Vasilisk

Vasilisk (qadimgi yunoncha: βᾰσῐλίσκος — qirol; shuningdek, lotincha: basiliscus, regulus, inglizcha: basilisk, cockatrice) – turli manbalarda tilga olingan jonzot. Bibliyada, bir qator sharhlovchilarning fikriga koʻra, xavfli zaharli ilonning nomlaridan biri. Baʼzi joylarda kobra yoki ilonni anglatishi mumkin. Pliniy Elderning “Tabiat tarixi” da vasilisk – afsonaviy xususiyatlarga ega ilon. Boshqa manbalarda - afsonaviy dahshatli ilon. Xususan, lusatiyaliklar vasilisk ajdaho qanotlari va kaltakesak dumli xoʻroz ekanligiga ishonishgan.

Injildagi Vasilisk

Bibliyada “Vasilisk” soʻzi birinchi boʻlib Eski Ahdning ibroniy tilidan qadimgi yunon tiliga tarjimasida uchraydi (Septuaginta, miloddan avvalgi III-I asrlar) va lotin (Vulgate, 4—5-asrlar). Rus tilidagi sinodal tarjimada ham qoʻllanadi (XIX asr). Ibroniycha matnda, Tanaxda “Vasilisk” soʻzining toʻgʻridan-toʻgʻri analogi yoʻq. Xususan, Tanaxning 91 -sanasida (Zaburning yunon va rus matnlarining 90- sanasiga mos keladi) bu soʻz qadimgi ivrit: «פתן» soʻz bilan almashtirilgan. qadimgi ivrit: «פתן» ‎“kobra”) va Isayo Tanax paygʻambar kitobida - qadimgi ivrit: «אפעה» qadimgi ivrit: «אפעה»“ilon”). Bundan tashqari, Qonunning Sinodal tarjimasidan olingan “Vasilisk” ibroniycha saraf (“yoqish”) soʻziga mos keladi, bu zaharli ilonlarni anglatishi mumkin; va Yeremiyo paygʻambarning Kitobida u zaharli ilon – sharqiy ilon (Vipera xanthina)ni bildiruvchi ibroniycha sefah yoki sifoni soʻziga mos keladi.

Septuaginta

“Vasilisk” soʻzi (qadimgi yunoncha: «βᾰσῐλίσκος» Eski Ahdning yunoncha matnida “bᾰsῐlisikos”) ikki marta - 90-zaburda (Пс. 90:13) va Isayoda (Ис. 59:5, oyatning yunoncha matnida) uchraydi. Iskandariyalik Kirill Isayo paygʻambar kitobidagi joyni tushuntirib, Vasilisk aspidning bolasi ekanligini taʼkidladi: “Ammo ular hisob-kitobda xato qilishdi va ular katta asossizlik tufayli xuddi shunday narsani boshdan kechirishdi ilonlarning tuxumlarini sindiradiganlar; chunki ularni sindirib, ularda vasiliskdan boshqa hech narsa topilmaydi. Bu talqin Is. 14:29 da aytilishicha, aspidning bolalari “uchuvchi ajdarlar”. Biroq manbalar oʻsha paytda ishonilgan afsonaviy uchuvchi ilonlarni va vasilisklarni ajratib turadi. Dvoretskiyning yunoncha-ruscha lugʻatida ἀσπίς, ἀσπίδος (asp) Coluber aspis, Coluber haye yoki Naia haye turlarining ilonini bildiradi.

Gʻarbiy Yevropa tarjimalari

Injilning lotincha matni, Vulgate, “basiliscum” soʻzini oʻz ichiga oladi (Zabur 90 da uchraydi), lotincha: «basiliscus» (Oxirgisi qadimgi yunoncha: «βασιλίσκος» qadimgi yunoncha: «βασιλίσκος».) Ruscha “vasilisk” soʻzi ingliz kokatrisi va vasiliskiga toʻgʻri keladi va Qirol Jeymsning ingliz Injilida ularning birinchisi toʻrt marta eslatib oʻtilgan: Isayo kitobida uch marta (Is. 11:8, Is. 14:29 Is. 59:5 - “basilisk” soʻzi Sinodal tarjimada mavjud emas) va Yeremiyo paygʻambarning Kitobida bir marta.

