Oʻlim jazosi — sud tomonidan qotillik deb ataladigan  amaldagi yoki taxmin qilingan jinoyat uchun jazo sifatida shaxsni qasddan oʻldirish boʻyicha davlat tomonidan tasdiqlangan oliy jinoiy jazo chorasi. Jinoyatchini shunday tarzda jazolashni buyurgan hukm oʻlim hukmi, hukmni bajarish harakati esa qatl deb nomlanadi.

Cesare Beccaria, Dei delitti e delle pene
  O'lim jazosi yo'q
  faqat harbiy holat davrida
  To'xtatildi
  O'lim jazosi bor

Oʻlim jazosi bilan jazolanadigan jinoyatlarga odatda qotillik, ommaviy qotillik, zoʻrlashning ogʻirlashtirilgan holatlari (koʻpincha bolalarni oʻz ichiga oladi) kabi shaxsga qarshi ogʻir jinoyatlar; jinsiy zoʻravonlik, terrorizm, samolyotlarni oʻgʻirlash, urush jinoyatlari, insoniyatga qarshi jinoyatlar va genotsid, shuningdek, davlat toʻntarishiga urinish, davlatga xiyonat kabi davlatga qarshi jinoyatlar; josuslik, fitna va qaroqchilik kabilarni oʻz ichiga oladi. Bundan tashqari, ayrim hollarda, giyohvand moddalar savdosi va giyohvand moddalarni saqlashdan tashqari, takroran jinoyat sodir etish, ogʻirlashtirilgan talonchilik va odam oʻgʻirlash kabi jinoyatlar ham jiddiy jinoyat hisoblanadi.

Jazoning favqulodda turi sifatida faqat alohida ogʻir, inson hayotiga qasd qiladigan jinoyatlar uchun belgilanishi mumkin.

Shoʻrolar davrida sud hukmi va maʼmuriy tuzilmalarning qarorlari, hatto „oliy rahbariyatning roziligi“ bilan aksilinqilobiy faoliyatlari uchun 800 mingga yaqin hur fikrli aybsiz odamlar otib tashlangan edi.

Etimologik nuqtai nazardan, kapital atamasi (lotincha kapitalis orqali caput, „bosh“ soʻzidan olingan)[1] boshni tanadan judo qilish yoʻli bilan qatl qilishni anglatadi, ammo qatl qilish koʻplab usullar bilan amalga oshiriladi. Jumladan, osib qoʻyish, otish, oʻlimga olib keladigan ineksiya, toshboʻron qilish, elektr toki urishi va zaharli gazdan foydalanish.

Oʻlim jazosi hozirda 58 mamlakatda bekor qilingan, 31 davlat qonunida koʻzda tutilgan boʻlsada, keyingi 15 yil davomida ularning aksariyatida hech kim bu jazoga hukm qilinmagan. Oʻlim jazosi 77 mamlakatda, shu jumladan, Xitoy, Eron, Saudiya Arabistoni, Yaponiya va AQShning 38 shtatida qoʻllanmoqda. Pokiston, Kongo, Nigeriya va Yamanda voyaga yetmaganlar ham Oʻlim jazosiga hukm etilishi mumkin.

Tarixi

tahrir

Jinoyatchilar va dissidentlarni qatl etish deyarli barcha jamiyatlar tomonidan Yerda sivilizatsiyalar paydo boʻlganidan beri qoʻllangan[2]. Oʻn toʻqqizinchi asrga qadar yaʼni qamoqxona tizimlari rivojlanmaguncha jinoyatchilarni tiyib turish va jinoyatchilikni oldini olishning muqobil bir tizizmi yoʻq edi. Oʻrta asrlar davrida qatllarning oʻzi koʻpincha qatl gʻildiragi (Ketrin gʻildiragi deb ham ataladi, gʻildirak yordamida suyaklarni sindirish), arralash, osish, tortish va tanani toʻrtga boʻlib yuborish, terini shilish, uzoq vaqt davomida tanani kesish amaliyoti, tiriklay qaynatish, qoziqqa oʻtqizish, bolgʻa yordamida boshga jarohat yetkazish, toʻpga tutish, koʻp miqdorda najas yoki boshqa iflos suvni yuttirish kabi shafqatsiz va ogʻriqli usullar bilan qiynoqlarni oʻz ichiga olgan.

Aksariyat tarixiy maʼlumotlar va turli ibtidoiy qabila amaliyotlari oʻlim jazosi ularning adliya tizimining bir qismi boʻlganligini koʻrsatadi. Qoidabuzarlik uchun umumiy jazolar odatda jinoyatchi tomonidan qon puli toʻlash, jismoniy ogʻriq yetkazish, surgun va qatl qilishni oʻz ichiga oladi.

Oilalar yoki qabilalar oʻrtasidagi munosabatlar muvaffaqiyatsizlikka uchragan yoki hakamlik tizimi mavjud boʻlmaganda qon adovati yoki qasos paydo boʻladi. Adolatning bu shakli davlat yoki diniy taʼlimotlar paydo boʻlishidan oldin ham keng tarqalgan edi. Bu jinoyat, yer nizolari yoki or-nomus masalasidan kelib chiqishi mumkin. „Qasos olish harakatlari ijtimoiy jamoaning oʻzini himoya qilish qobiliyatini namoyon etadi va dushmanlarga (shuningdek, potensial ittifoqchilarga) mulk, huquq yoki shaxsga yetkazilgan zarar jazosiz qolmasligini koʻrsatadi“[3].

Qadimgi Yunoniston

tahrir
 
Suqratning oʻlimi (1787), Nyu-Yorkdagi Metropolitan sanʼat muzeyidan.

Protagor (uning fikri Platon tomonidan bildirilgan) qasos tamoyilini tanqid qiladi, chunki zarar yetkazilganidan keyin uni hech qanday harakat bilan bekor qilib boʻlmaydi. Shunday qilib, agar oʻlim jazosi jamiyat tomonidan qoʻllanishi kerak boʻlsa, u faqat ikkinchi jinoyatni oldini olish yoki undan voz kechish uchundir[4]. „Shuning uchun Protagor biladigan yagona huquq bu inson huquqidir, u suveren jamoa tomonidan oʻrnatilgan va tasdiqlangan, oʻzini ijobiy yoki davlatning amaldagi qonuni bilan belgilaydi. Aslida, u oʻz kafolatini oʻlim jazosida topadi. Hurmat qilmaydiganlarning hammasiga tahdid soladi“[5][6]

Platon, oʻz navbatida, oʻlim jazosini poklanish vositasi sifatida koʻrdi, chunki jinoyatlar „ifloslanish“dir. Shunday qilib, qonunlarda u tasodifan odamning oʻlimiga sabab boʻlgan hayvonni yoki obyektni yoʻq qilishni zarur deb hisoblaydi. Shunday qilib, qotillik ruhning kasalligi boʻlib, uni iloji boricha qayta tarbiyalash kerak va agar reabilitatsiya imkoni boʻlmasa, oxirgi chora sifatida oʻlimga hukm qilish kerak[7].

Aristotelning fikricha, iroda erkinligi insonga tegishli boʻlsa, fuqaro oʻz harakatlari uchun javobgardir. Agar jinoyat sodir etilgan boʻlsa, sudya uning oʻrnini qoplash orqali jinoyatni bekor qilishga imkon beradigan jazoni belgilashi kerak[8].

Bu falsafa bir tomondan jamiyatni himoya qilishga, ikkinchi tomondan sodir etilgan jinoyat oqibatlarini bartaraf etishga qaratilgan. U XVII asrgacha, yaʼni oʻlim jazosini bekor qilish haqidagi ilk mulohazalar paydo boʻlgan vaqtgacha Gʻarb jinoiy qonunchiligini ilhomlantirib kelgan[9].

Qadimgi Rim

tahrir
 
Xochga mixlanish. Qadimgi Rim.

Qadimgi Rimda Rim fuqarolariga nisbatan oʻlim jazosini qoʻllash gʻayrioddiy va istisno hisoblangan. Ular jinoyat va jinoyatchiga qarab, xususiy yoki ommaviy tanbehdan tortib surgunga qadar, jumladan, uning mol-mulkini musodara qilish, qiynoqlar yoki hatto qamoqxona va oxirgi chora sifatida oʻlimga qadar boʻlgan muqobil jazolarni afzal koʻrganlar.

