erkin hayot partiyasiga boʻlgan qiziqishi bilan koʻproq radikallashdi[18].

Mashhur kishilari

tahrir
  • Mohammad Oraz, alpinist
  • Mustafa Hijri, siyosatchi

Eslatmalar

tahrir
  1. ↑ Eski nomi Sulduz[2]; ozarbayjoncha: سۇلدۇز[3] va kurdcha: نه‌غه‌ده‌, Nexede shaklida romanizatsiya qilinadi

Manbalar

tahrir
  1. ↑ 1,0 1,1 „Census of the Islamic Republic of Iran, 1395 (2016)“ (fa) (Excel). AMAR. The Statistical Center of Iran. 2019-yil 22-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 19-dekabr.
  2. ↑ Naqada can be found at GEOnet Nom Serveri, at this link, by opening the Advanced Search box, entering "-3076454" in the "Unique Feature Id" form, and clicking on "Search Database".
  3. ↑ „تاریخچه و نقشه جامع شهر نقده در ویکی آنا“. 2021-yil 30-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2024-yil 22-may.
  4. ↑ Habibi, Hassan „Approval of the organization and chain of citizenship of the elements and units of the country divisions of West Azerbaijan province, centered in the city of Urmia“ (fa). Lamtakam. Ministry of Interior, Council of Ministers (1369-yil 7-iyul). 2023-yil 20-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 20-dekabr.
  5. ↑ „Census of the Islamic Republic of Iran, 1385 (2006)“ (fa) (Excel). AMAR. The Statistical Center of Iran. 2011-yil 20-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 25-sentyabr.
  6. ↑ „Census of the Islamic Republic of Iran, 1390 (2011)“ (fa) (Excel). Syracuse University. The Statistical Center of Iran. 2023-yil 15-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 19-dekabr.
  7. ↑ Minorsky, V. (1997). "Sulduz". in Bosworth, C. E.. Encyclopaedia of Islam. Volume IX: San–Sze (2nd nashri). Leiden: E. J. Brill. ISBN 978-90-04-10422-8. https://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-of-islam-2/sulduz-SIM_7168. 
  8. ↑ 8,00 8,01 8,02 8,03 8,04 8,05 8,06 8,07 8,08 8,09 Minorsky (2014).
  9. ↑ „Naqadeh city, West Azerbaijan - ITTO“.
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 Mohséni (2018), s. 219.
  11. ↑ Flynn, Thomas S. R. O.. The Western Christian Presence in the Russias and Qājār Persia, C. 1760-C. 1870. Brill Publishers, 2017 — 740-bet. ISBN 9789004163997. 
  12. ↑ Mohséni (2018), s. 220.
  13. ↑ Franz, Erhard. Minderheiten in Iran: Dokumentation zur Ethnographie und Politik. Deutsches Orient-Institut, Dokumentations-Leitstelle Moderner Orient, 1981 — 39-bet. ISBN 9783886930081. 
  14. ↑ Tappeh, R. (1985). "AZERBAIJAN vi. Population and its Occupations and Culture". Encyclopedia Iranica III. https://iranicaonline.org/articles/azerbaijan-vi. 
  15. ↑ Ishaya (2010), ss. 233–234.
  16. ↑ Mohséni (2018), s. 212.
  17. ↑ Mohséni (2018), ss. 219 & 224.
  18. ↑ Mohséni (2018), ss. 230–231.

Adabiyotlar

tahrir
  • Ishaya, Arianne (2010), Familiar Faces in Unfamiliar Places: Assyrians in the California Heartland 1911 - 2010
  • Minorsky (2014), „Suldūz“, Encyclopedia of Islam, Second Edition, doi:10.1163/1573-3912_islam_SIM_7169
  • Mohséni, Chirine (2018), Dorronsoro, Gilles; Grojean, Olivier (muh.), The Instrumentalization of Ethnic Conflict by the State The Azeri-Kurdish Conflict in Iran, Oxford University Press, doi:10.1093/oso/9780190845780.001.0001, ISBN 9780190845780
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Naqada&oldid=4736422" dan olindi