Sinodal tarjima

Sinodal tarjimada vasilisk uch marta tilga olinadi. Qonunlar kitobidagi taʼrifdan xulosa qilishimiz mumkinki, vasilisklar choʻlning xavfli aholisidan biri boʻlib, Xudo yahudiy xalqini sarson-sargardonlik paytida ulardan qutqargan (Vtor. 8:15), Yeremiyo Xudoning kelayotgan hukmlarini sanab, vasilisklar haqida yozadi (Ier. 8:17). Nihoyat, bu jonzot 90-sanoda eslatib oʻtilgan: “Siz aspid va vaseliskga qadam qoʻyasiz; Arslon va ajdahoni oyoq osti qilasiz” (Ps. 90:13), – bu yerda Xudo solihlarni saqlashni vaʼda qilgan dahshatli xavflar orasida vaselisk paydo boʻladi.

Injil tadqiqotlarida talqin

Kichik Osiyo iloni (Vipera xanthina)

“Brokxaus va Efron yahudiy entsiklopediyasi” vasiliskni maʼlum turdagi ilonlar bilan aniqlashning baʼzi variantlarini koʻrsatadi, ammo bu masalani aniq hal qilish qiyin deb hisoblanadi. Brockhaus Injil Ensiklopediyasida aytilishicha, Sinodal tarjimadan olingan “vasilisk” maʼlum joyga qarab, ibroniycha matnning turli soʻzlariga mos keladi, ulardan biri (cepha, yoki tsifoni) Vipera xanthina turiga mos keladi. A.P.Lopuxin tomonidan tahrir qilingan “Izohlovchi Injil”da 90-zaburdagi vasilisk hind koʻzoynakli iloni bilan aniqlangan. Ilk nasroniy avliyosi va ilohiyotchisi Jon Kassianning talqinida vasilisk jinlar va shaytonning timsoli boʻlib xizmat qiladi, vasiliskning zahari esa hasad tasviridir.

Qadimgi tasvirlar

Taxminlarga koʻra, afsona Misrda muqaddas hisoblangan kichik zaharli ilonning taʼrifidan kelib chiqqan boʻlib, uning shivirlashidan barcha hayvonlar va ilonlar tarqalib ketadi, bu haqda miloddan avvalgi IV asrda Aristotel eslatib oʻtgan.

Vasiliskning afsonaviy mavjudot sifatida tavsifi, boshqa narsalar qatori, yunon tarixchilari va yilnomachilarining asarlari asosida yozilgan Katta Pliniyning (eramizning 1-asri) “Tabiiy tarix” asarida mavjud. Uning soʻzlariga koʻra, vasilisk Kirenaika yaqinida yashaydi, uning uzunligi 30 sm gacha, boshida diademaga oʻxshash oq nuqta bor. 19-asr oxiridagi baʼzi ensiklopediyalar Pliniyga ilonning sargʻish va boshida oʻsimtalar borligi haqidagi yetishmayotgan soʻzlarni keltirgan. Barcha ilonlar vasiliskning xirillashidan qochib ketishadi. U boshqa ilonlarga oʻxshab emas, balki oʻrta qismini yuqoriga koʻtarib, burishtirib harakat qiladi. U nafaqat zahar bilan, balki koʻrinishi, hidi bilan ham oʻldirish, oʻtni kuydirish, tosh sindirish xususiyatiga ega. Pliniy bilan bir xil yillarda yozgan Lukan, vasilisk oʻldirilgan Gorgon Medusaning qonidan paydo boʻlganiga ishongan, uning nigohi ham hayratlanarli deb hisoblagan.

Pliniy 3-asrda Gay Yuliy Solin tomonidan aks ettirilgan, ammo ozgina farqlar bor: ilonning uzunligi taxminan 15 sm, oq bandaj koʻrinishidagi dogʻ, halokatli koʻrinishni eslatmaydi, faqat oʻta zaharliligi haqida gapiradi. Uning zamondoshi Geliodor oʻzining nafasi va nigohi bilan duch kelgan hamma narsani quritib, yoʻq qiladigan rayhonvasilisk haqida yozgan.

Pliniy bir marta chavandoz vasiliskni nayza bilan urgan, ammo zahar mildan pastga tushib, chavandozni va hatto otini oʻldiradigan afsona haqida yozgan. Xuddi shunday syujet Lukanning vaselisk jangchilar otryadini qanday oʻldirishi haqidagi she’rida ham uchraydi, biroq jangchilardan biri nayzadan oqib tushgan vaselisk zahari bilan kasallangan qoʻlini kesib qochib qutuladi.

