Olimxon
Olimxon (1774—1809) — Qoʻqon xonligidagi Min sulolasidan boʻlgan 1798—1809-yillarda hukmronlik qilgan oʻzbek[1] hukmdori.
| Olimxon | |
|---|---|
Muhammad Said Olimxon | |
| xon | |
|
Mansab davri 1798-yil – 1809-yil | |
| Oʻtmishdoshi | Norboʻtabiy |
| Vorisi | Umarxon |
| Shaxsiy maʼlumotlari | |
| Tavalludi |
1772 yoki 1774-yil Qoʻqon, Qoʻqon xonligi |
| Vafoti |
1809-yil Qoʻqon |
| Oʻlim sababi | pistirma |
| Onasi | Fahriniso Oyim |
| Otasi | Norboʻtabiy |
| Dini | islom sunnizm |
Olimxon 24 yoshida otasi Norboʻtabiy vafotidan so‘ng taxtga o‘tirdi.
Ichki siyosat
tahrirOlimxon qatʼiyatli hukmdor va sarkarda edi. Hukmronligining boshida u mamlakatdagigi hokimiyat uchun ehtimoliy daʼvogarlarga qarshi keskin kurash olib bordi.
Olimxon Min sulolasi vakillaridan birinchi boʻlib xon unvonini oldi. 1805-yildan boshlab barcha rasmiy hujjatlarda davlat Qoʻqon xonligi deb ataladi. 1806-yilda u „Xon“ unvoni yozilgan kumush tangalar chiqardi. Tanga moliyaviy va soliq tizimlarida tartibni tiklashga imkon berdi[2][3].
Harbiy islohot
tahrirOlimxon harbiy islohot oʻtkazib, markazdan qochma kuchlarga qarshi muvaffaqiyatli kurashgan togʻlik tojiklarning (yoki galcha) yollanma qoʻshinini tuzdi. Olimxon davrida Qoʻqon xonligining hududiy kengayishi sodir boʻladi. U Qoʻqon xonligiga Chirchiq va Ohangaron daryolari vodiylari, butun Toshkent davlati, shuningdek, Chimkent, Turkiston va Sayram shaharlari[4] kabi hududlarni qoʻshib oldi.
1806-yilda Olimxon xonlikka qoʻshilgan Istaravshanga hujumga shaxsan rahbarlik qildi. Shunga qaramay, shahar uchun kurash uzoq vaqt davom etdi va u Istaravshan boʻylab bir necha bor piyoda yurishga majbur boʻldi.
Davlatni markazlashtirishning qattiq usullari, davlatni kengaytirish uchun uzoq davom etgan jangovar harakatlar Olimxonga qarshi fitna uyushtirishga olib keldi.
Tanazzul
tahrirXIX asrning birinchi oʻn yilligi oxiridagi sovuq qishlardan biri "Toshkent va Deshti Qipchoq tomondan yurish uchun hech qanday sabab boʻlmaganiga qaramay" Olimxon Toshkentga yoʻl oldi. Bu qaror halokatli boʻlib chiqdi, chunki kampaniya uning oʻlimi bilan yakunlandi. Xon har tomonlama koʻndirildi, lekin u hech qanday dalillarga eʼtibor bermadi va butun xonlikka yurish boʻyicha eʼlon qilishni buyurdi. "Bu yurishdan otli hech kim chetda qolmasin. Aks holda uning boshi kesiladi va mol-mulki talon-taroj qilinadi"[5].
Katta qoʻshin boshida xon Qurama orqali Chirchiq qirgʻogʻiga yaqinlashib, koʻp topilgan yoʻlbarslarga ov uyushtirdi. Keyin Toshkentga kirib, bir necha kun hech nima qilmadilar. Oradan bir necha kun o‘tib xon o‘z sarkardalari Irisqulibiy va Jumabayga dashtda uzoq-uzoq kezib yurgan qozoqlarga hujum qilishni buyurdi. Hech qanday sababsiz qo‘qonliklar qozoqlarga hujum qildi, qozoqlarni o‘ldirish va talon-taroj qilish boshlandi, ko‘plab qozoqlar asirga olindi. Biroq, qozoqlarning bir qismi oldindan chekka hududlarga koʻchib oʻtgan va shu tariqa mol-mulk oʻgʻirlash va oʻlimdan qochishgan. Bu jazo chorasi qishda amalga oshirilganligi sababli o‘sha yili qattiq sovuqdan ko‘p qo‘qonlik jangchilar qo‘l-oyog‘i muzlab qoldi. Armiyada fermentatsiya boshlandi, norozilar paydo boʻldi[5].
Xon davrida Toshkentda faqat yuqori martabali amaldorlar va zodagonlar boʻlgan, qoʻshin esa Chirchiq boʻyida turar edi. Umarxon boshchiligida xonga dushman boʻlgan bir guruh kechasi uni tark etib, harbiy qarorgohga yetib kelib, Qoʻqon xoni oʻldirilganini eʼlon qildi. Bu xabar askarlarni vahima va sarosimaga solib, qarorgohni tark etib, Qoʻqon tomon yoʻl oldi. Poytaxtga kelgach, Umarxon hokimiyatni egallab, oʻzini xon deb eʼlon qildi[5].
Umarxon boshchiligidagi qoʻshin va amirlarning ketishidan xabar topib, tashlab ketilgan xon keyingi harakatlarni muhokama qilish uchun kengash chaqiradi. Uzoq bahs-munozaralardan so‘ng sodiq qolgan qo‘shinlarning bir qismini Toshkentda qoldirib, o‘zlari Qo‘qonga ketishga qaror qilindi. Olimxon yo‘ldayoq o‘g‘li Shohruhxonni Toshkentga hokim qilib tayinlab, qaytarib yuboradi. Xonning o‘zi uzoq yurishdan so‘ng Qo‘qon yaqinida Umarxonga sodiq odamlar tomonidan o‘ldirilgan.
Toshkentning yangi hokimini zodagonlar juda ehtiyotkor, hatto dushmanlik bilan qarshi oldilar. Ular keyingi voqealar rivojini kutishni boshladilar. Va Olimxonning vafoti haqidagi xabar ularga yetib borishi bilan Shohruhxonni tutib, bu haqda Umarxonga xabar beradilar, u hokimni tutib, Qo‘qonga yetkazish buyrug‘i bilan Toshkentga otryad yuboradi. Otryad Shohruhxonni olib, qaytish yo‘liga jo‘naydi, ammo Ohangaron viloyatida nomaʼlum sababga ko‘ra uni o‘ldirib, shu yerda dafn etishadi[5].
Manbalar
tahrir- ↑ Bosworth C. E. The new Islamic dynasties. A chronological and genealogical manual. N. Y., 1996. R. 295
- ↑ Babadjanov B. M., Kokandskoe xanstvo: vlast, politika, religiya. Tokio-Tashkent, 2010, s.119
- ↑ Ishanxanov S. X., Katalog monet Kokanda XVIII—XIX vv. Tashkent, 1976,s.5
- ↑ Istoriya Uzbekistana. T.3. Tashkent, 1993, s.207
- ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 [V.Nalivkin. Kratkaya istoriya Kokandskogo xanstva, Kazan, 1886]
Adabiyot
tahrir- Istoriya Sredney Azii. Moskva: Yevrolins. Russkaya panorama, 2003
- Istoriya Uzbekistana. T.3. Tashkent, 1993.