Qalʼaliqir

turkmancha: *Galalygyr*
turkmancha: Galalygyr
	41°48′12.65″N 59°10′57.74″E / 41.8035139°N 59.1827056°E
Mamlakat	Turkmaniston
Asos solingan	Miloddan avvalgi 5-asr
	turkmancha: Galalygyr

Qalʼaliqir – (yoki Kalaly-gyr; shuningdek Ayritam; turkmancha: Galalygyr) – hozirgi Turkmaniston hududidagi yoʻqolgan qadimiy shahar, miloddan avvalgi V-IV asrlarda qadimgi Xorazmning ikkinchi poytaxti boʻlgan^[1]^[2]. Xorazm ekspeditsiyasi tadqiqotiga koʻra, maydoni 70 gektarga yaqin boʻlgan Qalʼaliqir 1 qalʼasi Xorazmdagi eng yirik qadimiy manzilgoh hisoblanadi^[3].

Joylashuvi

Qalʼaliqir 1 va Qalʼaliqir 2 aholi punktlari Turkmanistonning Toshoʻgʻuz viloyatining maʼmuriy markazi Toshhovuz shahridan 40-50 kilometr janubi-gʻarbda Amudaryoning qadimgi Saraqamish deltasi hududida joylashgan.

Tavsifi

1939-yil S.Tolstov tomonidan tadqiq etilgan. 1950-yilda Xorazm arxeologiyaetnografiya ekspeditsiyasi tomonidan qayta tadqiq qilingan. 1953-yil va 1958-yilda Y. A. Rappoport rahbarligida tekshiruv ishlari olib borilgan. Qalʼaliqir 2 ta yirik shahar xarobasidan iborat. Qalʼaliqir1 toʻgʻri toʻrtburchaksimon shaklda, hajmi 1100×700 m. Qalʼaliqir 1 esa uchburchaksimon (tepalik shakliga koʻra) boʻlib, maydoni 1000×400 m. Shahar xarobalarining ichki yuzasida madaniy qatlam mutlaqo uchramaydi. Bu joy chorva saqlanadigan qoʻra vazifasini oʻtagan (qarang Var). Shahar aholisi mudofaa devoriga joylashgan usti gumbaz bilan yopilgan yoʻlaksimon tor xonalarda yashaganlar. Qalʼaliqirda 2 ta parallel ichki yoʻlaksimon turar joy xonalari topilgan. Qalʼaliqirning boshqa qismida turar joylar aniqlanmagan. Shim. devor oldidagi koʻp xonali bino dafn inshooti – „oʻliklar uyi“ boʻlib, unda loydan yasalgan katta idishlarda (ossuariylar) mayyitlarning suyaklari saqlangan. Avestoda xuddi Qalʼaliqirdagi kabi yoʻlaksimon turar joylar, kvadrat shakldagi varlar haqida aytib oʻtilgan.

Qalʼaliqir 1

Shahar qalʼalaridan biri Qalʼaliqir 1, oʻlchami 1000×700 m boʻlgan toʻgʻri burchakli qalʼa boʻlib, qalʼa devorlari minoralar bilan mustahkamlangan. Qal’a Toʻrtta darvozaga ega boʻlib, murakkab labirintlar va qalʼalar bilan himoyalangan. Qalʼaliqir 1 qishlogʻi aholisining hayoti butunlay turar-joyning kuchli devorlari qalinligida yashiringan uzun gumbazli yoʻlakka oʻxshash xonalarda jamlangan. Qal’aning gʻarbiy devori yaqinida, uning ichki tomonida muhtasham saroy binosi bor edi. Devor va saroy binosining qurilishi toʻliq tugallanmagan va joy tashlab ketilgan. Devorlarning poydevori balandligi 1 m dan ortiq paxsa bloklaridan qurilgan boʻlib, ularning ustiga oddiy antiqa oʻlchamdagi loy gʻishtlar yotqizilgan. Saroy binosi kvadrat shaklda (80x80 m) boʻlib, uning chegaralarida ikkita ichki hovli va ikkita tashqi hovli boʻlgan. Hovlilarning perimetri boʻylab 30 ga yaqin turli xonalar boʻlgan. Saroy zallari ustunlar bilan mustahkamlangan tekis shiftga ega boʻlib, ularning asoslari qisman saqlanib qolgan. Tadqiqotchilarning fikriga koʻra, Qalʼaliqir 1 qal’asi qurilishi miloddan avvalgi 5-asr oxiri yoki 4-asr boshlarida Xorazmda Ahamoniylar sulolasi hukmronligi davrida boshlangan^[4].