Rim Senatida Katilina davrida hokimiyatni egallashga uringan ittifoqchilari taqdirini hal qilish uchun tarixiy munozara, keyin ovoz berish boʻlib oʻtgan. Keyin Rim konsuli Senat qarori bilan fitnachilarni hukmsiz oʻldirish (Senatus consultum ultimum) tarafdori boʻldi. Bu koʻpchilik senatorlar tomonidan qoʻllab-quvvatlandi. Qatl qilinishiga qarshi boʻlgan ozchilik ovozlari orasida eng diqqatga sazovori Yuliy Sezar ovozi edi[10].

Garchi hozirgi kunda Xitoy Xalq Respublikasida har yili koʻpchilik qatl qilinsa-da[11], Tan sulolasi davrida (618-907) oʻlim jazosi bekor qilingan vaqt ham boʻlgan[12]. Bu 747-yilda Tan imperatori Syuan Szun (712-756-yillarda hukmronlik qilgan) tomonidan qabul qilingan. Oʻlim jazosini bekor qilganda, Syuan Szun oʻz mansabdor shaxslariga belgilangan jazo ijrosi boʻlgan jinoyatlarda aybdor deb topilgan shaxslarga hukm chiqarishda oʻxshashlik boʻyicha eng yaqin boshqa bir jazoga murojaat qilishni buyurdi. Shunday qilib, jinoyatning ogʻirligiga qarab, qalin tayoq bilan qattiq qamchilash yoki olis Lingnan viloyatiga surgun qilish jazosi oʻlim jazosi oʻrnini bosgan. Biroq, oʻlim jazosi faqat 12 yil oʻtgach, 759-yilda An Lushan qoʻzgʻoloniga javoban tiklandi[13].  Bu vaqtda Tan sulolasida faqat imperator jinoyatchilarni qatl qilishga hukm qilish huquqiga ega edi. Syuan Szun davrida oʻlim jazosi nisbatan kam boʻlgan, 730-yilda atigi 24 ta, 736-yilda esa 58 ta qatl amalga oshirilgan.

Tan sulolasida qatl qilishning eng keng tarqalgan usullari boʻgʻish va boshini kesish edi. Boʻgʻish — odamni oʻgʻirlab ketish va uni qullikka sotish va qabrni tahqirlashda tobut ochish uchun belgilangan hukm boʻlgan. Boshini kesish davlatga xiyonat va fitna kabi jiddiyroq jinoyatlar uchun belgilangan qatl usuli edi. Katta noqulayliklarga qaramay, tan xitoyliklarining koʻpchiligi tanani ota-onadan sovgʻa deb bilgan anʼanaviy xitoy eʼtiqodi natijasida boshini kesishdan koʻra boʻgʻib qoʻyishni afzal koʻrganlar.

Tang sulolasida oʻlim jazosining baʼzi boshqa shakllari qoʻllangan: qoʻpol korruptsiya holatlarida keng tarqalgan boʻlgan qalin tayoq bilan oʻlimga qamchilash va ikkinchisi — kesish boʻlib, mahkumning belini yem pichogʻi bilan ikkiga boʻlib, keyin qon ketishi uchun shu holatda qoldirishgan[14]. Ling Chi (sekin tilimlash) yoki kesish orqali oʻlim deb ataladigan keyingi qatl shakli Tan sulolasi tugaganidan (taxminan 900-yildan) 1905-yilda jazoning tugatilishigacha ishlatilgan.

Beshinchi va undan yuqori darajali vazir oʻlimga hukm qilinganida, imperator unga qatl oʻrniga oʻz joniga qasd qilishiga ruxsat beruvchi maxsus ruxsat berishi mumkin edi.

Tan sulolasi davridagi deyarli barcha qatllar aholini ogohlantirish sifatida omma oldida amalga oshirilgan. Qatl qilinganlarning boshlari ustunlar yoki nayzalarga sanchib qoʻyilgan. Mahalliy hokimiyat hukmdorining boshini judo qilinganda, uning boshi qutiga solingan va shaxsini va qatl qilinganligini tasdiqlovchi hujjat sifatida poytaxtga yuborilgan[15]

Oʻrta asrlar davri

tahrir
 
Sindiruvchi gʻildirak oʻrta asrlardan boshlab 19-asrga qadar ishlatilgan.

Oʻrta asrlarda Yevropada zamonaviy qamoqxona tizimlari paydo boʻlgunga oʻlim jazosi hatto kichik jinoyatlar uchun ham jazoning umumlashtirilgan shakli sifatida ishlatilgan[16]. Dastlab Yevropada jodugarlik bilan bogʻliq vahima butun Yevropani va keyinchalik Shimoliy Amerikadagi Yevropa koloniyalarini qamrab oldi. Bu davrda yovuz shaytoniy jodugarlar xristian olamiga uyushgan tahdid sifatida faoliyat yuritayotgani haqidagi daʼvolar keng tarqalgan edi. Natijada, oʻn minglab ayollar jodugarlik uchun jinoiy javobgarlikka tortildi va XV XVIII asrlar oraligʻida) jodugarlar sinovlari orqali qatl etildi.

Oʻlim jazosi, shuningdek, sodomiya kabi jinsiy jinoyatlarda ham qoʻllangan. Xalifa Abu Bakr bu jinoyat uchun aybdorni tiriklayin yoqishni tavsiya qilgan koʻrinadi[17]. Ali ibn Abu Tolib esa toshboʻron qilib oʻlimga buyruq bergani aytiladi. Sodomiya tufayli xalifalikda gunohkor shahardagi eng baland binoning tepasidan boshi bilan uloqtirilgan. Ibn Abbos qoldirgan maʼlumotlariga koʻra, jinoyatga jazo toshboʻron qilish bilan davom etgan[18]. Boshqa oʻrta asr musulmon yetakchilari, masalan Bagʻdoddagi Abbosiy xalifalarini (asosan al-Muʼtadid) oʻz jazolarida koʻpincha shafqatsiz boʻlgan deb taʼkidlaydi[19]. Angliyada, 1533-yilgi Buggery qonuni sodomiya uchun jazo sifatida osishni nazarda tutgan. Jeyms Pratt va Jon Smit 1835-yilda sodomiya uchun qatl etilgan oxirgi ikki ingliz edi[20]. XIX asr davomida AQSh shtatlari oʻzlarining sodomiya qonunlaridan oʻlim jazosini olib tashladilar. Janubiy Karolina esa 1873-yilda bu jinoyat tufayli oʻlim jazosini qilgan[21].

 
Nemis dehqonlari urushi davrida dehqonlar rahbari Yakob Rorbaxning yoqib yuborilishi.

XX asr

tahrir
 
Meksikada otib oʻldirish. 1916-yil

Fashistlar Germaniyasida oʻlim jazosining uch turi mavjud boʻlgan: osish, boshini kesish va otib oʻldirish[22]. Shuningdek, zamonaviy harbiy tashkilotlar oʻlim jazosini harbiy intizomni saqlash vositasi sifatida qoʻllagan. Ilgari qoʻrqoqlik, qochqinlik, boʻysunmaslik, dushman hujumi natijasida qochish va buyrugʻiga boʻysunmaslik koʻpincha oʻlim bilan jazolanadigan jinoyatlar boʻlgan.

 
Fashistlar tomonidan bosib olingan Polshada bir nemis politsiyachining oʻldirilishi uchun qasos sifatida 50 nafar polyak Standjericht tomonidan sudlangan va oʻlimga hukm qilingan. 1944-yil

Turli avtoritar davlatlar, masalan, fashistik yoki kommunistik hukumatlarga ega boʻlganlar, oʻlim jazosini siyosiy zulmning kuchli vositasi sifatida ishlatgan[23].  Iosif Stalinning tozalash ishlarini oʻrgangan yetakchi ekspert Robert Conquestning soʻzlariga koʻra, 1937-1938-yillardagi Buyuk tozalash paytida bir milliondan ortiq sovet fuqarolari qatl etilgan, ularning deyarli barchasi boshning orqa qismidan oʻq bilan otilgan[24][25]. Mao Szedun Xitoyda madaniy inqilob (1966-1976) davrida „800 000“ odam qatl etilganini ochiqchasiga aytgan. Qisman bunday haddan tashqari holatlarga javob sifatida fuqarolik huquqlarini himoya qilish tashkilotlari inson huquqlari konsepsiyasiga va oʻlim jazosini bekor qilishga koʻproq eʼtibor bera boshladilar.

Jinoiy huquqbuzarliklar

tahrir

Oddiy jinoyat qonunchiligida mustahkamlangan oʻlim jazosi asosan qotillik uchun qoʻllanadi. Baʼzi mamlakatlarda baʼzi bevosita va bilvosita jinoyatlar ham oʻlim bilan jazolanadi:

Oʻlim jazosi bilan jazolanadigan iqtisodiy jinoyatlar quyidagilardir:

  • Korrupsiya (Xitoy, Eron)
  • Alkogol mahsulotlarini noqonuniy ishlab chiqarish va sotish (Hindiston).

