Toʻrsimon model

Toʻrsimon model – baʼzi bozor turlarida narxlarning doimiy oʻzgarishlari sabablarini tushuntirib beruvchi mikroiqtisodiy model. Model shartiga koʻra, bozordagi taklif miqdori tovar narxidan avval shakllanishi kerak. Ishlab chiqaruvchilarning kutilmalariga koʻra, tovarning kelgusidagi narxi oʻzgarmaydi. Shu sababli, bozorda baʼzida taqchillik, baʼzida tovar ortiqchaligi kuzatiladi. Model bozordagi talab va taklif egri chiziqlarining yotiqlik darajasiga koʻra uzoqlashuvchi, yaqinlashuvchi va doimiy modellarga boʻlinadi.

Samuel Benner oʻzining „Benner’s Prophecies of Future Ups and Downs in Prices“ kitobida keltirgan choʻyan narxi prognozi

Bozorda talab va taklifning sikllik oʻzgarishlarini dastlab fermer S. Benner payqagan. 1927-yilda A. Hanau goʻsht bozoridagi sikllarning iqtisodiy-matematik modelini tuzgan, lekin, bu holat sodir boʻlishining sabablarini keltirmagan. 1930-yilda bir qancha olimlar bir-biridan mustaqil tarzda, modelning nazariy asoslarini yaratishgan. Nicholas Kaldorning 1934-yilgi izlanishlaridan kelib chiqqan holda model „toʻrsimon“ nomini olgan.

Ushbu iqtisodiy model vujudga kelishi uchun bir qancha shartlar talab etiladi. Toʻrsimon model turli tarmoqlarda, xususan, qishloq xoʻjaligida, mol, uy va mehnat bozorida kuzatilgan. Real maʼlumotlarga asoslangan sikllar uzunligi va shakli boʻyicha nazariyada aks ettirilgan grafikdan farq qiladi. Model ishlab chiqaruvchilarning ratsional fikrlashi va bozorga taʼsir qiluvchi tashqi omillarni hisobga olmaganligi tufayli, bozordagi barcha holatlarni ifodalab bera olmaydi.

Model tarixi

A. Hanau tomonidan yaratilgan Pork cycle (choʻchqa goʻshti sikli). Bu yerda, deficiency – tanqislik, surplus – goʻshtning keragidan ortiqligi.

Ishlab chiqarish hajmi va narx oʻrtasidagi davriy oʻzgarishlar birinchi marta Samuel Bennerning „Benner’s Prophecies of Future Ups and Downs in Prices: What Years to Make Money on Pig-Iron, Hogs, Corn, and Provisions“ kitobida aks ettirilgan. S. Benner tovarlar narxini toʻgʻri prognoz qila olgan boʻlsa-da, narx oʻzgarishining sabablarini keltirmagan. Uning prognozlari faqatgina adaptiv kutilmalarga asoslangan. 1928-yilda Arthur Hanau esa oʻz maqolasida choʻchqa goʻshtining Germaniyadagi narxini prognozlab bergan. 1930-yilda Umberto Ricci, Jan Tinbergen va Henry Schultz bir vaqtning oʻzida, bir-biridan mustaqil tarzda bozordagi dinamik oʻzgarishlar sabablarini tushuntirib beruvchi nazariy model ishlab chiqishdi. Keyinchalik, Nicholas Kaldor oʻz maqolasida nazariyani mukammallashtirdi va ushbu dinamik modelni „cobweb model“ deb nomladi.

1938-yilda Mordecai Ezekiel oʻz maqolasida narx va ishlab chiqarish hajmidagi oʻzgarishlarga asosan, modelda yuzaga keluvchi jarayonlarni 1,2 va 3 yillik laglarga boʻlgan. Nazariyaga koʻra, grafiklar harakati har siklda qaytariluvchi deb qaraladi.

Model shartlari

Toʻrsimon model vujudga kelishida quyidagi omillar mavjud boʻlishi kerak:

• Mukammal raqobat;
• Adaptiv kutilmalar; yaʼni, bozor ishtirokchilari faqatgina oʻtgan yildagi (sikldagi) narxlarga asosan keyingi yil uchun prognozlarni amalga oshirishadi;
• Ishlab chiqarish hajmini oshirish uchun kamida toʻliq 1 siklning mavjudligi;
• Narxning faqatgina taklif tomonidan belgilanishi.