Tadqiqotchilar Qalʼaliqir saroyi 1 meʼmorchiligining mukammalligini qayd etib, rivojlangan Xorazm meʼmorchiligiga dastlabki turtkini bergan^[5].

Qalʼaliqir 2

Yana bir qalʼa Qalʼaliqir 2 qalʼa 1-qalʼadan 10 km gʻarbda, Janubiy Daudanning qadimgi daryo oʻzanining chap qirgʻogʻida joylashgan edi. Ushbu yodgorlik deyarli muntazam teng yonli uchburchak boʻlib, shimoliy tomondan toʻrtburchaklar kirish majmuasiga tutashgan. Bu hududda 5 metrlik belgigacha qal’a devorlari saqlanib qolgan. Qal’a ichidagi eng monumental inshoot bu ikki metrli sunʼiy platformada qurilgan, diametri 24 metr boʻlgan dumaloq ibodatxonadir. Maʼbadning devorlarida oʻq shaklidagi teshiklar bor edi va shimoldan katta oval minora bilan tutashgan. Ushbu diniy markaz butunlay vayron boʻlganidan keyin tashlab ketilgan^[6].

Manbalar

↑ A. A. Xakimov. Osobennosti razvitiya kulturi i iskusstva Xorezma s drevnosti do VIII veka // Xorezm v istorii gosudarstvennosti Uzbekistana – Tashkent, 2013 g.
↑ Юсупов Х. „Путеводитель по археолого-архитектурным памятникам Ташаузской области“. Туркменистан (1989). 2023-yil 23-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 23-may.
↑ Yu. A.Rapoport, M. S. Lapirov-Skoblo. Raskopki dvorsovogo zdaniya na gorodiщe Kalali-Gir 1 v 1958 g. – Polevie issledovaniya Xorezmskoy ekspeditsii v 1958-1961 gg. – Izdatelstvo AN SSSR, 1963 g. (s. 11, 141)
↑ Х.Юсупов. „Путеводитель по археолого-архитектурным памятникам Ташаузской области“. Туркменистан (1989). 2022-yil 23-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 23-yanvar.
↑ Ю.Рапопорт. „Краткий очерк истории Хорезма в древности“. Приаралье в древности и средневековье (К 60-летию Хорезмской археолого-этнографической экспедиции). Восточная литература (1998). 2023-yil 8-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 8-iyul.
↑ turkmenportal. „Городище Калалыгыр“ (tm). Türkmenistanyň, internet portaly. 2022-yil 23-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 23-yanvar.

Ushbu maqolada Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan.

Ushbu maqola chaladir. Siz uni boyitib, Vikipediyaga yordam berishingiz mumkin.
Bu andozani aniqrogʻiga almashtirish kerak.

[1] A. A. Xakimov. Osobennosti razvitiya kulturi i iskusstva Xorezma s drevnosti do VIII veka // Xorezm v istorii gosudarstvennosti Uzbekistana – Tashkent, 2013 g.

[:0-2] Юсупов Х. „Путеводитель по археолого-архитектурным памятникам Ташаузской области“. Туркменистан (1989). 2023-yil 23-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 23-may.

[3] Yu. A.Rapoport, M. S. Lapirov-Skoblo. Raskopki dvorsovogo zdaniya na gorodiщe Kalali-Gir 1 v 1958 g. – Polevie issledovaniya Xorezmskoy ekspeditsii v 1958-1961 gg. – Izdatelstvo AN SSSR, 1963 g. (s. 11, 141)

[:03-4] Х.Юсупов. „Путеводитель по археолого-архитектурным памятникам Ташаузской области“. Туркменистан (1989). 2022-yil 23-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 23-yanvar.

[5] Ю.Рапопорт. „Краткий очерк истории Хорезма в древности“. Приаралье в древности и средневековье (К 60-летию Хорезмской археолого-этнографической экспедиции). Восточная литература (1998). 2023-yil 8-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 8-iyul.

[6] turkmenportal. „Городище Калалыгыр“ (tm). Türkmenistanyň, internet portaly. 2022-yil 23-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 23-yanvar.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]