Baʼzi islom davlatlarida quyidagi jinoyatlar jinoiy huquqbuzarlik hisoblanadi:

Koʻpgina mamlakatlar harbiy holatiga koʻra, quyidagi jinoyatlarni oʻlim bilan jazolaydi:

Davlatlar roʻyxati

tahrir
Davlat Bekor qilish Qonun bilan taqiqlash Soʻnggi ijro
  Albaniya 2000 2007 1995
  Andorra 1990 1990 1943
  Angola 1992 1992 1977
  Ekvatorial Gvineya 2022 nicht 2014
  Argentina 1984 2008 1916
  Armaniston 2003 2003 1992
  Ozarbayjon 1998 1998 1992
  Avstraliya 1984 1985 1967
  Belgiya 1996 1996 1950
  Benin 2012 2016 1987
  Butan 2004 2004 1974
  Bosniya va Gertsogovina 1997 2001 Yoʻq
  Bolgariya 1998 1998 1989
  Burundi 2009 2009 2000
  Boliviya 1997 2009 1974
  Kuk Orollari 2007 2007 Yoʻq
  Kosta Rika 1882 1882 1859
  Daniya 1933 1978 1950
  Olmoniya 1949 (GFR)
1956 (Saarland)
1987 (GDR)
1949 1949 (Württemberg-Hohenzollern),
1981 (GDR)
  Dominikan Respublikasi 1966 1966 1966
  Jibuti 1995 1995 Yoʻq
  Ekvador 1906 1906 1884
  Kot-d'Ivuar 2000 2000 Yoʻq
  Estoniya 1998 1998 1991
  Esvatini 2017 2017 1983
  Finlandiya 1949 1972 1944
  Fransiya 1981 1981 1977
  Fiji 1979 2015 Yoʻq
  Gabon 2010 2010 1981
  Gruziya 1997 1997 1995
  Gvineya 2016 2017 2001
  Gretsiya 1993 2004 1972
  Gvineya-Bisau 1993 1993 1986
  Gaiti 1987 1987 1972
  Gonduras 1956 1956 1940
  Irlandiya 1990 1990 1954
  Islandiya 1928 1928 1830
  Italiya 1947 1994 1947
  Kambodja 1989 1989 1989
  Kanada 1976 1998 1962
  Kabo-Verde 1981 1981 1835
  Qozogʻiston 2007 2021 2003
  Qirgʻiziston 2007 2007 Yoʻq
  Kiribati 1979 1979 Yoʻq
  Kongo Respublikasi 2015 2015 1982
  Kolumbiya 1910 1910 1909
  Xorvatiya 1990 1990 1973
  Latviya 1999 2012 1996
  Lixtenshteyn 1987 1987 1785
  Litva 1998 1998 1995
  Lyuksemburg 1979 1979 1949
  Madagaskar 2014 2015 1958
  Malavi 2021 nicht 1992
  Malta 1971 2000 1943
  Marshall Orollari 1986 1986 Yoʻq
  Mavrikiy 1995 1995 1987
  Meksika 1976 2005 1961
  Mikroneziya 1986 1986 keine
  Moldova 1995 1995 1985
  Monako 1962 1962 1847
  Chernogoriya 2002 2002 1992
  Mongoliya 2016 2016 2008
  Mozambik 1990 1990 1986
  Namibiya 1990 1990 1988
  Nauru 2016 2016 Yoʻq
  Nepal 1990 1997 1979
  Yangi Zelandiya 1961 1989 1957
  Nikaragua 1979 1979 1930
  Niderlandiya 1870 1982 1952
  Niue 2004 2004 Yoʻq
  Shimoliy Makedoniya 1991 1991 1988
  Norvegiya 1905 1979 1948
  Avstriya 1950 1968 1950
  Sharqiy Timor 1999 1999 Yoʻq
  Palau 1994 1994 Yoʻq
  Panama 1922 1922 1903
  Papua Yangi Gvineya 2022 1954 1954
  Paragvay 1992 1992 1928
  Filippin 2006, 1987-1993 2006 2000
  Polsha 1997 1997 1988
  Portugaliya 1867 1976 1846
  Ruanda 2007 2007 1998
  Ruminiya 1990 1990 1989
  Solomon Orollari 1966 1978 Yoʻq
  Zambiya 2022 2022 1997
  Samoa 2004 2004 Yoʻq
  San Marino 1848 1865 1468
  San Tome va Prinsipi 1990 1990 Yoʻq
  Shvetsiya 1921 1972 1910
  Shveysariya 1942 1992 1944
  Senegal 2004 2004 1967
  Serbiya 2002 1995 1992
  Seyshell orollari 1993 1993 Yoʻq
  Syerra Leone 2021 nicht 1998
  Slovakiya 1990 1990 1989
  Sloveniya 1989 1989 1959
  Ispaniya 1978 1995 1975
  Janubiy Afrika Respublikasi 1995 1997 1991
  Surinam 2015 2015 1982
  Togo 2009 2009 1978
  Chad 2020 nicht 2015
  Chexiya 1990 1990 1989
  Turkiya 2002 2004 1984
  Turkmaniston 1999 1999 1997
  Tuvalu 1978 1978 Yoʻq
  Ukraina 1999 1999 1997
  Vengriya 1990 1990 1989
  Urugvay 1907 1907 1905
  Oʻzbekiston 2008 2008 2005
  Vanuatu 1980 1980 Yoʻq
  Vatikan 1969 1969 Yoʻq
  Venesuela 1863 1863 Koʻrsatilmagan
  Birlashgan Qirollik 1973 1998 1964
  Markaziy Afrika Respublikasi 2022 nicht 1981
  Kipr 1983 2002 1962
  Braziliya 1891 1945 1876
  Burkina Faso 2018 1988
  Chili 2001 1985
  Salvador 1983 1973
  Isroil 1954 1962
  Peru 1979 1979
  Gvatemala 2017 2000
  Jazoir Mavjud nicht 1993
  Bruney Mavjud nicht 1957
  Eritreya Mavjud nicht 1989
  Gana Mavjud nicht 1993
  Grenada Mavjud nicht 1978
  Kamerun Mavjud nicht 1997
  Keniya Mavjud nicht 1987
  Laos Mavjud nicht 1989
  Liberiya Mavjud nicht 2000
  Malayziya Mavjud nicht 2017
  Maldiv Mavjud nicht 1952
  Mali Mavjud nicht 1980
  Marokash Mavjud nicht 1993
  Mavritaniya Mavjud nicht 1987
  Niger Mavjud nicht 1976
  Rossiya Mavjud nicht 1996
  Zimbabve Mavjud nicht 2003
  Shri Lanka Mavjud nicht 1976
  Koreya Respublikasi Mavjud nicht 1997
  Tojikiston Mavjud nicht 2004
  Tanzaniya Mavjud nicht 1995
  Tonga Mavjud nicht 1982
  Tunis Mavjud nicht 1991
  Afgʻoniston Mavjud nicht 2021
  Misr Mavjud nicht 2022
  Antigua va Barbuda Mavjud nicht 1991
  Efiopiya Mavjud nicht 2007
  Bagam orollari Mavjud nicht 2000
  Bahrayn Mavjud nicht 2019
  Bangladesh Mavjud nicht 2022
  Barbados Mavjud nicht 1984
  Beliz Mavjud nicht 1985
  Botsvana Mavjud nicht 2021
  Xitoy Mavjud nicht 2022
  Tayvan Mavjud nicht 2020
  Dominika Mavjud nicht 1986
  Gambiya Mavjud nicht 2012
  Gayana Mavjud nicht 1997
  Hindiston Mavjud nicht 2020
  Indoneziya Mavjud nicht 2016
  Iroq Mavjud nicht 2022
  Eron Mavjud nicht 2022
  Yamayka Mavjud nicht 1988
  Yaponiya Mavjud nicht 2022
  Yaman Mavjud nicht 2021
  Iordaniya Mavjud nicht 2017
  Myanma Mavjud nicht 2022
  Qatar Mavjud nicht 2020
  Komor orollari Mavjud nicht 1997
  Kongo DR Mavjud nicht 2003
  Kuba Mavjud nicht 2003
  Quvayt Mavjud nicht 2017
  Lesoto Mavjud nicht 1984
  Livan Mavjud nicht 2004
  Liviya Mavjud nicht 2010
  Nigeriya Mavjud nicht 2016
  KXDR Mavjud nicht 2022
  Ummon Mavjud nicht 2020
  Pokiston Mavjud nicht 2019
  Falastin Mavjud nicht 2017
  Saudiya Arabistoni Mavjud nicht 2022
  Singapur Mavjud nicht 2023
  Somali Mavjud nicht 2022
  Sent Kitts va Nevis Mavjud nicht 2008
  Sent Lusiya Mavjud nicht 1995
  Sent Vinsent va Grenadinlar Mavjud nicht 1995
  Sudan Mavjud nicht 2021
  Janubiy Sudan Mavjud nicht 2022
  Suriya Mavjud nicht 2022
  Tailand Mavjud nicht 2018
  Trinidad va Tobago Mavjud nicht 1999
  Uganda Mavjud nicht 2003
  Birlashgan Arab Amirliklari Mavjud nicht 2017
  AQSh
Mavjud nicht 2022
  Vyetnam Mavjud nicht 2021
  Belarus
Mavjud nicht 2021