Demak, narx va ishlab chiqarish hajmining davlat tomonidan belgilanishi yoki taklif hajmining oʻzgargan talabga darhol tenglashishi sharoitida toʻrsimon model mavjud boʻlmaydi.

Modellashtirish

Modelni tasvirlash uchun bozorga baʼzi shartlar belgilanadi. Unga koʻra, bozordagi tovarlar soni $Q$ ortiqcha (baʼzida defitsit) hisoblanadi. Tovar koʻpligi raqobatchilar oʻrtasida „narxlar jangi“ni keltirib chiqaradi va narx ($P$) pasaya boshlaydi. Maʼlum nuqtada narxlar va talab miqdori teng keladi. Lekin, narxlarning pasayishi baʼzi firmalarning xonavayron boʻlishi yoki boshqa bozorga ketishiga sabab boʻladi. Tarmoqda kam sonli firmalargina qoladi. Oqibatda bozorda tovar defitsiti sodir boʻladi va tovar narxi oshadi. Tovar narxining oshishi esa ishlab chiqarishni stimullaydi va tarmoqqa yangi firmalarni jalb etadi.

Yaqinlashuvchi model

Yaqinlashuvchi model

Uzoqlashuvchi model

Doimiy model

Agar talab egri chizigʻi elastikligi taklif egri chizigʻi elastikligidan katta boʻlsa, bozordagi narx va hajm muvozanat nuqtaga intiladi:

${\frac {dQ^{S}/Q}{dP^{S}/P}}<\left|{\frac {dQ^{D}/Q}{dP^{D}/P}}\right|,$

Ishlab chiqarish hajmini $Q_{1}$ darajasigacha oʻzgarishi (kamayishi) bozorda tovar taqchilligini hosil qiladi. Taqchillik sababli narx $P_{1}$ miqdorgacha oshadi. Yangi narx firmalarni koʻproq ishlab chiqarishga undaydi va taklif miqdori $F_{2}$ga yetadi. Lekin, isteʼmolchilar barcha tovarlarni faqatgina $P_{2}$ narxda sotib olishga qodirlar, shu sababli ishlab chiqaruvchilar tovarlar sonini $F_{3}$gacha kamaytirishadi. Bu esa bozorda taqchillik yaratadi va yana narx oshishiga sabab boʻladi. Juda koʻp shunday sikllar orqali bozorda muvozanat vujudga kelishi mumkin.

Uzoqlashuvchi model

Agar taklif egri chizigʻi elastikligi talab egri chizigʻinikidan yuqoriroq boʻlsa, narx va hajm muvozanat nuqtadan uzoqlasha boshlaydi:

${\frac {dQ^{S}/Q}{dP^{S}/P}}>\left|{\frac {dQ^{D}/Q}{dP^{D}/P}}\right|.$

Doimiy model

Agar talab va taklif egri chiziqlari elastikliklari bir xil boʻlsa, jarayon davomiy tarzda qaytariladi, narx va hajm muvozanat nuqtaga nisbatan holatini oʻzgartirmaydi:

${\frac {dQ^{S}/Q}{dP^{S}/P}}=\left|{\frac {dQ^{D}/Q}{dP^{D}/P}}\right|.$

Boshqa sikllardan farqi

Barcha iqtisodiy sikllar ham toʻrsimon model hisoblanmaydi. Masalan, asosiy vositalar ishlab chiqaruvchi korxonalar (A tipdagi korxonalar) tovarlariga talab oshishi, ushbu korxona mijozlarining (B tipdagi korxonalar) pirovard tovarlariga talab oshishiga bogʻliq hisoblanadi. Agar B firma oʻz ishlab chiqarish hajmlarini oshirmasa, bozorda bu korxona uchun stanok yetkazib beruvchi A firmalar soni (yoki ular taklif etuvchi asosiy vositalar soni) kamayadi. Ushbu jarayon „replacement cycle“ deb ataladi. „Replacement cycle“ va toʻrsimon model grafik jihatdan oʻxshash hisoblansa-da, boshqa umumiy xususiyatlarga ega emas.

Tarmoqlarda yuzaga kelishi

Toʻrsimon model paydo boʻlishiga koʻplab omillar kerak boʻlsa-da, u koʻpgina tarmoq bozorlarida uchraydi.

