Qazax tumani

Gazakh District
Gazakh District
	41°5′36″N 45°21′58″E / 41.09333°N 45.36611°E
Mamlakat	Ozarbayjon
{{{mintaqa_turi}}}	Viloyat
Asos solingan	8 August 1930
Aholisi (2020)	98 400
Vaqt mintaqasi	UTCAZT
	Gazakh District

Qazax tumani (Gazakh Disrict tumani ; ozarbayjoncha: Qazax rayonu) — Ozarbayjonning 66 ta tumanidan biri. Mamlakatning shimoli-g'arbiy qismida joylashgan bo'lib, G'azax-Tovuz iqtisodiy rayoniga kiradi. Tuman Agstafa tumani va Armanistonning Tavush viloyati bilan chegaradosh. Poytaxti va eng yirik shahri - Gazax. 2020-yil holatiga ko'ra, tumanda 98,400 aholi bor edi.

Armaniston hududida ikkita eksklav mavjud bo'lib, ular Yuxari Askipara, Barxudarli, Sofulu qishloqlarini o'z ichiga oladi. Har ikkala eksklav va materik Qazax tumanining bir qismi (Bagʻanis Ayrum, Ashagi Eskipara, Qizilxojili va Xeyrimli qishloqlari) Birinchi Togʻli Qorabogʻ urushi paytida arman qoʻshinlari tomonidan bosib olingan.

Tarixi

Birinchi Tog'li Qorabog' urushidan keyingi G'arbiy G'azaxdagi vaziyat

Mintaqani qo'shni kuchlar yoki bosqinchilar, jumladan Sosoniy forslari, Vizantiya imperiyasi, arablar, saljuqiy turklar, gruzinlar, mo'g'ullar, temuriylar, qoraqo'yunlu va oqqoyunlu turkman qabilalari va nihoyat Safaviylar Eroni bosib oldi. U 1578-1607 va 1722—1735-yillarda Usmonlilar imperiyasi tomonidan boshqarilgan.

XV asr oxiriga kelib mintaqada suveren geosiyosiy birlik sifatida Qozoq sultonligi tashkil topdi. Safaviylar saltanati davrida Qorabogʻ bekligi tarkibida boʻlgan boʻlsa-da, 1605- yilda Buyuk Abbos farmoniga koʻra Gʻazah sultoni Shamsiddinga xonlik unvoni berilgan.

Rus-Fors urushidan keyin (1804—1813) Guliston shartnomasiga binoan Rossiya imperiyasi bu hududni oʻz nazoratiga oldi. 1868-yilda Yelizavetpol gubernatorligi qozoq uyezdining shimoli-sharqiy qismini tashkil qilishdan oldin u Rossiya hukmronligi ostida Tiflis gubernatorligi tarkibiga kirgan. Zamonaviy harbiy tarixchi quyidagi etnografik tafsilotni qayd etgan: “Abos Mirzoning yo‘li nihoyatda kuchli va qalin o‘rmonli Kasaklar qabilasi mamlakati orqali o‘tgan”. U yana ta'kidlaydi: "Bularning rus kazaklari bilan aloqasi yo'q. Ular Chingizxon qoldirgan qirg'iz kasaklari erkaklaridan kelib chiqqan. Qora qo'y terisidan tikilgan qalpoq kiyishdan ularni ko'pincha qorapapaq deb atashadi."^[1]

Janubiy Kavkaz Britaniya istilosi ostiga olgach, Britaniyaning Janubiy Kavkazdagi bosh komissari ser Jon Oliver Uordrop Erivan gubernatorligi va Kars viloyatini Armaniston Demokratik Respublikasiga, Yelizavetpol va Boku gubernatorliklarini Ozarbayjon Demokratik Respublikasiga topshirishga qaror qildi. Respublika (ADR) mintaqadagi nizolarni hal qiladi. Biroq, bu taklif ham armanlar (Gazax, Zangezur (hozirgi Syunik) va Tog'li Qorabog'ga bo'lgan da'volaridan voz kechishni istamagan) va ozarbayjonlar (Naxchivanga bo'lgan da'volaridan voz kechishni istamagan) tomonidan rad etildi. Ikki guruh oʻrtasida mojaro kelib chiqishi bilan inglizlar 1919-yil oʻrtalarida mintaqani tark etishdi.