Insoniyatga qarshi jinoyatlar

tahrir

Genotsid

tahrir

Genotsid kabi insoniyatga qarshi jinoyatlar, odatda, oʻlim jazosi saqlanib qolgan mamlakatlarda oʻlim bilan jazolanadi[26]. Bunday jinoyatlar uchun o‘lim jazosi 1946-yildagi Nyurnberg va 1948-yildagi Tokiodagi sud jarayonlarida chiqarilgan va amalga oshirilgan, ammo hozirgi Xalqaro jinoiy sud o‘lim jazosini qo‘llamaydi. Xalqaro jinoiy sud beradigan maksimal jazo umrbod qamoq jazosidir[27].

Qotillik

tahrir

Koʻpgina mamlakatlarda qasddan odam oʻldirish oʻlim jazosi bilan jazolanadi, lekin odatda qonun yoki sud pretsedentlari tomonidan talab qilinadigan ogʻirlashtiruvchi omil boʻlsa, bu jazoni qo‘llash mumkin.

Baʼzi davlatlar, shu jumladan Singapur va Malayziya, qotillik uchun oʻlim jazosini majburiy qilib qoʻygan. 2018-yil oktabr oyida Malayziya hukumati oʻlim jazosini bekor qiluvchi yangi qonun qabul qilinmaguncha barcha qatllarga moratoriy joriy qildi[28][29][30]. 2023-yil aprel oyida Malayziyada majburiy oʻlim jazosini bekor qiluvchi qonun qabul qilindi. Oʻlim jazosi saqlanib qolinadi, ammo sudlar uni boshqa jazolar, jumladan, qamchilash va 30-40 yil qamoq jazosi bilan almashtirish huquqiga ega[31].

Giyohvand moddalar savdosi

tahrir

2018-yilda kamida 35 mamlakatda giyohvand moddalar savdosi, giyohvand moddalarni saqlash va shunga oʻxshash jinoyatlar uchun oʻlim jazosi saqlanib qolgan[32]‘. Odamlar muntazam ravishda Xitoy, Indoneziya, Eron, Malayziya, Saudiya Arabistoni, Singapur va Vetnamda giyohvand moddalar bilan bogʻliq jinoyatlar uchun oʻlimga hukm qilingan va qatl etilgan. Boshqa mamlakatlar ramziy maqsadlarda oʻlim jazosini saqlab qolganlar.

Singapur va Malayziyada giyohvand moddalar savdosi uchun oʻlim jazosi majburiy edi. 2013-yildan beri Singapurda javobgarlik kamayganligi (masalan, katta depressiv kasallik) yoki giyohvandlik vositalarini yetkazib beruvchi sifatida faoliyat yuritganligi sertifikatlangan va giyohvand moddalar bilan bog‘liq faoliyatga qarshi kurashda hukumatga yordam bergan shaxslar jinoyatchi bilan birga o‘lim o‘rniga umrbod qamoq jazosiga hukm qilinishini qaror qildi[33]. 2023-yil aprel oyida Malayziyada majburiy oʻlim jazosini bekor qiluvchi qonun qabul qilindi.

Oʻlim jazosi usullari

tahrir
 
Qizil gvardiya mahbuslari 1918-yil Finlandiya fuqarolar urushi paytida Shimoliy Savoniyaning Varkaus shahrida oq gvardiya tomonidan qatl qilinmoqda

Turli mamlakatlar tomonidan quyidagi ijro usullari qoʻllangan[34][35][36][37][38]:

  • Osish (Afgʻoniston, Eron, Iroq, Yaponiya, Janubiy Koreya, Malayziya, Nigeriya, Sudan, Pokiston, Falastin, Isroil, Yaman, Misr, Hindiston, Myanma, Singapur, Shri-Lanka, Suriya, BAA, Zimbabve, Malavi, Liberiya)
  • Otish (Xitoy, Tayvan, Vetnam, Belarusiya, Efiopiya, Nigeriya, Somali, Shimoliy Koreya, Indoneziya, BAA, Saudiya Arabistoni, Bahrayn, Qatar, Yaman va AQShning Oklaxoma hamda Yuta shtatlarida).
  • Oʻlimga olib keladigan ineksiya (AQSh, Gvatemala, Tailand, Xitoy, Vetnam)
  • Boshni tanadan judo qilish (Saudiya Arabistoni)
  • Toshboʻron qilish (Nigeriya, Sudan)
  • Elektr toki urishi va gaz bilan zaharlash (AQShning baʼzi shtatlarida, lekin mahbus buni talab qilsa yoki oʻldiradigan ineksiya mavjud boʻlmasa)
  • Inert gaz asfiksiyasi (AQShning baʼzi shtatlari, Oklaxoma, Missisipi, Alabama)

Turli mamlakatlardagi vaziyatlar

tahrir

Buyuk Britaniya

tahrir

Oʻrta asrlarda Angliyada mahbuslar eng kichik oʻgʻriliklar uchun ham dorda osilgan. Birgina Londonning Taybern tumanida (kambag‘allar qatl qilinadigan joy) Edvard VI davrida har yili oʻrtacha 560 kishi qatl qilingan. Armiya va dengiz flotida intizomiy huquqbuzarliklar uchun jinoyatchilar hovlida osilgan; qalbakilashtirish uchun ular qaynoq suvda yoki yogʻda (XVII asrgacha) qaynatilgan. Bundan tashqari, burun, quloq va tilni kesish kabi deformatsiyalar ishlatilgan. 1688—1815-yillarda amalda boʻlgan „Qonli kodeks“ga koʻra, 50 (1688-yil) dan 220 (XVIII asr oxirigacha) jinoyatlar uchun oʻlim jazosi belgilangan.

1808-yildan choʻntakkesarlik uchun oʻlim jazosi bekor qilinadi. Shundan so‘ng Qonli Kodeksni isloh qilish jarayoni boshlandi. Asta-sekin, qatl etilgan jinoyatlar soni kamaydi va 1861-yilda qatl qilish faqat qotillik, xiyonat, qasddan oʻt qoʻyish va qaroqchilik uchun mavjud edi. Qotillik uchun qatl yana 100 yil davomida foydalanilgan. Angliyada soʻnggi ommaviy qatl 1868-yil 26-mayda boʻlib oʻtdi: irlandiyalik terrorchi Maykl Barret Nyugeyt qamoqxonasi oldida osilgan. Shotlandiyada oxirgi marta ommaviy qatl Maykl Berret voqeasidan ikki hafta oldin amalga oshirilgan edi. Biroq, ommaviy boʻlmagan qatllar juda uzoq vaqt davomida mavjud bo‘ldi: masalan, jinoyatchilar Ikkinchi Jahon urushidan keyin ham osilgan.

Angliyada qatl etilgan oxirgi ayol Rut Ellisdir. 1955-yil 10-aprelda u Devid Bleykli ismli odamni otib tashladi va oʻsha yilning 13-iyulida Londondagi Xollouey qamoqxonasida qatl etildi. Keyin, 5 yil oʻtgach, 1960-yil 10-noyabrda atigi 18 yoshda boʻlgan Flossi Forsit osildi. Umuman olganda, britaniyaliklarning oxirgi qatl marosimi Manchester va Liverpulda ikki sherikning qatl etilishi boʻldi: Piter Allen (21 yoshda) va Jon Wolbi. Ular qotillikda ayblanga va 1964-yil 13-avgustda bir vaqtning oʻzida qatl qilindilar (lekin turli shaharlarda). Shundan so‘ng, besh yil o‘tib, 1969-yil 18-dekabrda qotillik uchun, 1998-yilda esa qolgan uch turdagi jinoyatlar uchun o‘lim jazosi bekor qilindi.