Qishloq xoʻjaligi

Dastlab, XIX asrda qishloq xoʻjaligida narxning davriy oʻzgarishi aniqlangan, lekin bu jarayon chuqur tahlil qilinmagan edi. Ezekiel 1921–1936-yillardagi maʼlumotlardan foydalangan holda kartoshka bozoridagi talab va taklifni modellashtirdi. Model tuzilishiga koʻra, talabning narxga boʻlgan elastikligi taklifning narxga boʻlgan elastikligidan yuqori boʻlgani sababli, sikllar muvozanat nuqta tomon intilgan. XXI asrda ham turli mamlakatlar qishloq xoʻjaligida toʻrsimon model kuzatilgan.

Mol bozori

1938-yilda Ezekiel mol bozoridagi toʻrsimon oʻzgarishlarni oʻz modelida aks ettirdi. Olim 1900—1936-yillardagi maʼlumotlardan foydalangan holda qoramol bozori va „corn-hog ratio“ koʻrsatkichi toʻrsimon modelga asoslanishini isbotlab berdi. Nazariyadan farqli oʻlaroq, real maʼlumotlar asosida tuzilgan modelda grafik oʻz maksimum va minimumi, sikllarning farqi bilan ajralib turadi.

Uy bozori

Isroil davlatidagi uy bozorida sodir boʻlgan davriy oʻzgarishlar ham toʻrsimon model deb yuritiladi. 1960—2010-yillarda mamlakatga migrantlarning koʻchib kelishi, aholi daromadlarining oʻsishi va Isroilga investitsiya hajmining oshishi uy bozoridagi talabni oshirib yuborgan. Boshqa tarafdan texnologiyalar, xususiy tadbirkorlik va yetarli darajada kadrlarning mavjudligi yangi taklif miqdorini yaratgan.

Mehnat bozori

XX asrda turli davlatlarning mehnat bozoridagi muvozanat ish haqi doimiy oʻzgarib turgan. Richard B. Freemanning AQSh mehnat bozori boʻyicha 1961—1973-yillardagi tadqiqotlariga koʻra, muhandislarning oylik ish haqi sohadagi OTM bitiruvchilari sonidan kelib chiqqan holda doimiy oʻzgarishda boʻlgan. 1961–1969-yillardagi tadqiqot va texnologik ishlanmalar sohasidagi keskin oʻsish tufayli, turli tarmoqlarda faoliyat koʻrsatuvchi muhandislar sanoatda ishlovchi ishchiga nisbatan oʻrtacha 1,38 barobar koʻproq maosh olishgan. Lekin, sikllar davriyligi oʻzgarganida, ushbu koʻrsatkich 1,17 barobarga aylangan. Toʻrsimon model shuningdek, huquqshunoslar va oʻqituvchilar faoliyat yurituvchi mehnat bozorlarida ham kuzatilgan.

Tanqid

Model quyidagi omillarni hisobga olmaydi:

• Ratsional kutilmalar. Model shartlariga koʻra, fermerlar keyingi yil taklifini oldingi yildagi (sikldagi) narxga koʻra shakllantirishadi. Ularning fikricha, keyingi yilgi narx ham oʻtgan yilgidek boʻladi. Lekin, real hayotda fermerlar sodir boʻlgan narx oʻzgarishlaridan tegishli xulosa chiqargan holda faoliyat yuritishadi.

• Faoliyatni tezda oʻzgartirib boʻlmasligi. Maʼlum bir faoliyatdagina bilim va tajribaga ega boʻlgan firma uchun boshqa tarmoqqa oʻtish riski katta boʻlishi mumkin.

• Narxga taʼsir qiluvchi boshqa omillarning mavjudligi. Bozordagi taqchillik import orqali (tovar ortiqchaligi esa eksport orqali) bartaraf etilishi, fermerlar taklif etuvchi tovarlar hajmi ob-havo sharoitlariga qarab oʻzgarishi mumkin.

Koʻp hollarda fermerlar taklif hajmini (ekinzor maydoni yoki boqiluvchi hayvonlar soni) belgilaganlaridan soʻng, ushbu hajmni katta miqdorga oshira olmaydilar. Lekin, fermerlarning xoʻjalikdagi baʼzi amallari (masalan, molalashni yetarli darajada amalga oshirmasliklari) taklif hajmini kamaytirishi mumkin.