Aholi

Ozarbayjon Respublikasining shahar va tumanlari boʻyicha aholi soni (yil boshiga ming kishi)^[2]
	2010 yil	2011 yil	2012 yil	2013 yil	2014 yil	2015 yil	2016 yil	2017 yil	2018	2019	2020	2021 yil
Gazax viloyati	89,9	90,8	91,4	92,0	92,7	93,7	94,7	95,8	96,7	97,6	98,4	98,9
Shahar aholisi	20,8	21,0	21,0	21,0	21,0	21,2	21,4	21,6	21,8	21,9	22,0	22,0
Qishloq aholisi	69,1	69,8	70,4	71,0	71,7	72,5	73,3	74,2	74,9	75,7	76,4	76,9

Tog'li Qorabog' mojarosi

Birinchi Togʻli Qorabogʻ urushi paytida arman qoʻshinlari Gʻazax tumanining bir qancha qishloqlarini oʻz nazoratiga oldi. Urush paytida bir qancha ozarbayjonliklar halok bo'ldi, ammo ularning bir qismi qochishga muvaffaq bo'ldi^[3].

2020-yil iyul oyida G'azax Armaniston bilan to'qnashuvlar maydoniga aylandi^[4].

Tarixiy va sayyohlik joylari ro'yxati

Gʻazax viloyatida 112 ta qoʻriqlanadigan yodgorlik mavjud boʻlib, ulardan 54 tasi arxeologik, 46 tasi meʼmoriy, 7 tasi tarixiy, 5 tasi badiiy ahamiyatga ega.

↑ Lt-Gen.
↑ Samadov (www.anarsamadov.net). „Population“. The State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan.
↑ „Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi nəticəsində Qazax rayonunda hərbi təcavüzün nəticələri barədə MƏLUMAT“. www.qazax-ih.gov.az. KAZAKH DISTRICT EXECUTIVE AUTHORITY OF THE REPUBLIC OF AZERBAIJAN (3-dekabr 2020-yil). — „Xocalı soyqırımında olduğu kimi Qazax rayonunun Bağanıs Ayrım kəndində Dədəş Əsliyevin 4 nəfərdən ibarət ailə üzvü və 3 nəfər kənd sakini ermənilər tərəfindən diri-diri yandırılmışdır.“. Qaraldi: 3-dekabr 2020-yil.
↑ Harutyunyan, Sargis; Danielyan, Emil. „Armenia-Azerbaijan Border 'Calm' After Deadly Clashes“. azatutyun.am. RFE/RL. 5-avgust 2020-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 5-avgust 2020-yil. „...the border between Armenia’s northern Tavush province and the Tovuz district in Azerbaijan, the scene of the clashes.“.

[1] Lt-Gen.

[2] Samadov (www.anarsamadov.net). „Population“. The State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan.

[3] „Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi nəticəsində Qazax rayonunda hərbi təcavüzün nəticələri barədə MƏLUMAT“. www.qazax-ih.gov.az. KAZAKH DISTRICT EXECUTIVE AUTHORITY OF THE REPUBLIC OF AZERBAIJAN (3-dekabr 2020-yil). — „Xocalı soyqırımında olduğu kimi Qazax rayonunun Bağanıs Ayrım kəndində Dədəş Əsliyevin 4 nəfərdən ibarət ailə üzvü və 3 nəfər kənd sakini ermənilər tərəfindən diri-diri yandırılmışdır.“. Qaraldi: 3-dekabr 2020-yil.

[4] Harutyunyan, Sargis; Danielyan, Emil. „Armenia-Azerbaijan Border 'Calm' After Deadly Clashes“. azatutyun.am. RFE/RL. 5-avgust 2020-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 5-avgust 2020-yil. „...the border between Armenia’s northern Tavush province and the Tovuz district in Azerbaijan, the scene of the clashes.“.

[1]

[2]

[3]

[4]