Fransiya

tahrir

Fransiyada eski tuzum davrida regitsidlar chorakka boʻlinish yoʻli bilan qatl qilingan. Gʻildirak bilan osish, qovurgʻadan osib qoʻyish va boshqa ogʻriqli jazolar ham keng tarqalgan edi, ayniqsa Lui XIV davrida gugenotlar va isyonchilarga qarshi o‘lim jazosi gʻayrat bilan qoʻllangan. 1792-yilda gilyotin joriy etildi va keyinchalik oʻlim jazosining katta qismi, harbiy sudning hukmidan tashqari (bu holda, qatl qilish odatiy hol edi) gilyotinatsiya orqali amalga oshirildi (1810-yildagi Fransiya Jinoyat kodeksining 12-moddasi. „Oʻlimga hukm qilingan har bir kishining boshi kesiladi“). 1793-yil 21-yanvarda Lui XVI gilyotinda qatl etildi.

Bu mashinani oʻlim asbobi sifatida kiritishni taklif qilgan doktor Gilyotin ham, ustozi doktor Lui ham asl ixtirosi emas edi; shunga oʻxshash mashina ilgari Shotlandiyada ishlatilgan, u yerda „Shotlandiyalik xizmatkor“ deb nom berilgan. Fransiyada uni Adolat gʻildiragi deb ham atashgan.

XIX-XX asrlarda xiyobonlarda yoki qamoqxonalar yaqinida doimo katta olomon toʻplangani uchun ommaviy qatllar boʻlib oʻtgan. 1932-yilda rus muhojiri, Pavel Gorgulov Sante qamoqxonasi oldida respublika prezidenti Pol Dumerni oʻldirganlikda ayblanib qatl qilindi. Oradan yetti yil o‘tib, 1939-yil 17-iyun kuni soat 4:50 da Versalda, bulvarda yetti kishining qotili Yevgeniy Veydmanning boshi kesildi. Bu Fransiyadagi oxirgi ommaviy qatl edi; keyinchalik olomonning hayajonlari va matbuot bilan janjallar tufayli jazoni qamoqxona sharoitida amalga oshirish buyurildi. Albert Kamyuning asarlarida yozilishicha Jazoirda ommaviy qatl 1939-yilgacha sodir boʻladi.

Fransiyadagi harbiy sud hukmiga koʻra, oʻlim jazosi gilyotinda emas, balki qatl qilish orqali amalga oshirilgan; Shunday qilib, marshal Mishel Ney (1815), Per Laval va 1945—1946-yillardagi sudlarning boshqa ayblanuvchilari otib tashlandi, Sharl de Gollga suiqasd tashkilotchisi, OAS aʼzosi, Fransiya armiyasi polkovnigi Jan Bastien-Tiri (1963) ham gilyotinsiz qatl qilingan.

Jiskar d’Esten hukmronligi davrida, 1977-yil 10-sentyabrda Marselda gilyotin bilan boshini kesib tashlash boʻyicha oxirgi qatl boʻlib oʻtgan (uning yetti yillik vakolati davomida bor-yoʻgʻi uch kishi qatl etilgan — 1974-1981). Qatl qilinganlardan biri tunislik Hamida Jandubi bo‘lgan. Ilgari fohishalikka majburlagan sobiq birga yashagan odamni o‘g‘irlab ketib o‘ldirgan va o‘limidan oldin uzoq vaqt qiynoqqa solgan. Bu nafaqat Fransiyada, balki butun Gʻarbiy Yevropada oxirgi qatl edi. Fransua Mitteran 1981-yilda lavozimga kirishganidan koʻp oʻtmay, oʻlim jazosiga toʻliq moratoriy kiritdi va unga qonun maqomi berildi.

2007-yil 20-fevralda Fransiyada oʻlim jazosiga konstitutsiyaviy taqiq joriy etildi (Milliy Assambleyaning 828 deputati va senatorlar konstitutsiyaning 66-moddasiga kiritilgan ushbu tuzatishni yoqladi, atigi 26 nafari qarshi ovoz berdi). „Vedomosti“ning yozishicha, shu tariqa Fransiya Yevropa Ittifoqi mamlakatlari orasida konstitutsiya darajasida o‘lim jazosini qo‘llashni taqiqlagan oxirgi davlat bo‘ldi[39].

Germaniya

tahrir
 
Baden gilyotinasi. Bruxsal saroyidagi shahar muzeyi.

Germaniya shaharlarida jazolovchilar anʼanaviy ravishda aybdor boshini tanasidan judo qilgan (masalan, Karl Sand kabi) va bolta emas, balki qilich koʻpincha boshni kesish uchun vosita boʻlib xizmat qilgan. Bundan tashqari, oʻrta asrlarda boshqa qatl qilish uslubi ham boʻlgan. Shunday qilib, jodugar ovining eng ko‘p dahshatlari (yoqish yoʻli bilan qatl qilish va hokazo) Ispaniyada emas, balki XVII asrdagi Germaniyada boʻlgan. Asosiy jazo vositasi gulxanda kuydirish bo‘lgan. Hukmron qatlam zino uchun ham chora koʻrishgan. Shu bilan birga, zino qilgan ayollar, shuningdek, oʻz farzandini oʻldirgan onalar uchun maxsus oʻlim jazosi — suvga choʻktirish koʻzda tutilgan.

Germaniyada o‘lim jazosining boshqa turlari ham mavjud edi (gʻildirakda suyaklarni sindirish, tiriklayin koʻmish, ustunga mixlash va boshqalar). Koʻpincha, eng yuqori chora-tadbirlardan oldin, qiynoqlar va boshqa jarohatlovchi jazolar qoʻllangan.

XX asrda Gitler davrida, oʻlim jazosi osib qoʻyish (1933-yil mart) va gilyotin (Fallbeil — 1934-yil boshi) orqali amalga oshirilgan. Marinus van der Lubbe va Yuliy Fuchik gilyotin bilan qatl qilindi. 1944-yil 20-iyulda Gitlerga qarshi muvaffaqiyatsiz fitna ishtirokchilari oddiy arqonlarga emas, balki pianino torlariga osib qoʻyildi[40], bu esa azobni kuchaytirdi. Armiyada otishma qoʻllangan. Ommaviy qirgʻinning eng mashhur vositasi boʻlgan gaz kamerasi asosan konslagerlarda ishlatilgan (nafaqat boshqa xalqlar uchun lagerlar, balki nemislar uchun ham lagerlar bor edi. Bu lagerlarda asosan mavjud tuzumga qarshilar qatl qilingan). Nyurnbergda oʻlimga hukm qilingan barcha natsist jinoyatchilar osib oʻldirilgan. Keyingi Nyurnberg sudlarida yana bir nechta oʻlim hukmlari chiqarildi, ularning baʼzilari (shuningdek, osish orqali) amalga oshirildi.

Germaniya va Gʻarbiy Berlinda oʻlim jazosi 1949-yilda bekor qilindi. GDRda oʻlim jazosi 1987-yilda bekor qilingan (1966-yilgacha gilyotin ishlatilgan, oʻsha yili qatl bilan almashtirilgan).

Polsha

tahrir

Polshada 1939-yilgacha qatl siyosiy jinoyatlar uchun (Prezident Narutovichning qotili Eligiush Nievyadomskiy otib tashlangan) qo‘llanilgan. Boshqa oʻta ogʻir jinoyatlar uchun osib qoʻyilgan. Polsha Xalq Respublikasi davrida oʻlim jazosi oʻta ogʻir jinoyatlar uchun qoʻllangan. 1945—1988-yillarda Polshada 321 kishi qatl etilgan. Polshada oxirgi oʻlim hukmi 1988-yil 21-aprelda amalga oshirilgan[41][42].

Vengriya

tahrir

Vengriya osish orqali oʻlim jazosini qoʻllagan. Shu tarzda, Imre Nagy va 1956-yilgi qoʻzgʻolonning boshqa koʻplab ishtirokchilari qatl etildi. 1990-yilda bekor qilingan.

Yevropaning boshqa mamlakatlari

tahrir

Italiya birlashishidan oldin qirollikka kiruvchi barcha hududlarda, Toskana gersogligidan tashqari, u yoki bu shaklda oʻlim jazosi mavjud edi.