Adabiyotlar

Kitoblar

• Benner, Samuel. Benner's Prophecies of Future Ups and Downs in Prices: What Years to Make Money on Pig-Iron, Hogs, Corn, and Provisions, 3 (en), Cincinnati:Robert Clarke & Co., 1884 — 169-bet. 
• Salimov, B. T.; Yusupov, M. S.; Salimov, B. B.. Mikroiqtisodiyot (Dаrslik). Toshkent: Iqtisodiyot, 2019 — 366-bet. 
• Гальперин, В.М.; Игнатьев, С.М.; Моргунов, В.И.. Микроэкономика. Том 1, 2 (ru), СПб.: Экономическая школа, 1999 — 349-bet. 
• Самуэльсон, П. Э. Экономика, 6 (ru), Прогресс, 1964 — 838-bet. ISBN 978-5-8459-1714-0. 

Ilmiy maqolalar

• Bean, L. H. (1929). „The Farmers' Response to Price“. Journal of Farm Economics (inglizcha). 11-jild, № 3. 368–385-bet. doi:10.2307/1229848.
• Clark, J. M. (1917). „Business Acceleration and the Law of Demand: A Technical Factor in Economic Cycles“. Journal of Political Economy (inglizcha). 25-jild, № 3. 217–235-bet. doi:10.1086/252958.
• Ezekiel, Mordecai (1938). „The Cobweb Theorem“. The Quarterly Journal of Economics. 52-jild, № 2. 255–280-bet. doi:10.2307/1881734.
• Freeman, Richard B. (1976). „A Cobweb Model of the Supply and Starting Salary of New Engineers“. ILR Review (inglizcha). 29-jild, № 2. 236–248-bet. doi:10.2307/2522143.
• Freeman, Richard B. (1975). „Legal 'Cobwebs': A Recursive Model of the Market for New Lawyers“. The Review of Economics and Statistics (inglizcha). 57-jild, № 2. 171–79-bet. doi:10.2307/1923998.
• Frisch, Ragnar (1931). „The Interrelation Between Capital Production and Consumer-Taking“. Journal of Political Economy (inglizcha). 39-jild, № 5. 646–654-bet.
• Hingorani, Ana (2023). „The Latest Teaching Shortage in the United States: Current Proposed Incentives Lack Consideration of the Cobweb Model Implications“. Creighton Law Review (inglizcha). 56-jild. 519–540-bet.
• Hanau, Arthur (1928). „Die „synthetische Ökonomie" von Henry Ludwell Moore“ (PDF). Vierteljahreshefte zur Konjunkturforschung (nemischa). Berlin: Verlag Reimar Hobbing. 41-bet.
• Kaldor, Nicholas (1934). „A Classificatory Note on the Determinateness of Equilibrium“. The Review of Economic Studies (inglizcha). 1-jild, № 2. 122–136-bet. doi:10.2307/2967618.
• Mehmood, K.; Hasan, M. ul.; Khan, A. (2022). „Does cobweb phenomenon exist in rice market of Pakistan? A time series analysis“. Journal of Animal & Plant Sciences (inglizcha). 32-jild, № 5. 1356–1362-bet.
• Pashigian, B. Peter (1970). „Rational Expectations and the Cobweb Theory“. Journal of Political Economy (inglizcha). 78-jild, № 2. 338–352-bet.
• Poitras, Geoffrey (2023). „Cobweb Theory, Market Stability and Price Expectations“. Journal of the History of Economic Thought (inglizcha). 45-jild, № 1. 137–161-bet. doi:10.1017/S1053837222000116.
• Ricci, Umberto, and Oskar Morgenstern (1930). „Die „synthetische Ökonomie" von Henry Ludwell Moore“. Zeitschrift Für Nationalökonomie / Journal of Economics (nemischa). 1-jild, № 5. 649–668-bet. doi:10.2307/1229848.{{cite magazine}}: CS1 maint: multiple names: authors list ()
• Schultz, Henry (1930). „Der Sinn der statistischen Nachfragekurven“. Veröffentlichungen der Frankfurter Gesellschaft der Konjunkturforschung (nemischa). 10-jild. 99-bet.
• Tinbergen, Jan (1930). „Bestimmung und Deutung von Angebotskurven Ein Beispeil“ (PDF). Zeitschrift fur National Okonomie (nemischa). № 5. 669–679-bet.

Hisobotlar

• Becker, Joseph A.. Agricultural Statistics (en). United States Department Of Agriculture, United States Government Printing Office, 1936 — 421-bet.