1786-yilda Toskana hukmdori Leopold II gersoglikni dunyoda oʻlim jazosini bekor qilgan birinchi davlatga aylantirdi (haqiqiy moratoriy 1769-yilda kiritilgan)[43]. Italiya qirolligida 1877-yildan qirol Umberto I oʻlim jazosiga amalda moratoriy joriy qildi, 1889-yildan oʻlim jazosi fuqarolik jinoyat kodeksidan chiqarildi (harbiy va mustamlaka qonunchiligida qolgan). 1927-yilda Mussolini oʻlim jazosini qayta joriy qildirdi, 1947-yilda yana bekor qilindi.

Avstriya-Vengriyada aybdorlar osilgan, ammo faqat 21 yoshga toʻlganlar uchun bu jazo qoʻllangan. Shu sababli Birinchi jahon urushining boshlanishiga sabab bo‘lgan archgertsog Frans Ferdinand va uning rafiqasi o‘ldirilgan Gavrilo Prinsip va bomba uloqtirgan Nedelko Chabrinovich 20 yillik qamoq jazosiga hukm qilindi va ularning uch nafar safdoshi 21 yoshga toʻlgani uchun 1915-yil 3-fevralda osilgan.

Oʻrta asrlarda Ispaniyada oʻlim jazosi keng tarqalgan edi. Uni bid’atchilarga va katolik cherkovining boshqa norozi odamlariga qarshi qoʻllash amaliyoti eng mashhurdir. Tarixiy maʼlumotlar dunyoviy sudlar oʻlim hukmlarini taqqoslab boʻlmaydigan darajada tez-tez chiqarganligini koʻrsatadi. XX asrning ikkinchi yarmigacha mavjud boʻlgan ogʻriqli qatl usuli maʼlum: ispan garroti, oddiy arqon halqasidan jabrlanuvchining boʻyniga mahkamlangan metall halqagacha boʻlgan bir xil ilmoq. 1975-yilda qirol Xuan Karlos I oʻlim jazosini ijro etishga moratoriy kiritdi — bu uning taxtga oʻtirgandagi birinchi buyruqlaridan biri edi. 1978-yilda Ispaniyada oʻlim jazosi butunlay taqiqlangan.

Portugaliyada oʻlim jazosi 1867-yilda butunlay bekor qilingan.

Shveysariyada oʻlim jazosi faqat baʼzi kantonlarda mavjud edi. Shunday qilib, Sluchevskiy Jenevada gilyotindagi qatlni qayd etgan. Ammo 1898-yilda anarxist Lukeni Avstriya malikasi Elizabetni oʻldirganida, oʻlim jazosi endi qonuniy emas edi, shuning uchun u umrbod qamoq jazosini oldi. Shveysariya bilan chegaradosh davlatlar urush olib borayotgan bir paytda oʻlim jazosini qoʻllashga ruxsat beruvchi qonunchilikka koʻra, oʻlim jazosi Shveysariya hududida aygʻoqchilik qilgan fuqarolarga nisbatan qoʻllanishi mumkin edi (yaʼni, aslida u urush davrida jinoyat sodir etgan shaxslar uchun qonuniylashtirilgan edi). Shunday qilib, Ikkinchi jahon urushi davrida Germaniyaning 12 fuqarosi oʻlimga hukm qilingan, ulardan 11 nafari qatl etilgan.

Vatikanda oʻlim jazosi rasman 1929—1969-yillarda mavjud boʻlgan, ammo bu hukm hech qachon eʼlon qilinmagan.

Qoʻshma Shtatlarda oʻlim jazosi federal sudlar tomonidan ham, bir qator shtatlarda alohida holatda ham qoʻllanadi. 2016-yilda Qoʻshma Shtatlarda (beshta shtatda) 20 kishi qatl etildi. 2016-yil oxirida mamlakatda 2832 kishi o‘lim jazosiga hukm qilingan edi.

Qoʻshma Shtatlarda umuman huquqiy madaniyat Buyuk Britaniyadan olingan. Dastlab, xuddi shu yerdagi shafqatsiz qonunlar, xususan, Mark Tven yozgan, koʻplab turdagi jinoyatlarni amalga oshirishni nazarda tutgan ajdaho „Konnektikutning koʻk qonunlari“ mavjud edi.

XIX asrning oxirida elektr stul ixtiro qilindi, jazo birinchi marta 1890-yilda qoʻllandi va tez orada umumiy foydalanishga kirdi. Shuning uchun u koʻplab shtatlarda osishning oʻrnini bosdi. Buffaloda prezident MakKinliga suiqasd uyushtirgan anarxist Leon Czolgosz ushbu qurilma yordamida Nyu-York shtatida qatl etilgan (1901-yil 29-oktabr) 50-jinoyatchi edi.

1913-yilda Leo Frankning shov-shuvli ishi boʻlib oʻtdi: shubhali dalillar asosida mahkum oʻlimga hukm qilindi, keyin avf etildi, oʻgʻirlandi va bir qator fuqarolar guruhi tomonidan samosud qilinib osildi.

Gaz kamerasi 1924-yilda Qoʻshma Shtatlarda qoʻllanila boshlandi, ammo u keng qoʻllanilmadi.

O‘tgan asrning 60-yillaridan boshlab bir qator huquq faollari o‘lim jazosiga qarshi kurashni boshlab yubordi. 1972-yilda Oliy sud Furman Jorjiyaga qarshi ishda oʻlim jazosini shafqatsiz jazo deb tan oldi, lekin bu Konstitutsiyaga ziddir. Shuning uchun baʼzilar odil sudlovning notoʻgʻriligiga kafolat yoʻqligini qabul qilib boʻlmaydigan deb hisobladilar. Oʻn yil davomida (1967-yildan 1977-yilgacha) hech bir shtatda hech kim qatl qilinmagan. Furman ishi ortidan bir qator shtatlarda oʻlim jazosi boʻyicha yangi qonunlar qabul qilindi. 1976-yilda Gregg va Jorjiyaga qarshi Oliy sud oʻlim jazosini nazarda tutuvchi bir qancha shtatlarning qonunlarini konstitutsiyaviy deb tasdiqladi. U ilgari bekor qilinmagan 38 shtatda, shuningdek, federal darajada tiklandi. Ushbu qarordan keyin qatl etilgan birinchi amerikalik Gari Gilmor edi (Yuta. Qatl 1977-yil).

Saudiya Arabistoni

tahrir
 
Ar-Riyoddagi Sofat maydoni. Ommaviy qatllar maydoni.

Saudiya Arabistoni mutlaq monarxiya. Islom huquqi (shariat) uning huquqiy tizimini tavsiflaydi. Noto'g'ri belgilangan jinoiy huquqbuzarliklar sudyalarga katta ixtiyoriy huquq qo'yadi. Huquqiy aniqlik kam. O'lim jazosi, odatda, ertalab jamoat maydonida qilich bilan boshini kesish orqali amalga oshiriladi.

Saudiya Arabistonida amalga oshirilgan qatllar
Yil Raqam
2007 143
2008 102
2009 69
2010 27
2011 82
2012 79
2013 79
2014 90
2015 157
2007–2015 828

1993-yildan 2009-yilgacha o'lim bilan jazolanadigan eng keng tarqalgan jinoyatlar quyidagilar edi:

  • Qotillik: 1035 kishi
  • Giyohvand moddalar kontrabandasi, savdosi: 540
  • Ayollarni zo'rlash: 175 erkak
  • Katta o'g'irlik: 83 kishi
  • Qo'zg'olon: 63 kishi
  • Portlashlar: 16 kishi

2012- va 2013-yillarda 79 kishining boshi kesilgan. Xalqaro Amnistiya maʼlumotlariga koʻra, 2014-yilda 90 kishi, 2015-yilda esa kamida 157 kishi qatl etilgan, bu soʻnggi 20 yildagi eng yuqori koʻrsatkichdir.

Oʻzbekistonda oʻlim jazosi

tahrir

Oʻzbekistonda Oʻlim jazosini jazolash tizimidan butkul chiqarib tashlash choralari koʻrilmoqda. Mustaqillikdan soʻng oʻtgan vaqt mobaynida Oʻlim jazosi qoʻllanishi mumkin boʻlgan jinoyatlar tarkibi 33 tadan 2 tagacha qisqartirildi. Ayni paytda Oʻzbekiston qonunchiligida faqat terrorchilik va ogʻirlashtiruvchi holatlarda qasddan odam oʻldirganlik uchungina Oʻlim jazosi berilishi koʻzda tutilgan, xotin-qizlarga, voyaga yetmaganlar va 60 yoshdan oshgan shaxslarga nisbatan Oʻlim jazosi qoʻllanishi man etilgan. „Oʻzbekiston Respublikasida oʻlim jazosini bekor qilish toʻgʻrisida“ Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni (2005-yil 1 avgust)ga koʻra, 2008-yilning 1-yanvaridan Oʻlim jazosi oʻrniga umrbod yoki uzoq muddatga ozodlikdan mahrum etish jazosi joriy qilinishi nazarda tutilgan. Ushbu farmon insonning yashash huquqini eʼlon qiluvchi va mustahkamlovchi xalqaro huquqning umumeʼtirof etilgan prinsiplari va normalariga mosdir.

Soʻnggi yillarda jamoatchilik fikri

tahrir

Oʻlim jazosi haqidagi jamoatchilik fikri mamlakatga va koʻrib chiqilayotgan jinoyatga qarab sezilarli darajada farq qiladi. Aksariyat odamlar qatl qilinishiga qarshi boʻlgan mamlakatlar qatoriga Norvegiya kiradi, bu yerda atigi 25% kishi oʻlim jazosini yoqlaydi[44]. Fransuzlar, finlar va italyanlarning aksariyati ham oʻlim jazosiga qarshi[45]. 2020-yilda oʻtkazilgan Gallup soʻrovi shuni koʻrsatadiki, amerikaliklarning 55% qotillikda ayblangan shaxs uchun oʻlim jazosini qoʻllab-quvvatlaydi, bu koʻrsatkich 2016-yilda 60%, 2010-yilda 64%, 2006-yilda 65% va 2001-yilda 68% edi[46][47][48][49]. 2020-yilda italiyaliklarning 43% oʻlim jazosini qoʻllab-quvvatlashini bildirdi[50][51][52].

Tayvanda soʻrovlar va tadqiqotlar doimiy ravishda aholisining 80% i oʻlim jazosini qoʻllab-quvvatlagan. Buni 2016-yilda Tayvan Milliy taraqqiyot kengashi tomonidan o‘tkazilgan so‘rovlar ham tasdiqlaydi. Soʻrovlar natijasida tayvanliklarning 88 foizi o‘lim jazosining bekor qilinishiga rozi emas[53][54][55]. Amaliyotning davom etishi mahalliy huquq guruhlari tomonidan tanqidga uchradi[56].

Hindistonda 2010-yillarda oʻlim jazosini qoʻllab-quvvatlash va hukm qilish koʻpayib bordi, garchi haqiqiy qatl qilishlar nisbatan kam boʻlsa-da, soʻnggi paytlarda sodir boʻlgan zoʻrlash holatlari aholini gʻazablantirgan[57]. Xitoyda qotillik uchun oʻlim jazosini qoʻllab-quvvatlash hali ham yuqori boʻlsa-da, qatllar keskin kamaydi, 2012-yilda 3000 kishi qatl etilgan boʻlsa, 2002-yilda 12000 kishi qatl etilgan edi[58]. Oʻlim jazosi bekor qilingan Janubiy Afrikada oʻtkazilgan soʻrovlar shuni koʻrsatdiki, 76% janubiy afrikaliklar zoʻrlash va qotillik holatlari koʻpayib borayotgani sababli oʻlim jazosini qayta joriy etishni qoʻllab-quvvatlaydi[59][60]. 2017-yilda oʻtkazilgan soʻrov shuni koʻrsatdiki, kichik avlod meksikaliklar yoshi kattaroqlariga qaraganda oʻlim jazosini qoʻllab-quvvatlaydi[61]. Braziliyaliklarning 57 foizi o‘lim jazosini yoqlaydi. Mahkumlarning qatl etilishini eng koʻp qoʻllab-quvvatlovchi yosh guruhi 25 yoshdan 34 yoshgacha boʻlgan toifa boʻlib, ularning 61 foizi oʻlim jazosi qoʻllashni toʻgʻri deb biladi[62].

Voyaga yetmagan jinoyatchilar

tahrir

Voyaga yetmagan huquqbuzarlar uchun oʻlim jazosi (jinoyat sodir etgan paytda 18 yoshga toʻlmagan jinoyatchilar) kamdan-kam uchraydi. Baʼzi mamlakatlarda balogʻat yoshi 18 yosh emas yoki qonunda aniq belgilanmaganligi hisobga olinsa, 1990-yildan boshlab oʻnta davlat jinoyat sodir etgan paytda voyaga yetmagan deb hisoblangan jinoyatchilarni qatl etgan: Xitoy Xalq Respublikasi (XXR), Bangladesh, Demokratik Kongo Respublikasi, Eron, Iroq, Yaponiya, Nigeriya, Pokiston, Saudiya Arabistoni, Sudan, AQSh va Yaman[63]. Xitoy, Pokiston, Amerika Qoʻshma Shtatlari, Yaman va Saudiya Arabistoni oʻshandan beri eng kam yoshni 18 yoshga koʻtardi[64][65]. Xalqaro Amnistiya 90-yillardan keyin bir qancha mamlakatlarda sudlangan voyaga yetmaganlar va kattalarning 61 ta tasdiqlangan qatl etilishini qayd etgan[66]. XXR 18 yoshgacha boʻlganlarni qatl qilishga ruxsat bermaydi, biroq bolalar qatl qilingani maʼlum[67].

1642-yildan boshlab mustamlakachi Amerikada to hozirgi kungacha Qoʻshma Shtatlarda taxminan 365  yosh jinoyatchi turli mustamlaka hokimiyatlari va (Amerika inqilobidan keyin) federal hukumat tomonidan qatl etilgan.

Prussiyada 14 yoshgacha boʻlgan bolalar 1794-yilda oʻlim jazosidan ozod qilingan.  Oʻlim jazosi Bavariya elektorati tomonidan 1751-yilda 11 yoshgacha boʻlgan bolalar uchun  bekor qilingan. 1813-yilda Bavariya Qirolligi tomonidan 16 yoshgacha boʻlgan bolalar uchun ham bekor qilingan.  Prussiyada 1851-yilda 16 yoshgacha boʻlgan yoshlarga imtiyozlar berildi.  Birinchi marta Shimoliy Germaniya Konfederatsiyasi tomonidan 1871-yilda barcha voyaga yetmaganlar oʻlim jazosidan ozod qilindi. Bu Germaniya imperiyasi tomonidan 1872-yilgacha davom etdi. 1939-yilda 16 yoshdan 17 yoshgacha boʻlgan oʻsmirlar uchun oʻlim jazosi tiklandi.  Bu 1943-yilda 12 yoshdan 17 yoshgacha boʻlgan bolalar va yoshlar uchun jazo qonuniy qilib qoʻyildi. 2005-yildan 2008-yilning mayigacha Eron, Pokiston, Saudiya Arabistoni, Sudan va Yaman jinoyatchi bolalarni qatl qilgani xabar qilingan. Raqamlar Eronda eng koʻpni tashkil etadi. Hasan Ruhoniyning 2013-yildan 2021-yilgacha Eron prezidenti bo‘lgan davrida kamida 3602 ta o‘lim jazosi ijro etilgan. Bulardan 34 nafari voyaga yetmagan jinoyatchining qatl etilishidir.

Manbalar

tahrir
  1. Kronenwetter 2001, s. 202
  2. „Criminal Justice: Capital Punishment Focus“. criminaljusticedegreeschools.com. 2017-yil 27-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 27-avgust.
  3. Translated from Waldmann, op.cit., p. 147.
  4. Jean-Marie Carbasse 2002, s. 15
  5. Neschke, Ada Babette; Follon, Jacques. Platonisme politique et théorie du droit naturel: Le platonisme politique dans l'antiquité, 1995. ISBN 9789068317688. 
  6. Neschke, Ada Babette; Follon, Jacques. Platonisme politique et théorie du droit naturel: Le platonisme politique dans l'antiquité, 1995. ISBN 9789068317688. 
  7. „La peine de mort“. 2020-yil 29-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 2-aprel.
  8. „Jean-Marie Carbasse“. 2023-yil 9-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 2-aprel.
  9. „1700 BC – 1799“.
  10. Shumway, Edgar S. (1901). "Freedom and Slavery in Roman Law". The American Law Register 49 (11): 636–653. doi:10.2307/3306244. ISSN 1558-3562. https://www.jstor.org/stable/3306244. 
  11. Nikkei Asian Review. „Beijing calls for an international "fox" hunt“. Nikkei Asian Review. Nikkei Inc.. 2015-yil 10-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 2-mart.
  12. Benn, Charles D.. China's golden age everyday life in the Tang dynasty, 2004. ISBN 0-19-517665-0. OCLC 845680499. 
  13. Benn, pp. 209-210
  14. Benn, p. 210
  15. Benn, Charles D.. China's golden age everyday life in the Tang dynasty, 2004. ISBN 0-19-517665-0. OCLC 845680499. 
  16. Ward, Richard (2015), Ward, Richard (muh.), „Introduction: A Global History of Execution and the Criminal Corpse“, A Global History of Execution and the Criminal Corpse, Wellcome Trust–Funded Monographs and Book Chapters, Basingstoke (UK): Palgrave Macmillan, ISBN 978-1-137-44401-1, PMID 27559562, qaraldi: 2023-04-03
  17. „Muhammad and Male Homosexuality“, Islamic Homosexualities: Culture, History, and Literature. New York and London: NYU Press, 1997 — 88–96-bet. DOI:10.18574/nyu/9780814761083.003.0006. ISBN 9780814774687. OCLC 35526232. 
  18. Bosworth, C. E.; van Donzel, E. J.; Heinrichs, W. P. et al., eds (1986). "Liwāṭ". Encyclopaedia of Islam, Second Edition. 5. Leiden: Brill Publishers. doi:10.1163/1573-3912_islam_SIM_4677. ISBN 978-90-04-16121-4. 
  19. The Caliphate: Its Rise, Decline, and Fall., William Muir
  20. Cook, Matt; Mills, Robert; Trumback, Randolph; Cocks, Harry. A Gay History of Britain: Love and Sex Between Men Since the Middle Ages. Greenwood World Publishing, 2007 — 109-bet. ISBN 978-1846450020. 
  21. Gay and Lesbian Educators: Personal Freedoms, Public Constraints. Amethyst, 1997 — 153-bet. 
  22. Dando Shigemitsu. The criminal law of Japan: the general part, 1999 — 289-bet. ISBN 9780837706535. 
  23. „Internal Workings of the Soviet Union - Revelations from the Russian Archives | Exhibitions — Library of Congress“. www.loc.gov (1992-yil 15-iyun). Qaraldi: 2023-yil 3-aprel.
  24. Conquest, Robert, The Great Terror: A Reassessment, New York, pp. 485-86
  25. „The Desperate Plight Behind "Darkness at Noon"“ (en-US). The New Yorker (2019-yil 19-sentyabr). Qaraldi: 2023-yil 3-aprel.
  26. Ohlin, Jens David (2005). "Applying the Death Penalty to Crimes of Genocide". The American Journal of International Law 99 (4): 747–777. doi:10.2307/3396668. ISSN 0002-9300. https://www.jstor.org/stable/3396668. 
  27. „Understanding the International Criminal Court“. International Criminal Court. 2022-yil 10-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 12-noyabr.
  28. „Death penalty to be abolished“ (2018-yil 10-oktyabr). Qaraldi: 2018-yil 11-oktyabr.
  29. „Malaysia to abolish death penalty; Bill may be tabled soon“. Channel News Asia (2018-yil 10-oktyabr). 2018-yil 10-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 11-oktyabr.
  30. Shelton, Tracey; Renaldi, Erwin. „Malaysian Government's plans to abolish death penalty could save Sydney grandmother's life“. ABC News (2018-yil 11-oktyabr). Qaraldi: 2018-yil 11-oktyabr.
  31. „Death Penalty News & Updates“. People.smu.edu. 2013-yil 13-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 14-aprel.
  32. Girelli, Giada. The Death Penalty for Drug Offences: Global Overview 2018. London: Harm Reduction International, 2019. ISBN 978-0-9935434-8-7. 
  33. Lum, Selina „A street urchin's journey to Death Row and back“. The Straits Times (2013-yil 24-noyabr). Qaraldi: 2022-yil 16-aprel.
  34. „Methodes of execution by country“. Nutzworld.com. 2011-yil 14-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 23-fevral.
  35. „Methods of execution – Death Penalty Information Center“. Deathpenaltyinfo.org. 2011-yil 25-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 23-fevral.
  36. „Death penalty Bulletin No. 4-2010“ (no). Translate.google.no. Qaraldi: 2011-yil 23-fevral.
  37. „INFORMATION ON DEATH PENALTY“ (no). Amnesty International. Qaraldi: 2011-yil 23-fevral.
  38. „execution methods by country“. Executions.justsickshit.com. 2010-yil 14-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 23-fevral.
  39. Ot redaksii: Zaщita jizni. Vedomosti, № 31 (1805), 21 fevralya 2007
  40. Thomsett M. C. The German Opposition to Hitler: The Resistance, the Underground, and Assassination Plots, 1938—1945. P. 231.
  41. Zawodowi mordercy. „Prócz zabijania wykonywali inne odrażające prace“
  42. 25 lat temu wykonano w Polsce ostatni wyrok śmierci
  43. Leopold II — statya iz ensiklopedii „Krugosvet“
  44. „Can Norwegian punishment fit the crime?“. USA Today. Qaraldi: 2014-yil 9-iyul.
  45. „International Polls and Studies | Death Penalty Information Center“. Deathpenaltyinfo.org. 2014-yil 19-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 9-iyul.
  46. „Death Penalty“. Gallup (2006-yil 24-oktyabr). 2017-yil 18-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 20-iyul.
  47. „U.S. Death Penalty Support at 60%“ (en-us). Gallup.com. 2017-yil 19-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 20-may.
  48. „Troy Davis' execution and the limits of Twitter“. BBC News (2011-yil 23-sentyabr). 2011-yil 23-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan.
  49. „In U.S., 64% Support Death Penalty in Cases of Murder“. Gallup.com (2010-yil 8-noyabr). 2012-yil 29-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 30-aprel.
  50. „Il 43% degli italiani vuole la pena di morte: Una conseguenza della crisi e della cultura dell'odio“ (2020-yil 15-dekabr).
  51. „Covid, 2020 anno della paura. 43% degli italiani a favore della pena di morte“.
  52. Di Cesare, Donatella „Pena di morte, il 43% degli italiani è a favore: l'odio è diventato quotidiano. Miseria e brutalità nel Paese di Beccaria“ (it). La Stampa (2020-yil 5-dekabr). 2020-yil 5-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 16-noyabr.
  53. „八成八民眾不贊成廢除死刑“. National Development Council. National Development Council (2016-yil 21-aprel). Qaraldi: 2021-yil 20-aprel.
  54. 張, 乃文. „ET民調/92.1%民眾支持維持死刑 93%挺政府立即執行“. 東森新媒體控股股份有限公司. ETtoday (2019-yil 28-dekabr). Qaraldi: 2021-yil 20-aprel.
  55. 蕭, 承訓; 陳, 志賢; 郭, 建伸; 周, 毓翔. „本報民調 8成反廢死!8成6促盡速執行死刑“. China Times Group. 中國時報 (2018-yil 17-iyul). Qaraldi: 2021-yil 20-aprel.
  56. „Taiwan woman faces execution over fire that killed 46“ (en). The Times of India (2022-yil 21-yanvar).
  57. Keating, Joshua „Gang rapists sentenced to death in India: Is capital punishment making a global comeback?“. Slate.com (2014-yil 4-aprel). 2014-yil 6-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 9-iyul.
  58. „The death penalty: Strike less hard – Most of the world's sharp decline in executions can be credited to China“ (2013-yil 3-avgust). 2014-yil 3-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 9-iyul.
  59. „Youth 'want death penalty reinstated'“. News24 (2013-yil 22-fevral). 2014-yil 19-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 9-iyul.
  60. „Why the death penalty won't solve SA's crime problem“. BusinessTech (2015-yil 9-may).
  61. „Study examines death penalty support in Mexico“ (2017-yil 28-mart). 2017-yil 28-dekabrda asl nusxadan arxivlangan.
  62. „Folha de S.Paulo: Notícias, Imagens, Vídeos e Entrevistas“. 2018-yil 9-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 10-yanvar.
  63. „Juvenile executions (except US)“. Internationaljusticeproject.org. 2011-yil 26-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 23-avgust.
  64. „Iran changes law for execution of juveniles“. Iranwpd.com (2012-yil 10-fevral). 2012-yil 29-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 30-aprel.
  65. „مجازات قصاص برای افراد زیر 18 سال ممنوع شد“. Ghanoononline.ir. 2012-yil 13-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 12-dekabr.
  66. „Executions of juveniles since 1990“. Amnesty International. 2012-yil 4-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 12-dekabr.
  67. „Stop Child Executions! Ending the death penalty for child offenders“. Amnesty International (2004). Qaraldi: 2008-yil 12-fevral.