Pliniyning yozishicha, latchalar uyasidan chiqib, hidi bilan vasiliskni oʻldirishi mumkin, lekin oʻzlari ham oʻlishi mumkin. Miloddan avvalgi 3-asrda yashagan Demokritga tegishli asarda vasilisklar va latchalar oʻrtasidagi adovat ham qayd etilgan. Milodiy II asrdan boshlab Vasilisk xoʻrozning qichqirishidan oʻladi, degan eʼtiqod mavjud edi va shuning uchun bu hayvonlarni qafasda olib yurish tavsiya qilindi.

Goʻyoki vasilisklarning koʻzlari va qonidan turli tumor va eleksirlar yasash mumkin edi.

Tutankhamun niqobining peshonasida Urey.

Ierogliflar, miloddan avvalgi 4-asr rivoyat qiladiki, misrliklarda ilon tasvirlangan ieroglif boʻlib, uni ular “uraeus” deb atashgan, bu yunoncha “vaselisk” degan maʼnoni anglatadi va bu “abadiylik” degan maʼnoni anglatadi. Misrliklar bu turdagi ilon oʻlmas, nafasi bilan u har qanday boshqa jonzotni oʻldirishi mumkin, deb ishonishgan, u xudolarning boshlari ustida tasvirlangan. Ushbu ieroglifda Quyosh va Quyi Misr homiysi kobra maʼbudasi Vajit tasvirlangan. Ureusning oltin haykalchasi qirollik bosh kiyimining bir qismi sifatida firʼavnlarning peshonasiga yopishtirilgan.

shoxli ilon

Biolog I. I. Akimushkin va boshqa mualliflar vaseliskni shoxli ilon deb taxmin qilishgan. Uning shoxli tasviri “f” tovushini bildiruvchi Misr ieroglifi boʻlib, Pliniy Elder uni tojli ilon bilan adashtirishi mumkin edi, bu esa ilonning yunoncha “vaselisk” - “qirol” nomini keltirib chiqardi. “Yon tomonga” harakati Pliniyning tavsifiga mos keladi, Afrika va Yaqin Sharqdagi choʻl ilonlarining bir nechta turlariga xosdir. Biroq “diadem shaklida oq naqsh” shoxli ilon emas, balki efu (Echis)ni bildiradi.

Qush tuxumidan tugʻilish

Vaselisksk ibis tuxumidan chiqqan. Perio V.B, 1556-yil

Qadimgi eʼtiqodga koʻra, vaselisklar ilon tuxumlari bilan oziqlanib, baʼzan tumshugʻi orqali oʻz tuxumlarini qoʻyadigan ibis qushining tuxumlaridan tugʻilgan (ehtimol, bu tumshugʻida ilon tuxumi boʻlgan ibis tasvirining talqini boʻlishi mumkin). Eʼtiqod haqidagi yozuvlarni 4-asr yozuvchilari saqlab qolishgan: Misr boʻyicha mutaxassis ilohiyotchi Kassian, u “shubha yoʻqki, vasilisklar Misrda qushlarning tuxumidan tugʻiladi”, deb taʼkidladi. Gay Yuliy Solinus ham III asrda ibislar oʻta zaharli ilonlarni yutib, ularning ogʻzidan tuxum qoʻyadi, degan eʼtiqod haqida yozgan.

Braun. T. 17-asr Braun “Xatolar va aldashlar” tanqidiy asarida va sayohatchi zoolog A. E. Brem 19-asr, oʻrta asr nashriga iqtibos keltirgan holda ibis tuxumidan chiqqan vaseliskga tasviri bilan. Ular bu eʼtiqodni zaharli va yuqumli ilon tuxumlarini isteʼmol qilish qushlarning tuxumlarini ilon bilan yuqtirishi bilan izohladilar. Shuning uchun misrliklar oʻzlari topgan ibis tuxumlarini vaselisklar chiqmasligi uchun sindirdilar, garchi ular bir vaqtning oʻzida bu qushlarni ilon yeyish uchun ilohiylashtirgan boʻlsalar ham.

Oʻrta asr xoʻroz iloni

Oʻrta asrlarda vaselisk tasviri yangi tafsilotlar bilan toʻldirildi, unga koʻra u eski xoʻroz qoʻygan, goʻngga solingan va qurbaqa tomonidan inkubatsiya qilingan tuxumdan chiqadi. Tashqi koʻrinish haqidagi gʻoyalar ham oʻzgardi: vasilisk ilon dumili, baʼzan qurbaqa tanasi bilan xoʻroz sifatida tasvirlana boshladi, boshqa variantlar ham bor edi. Birinchi bunday maʼlumot Pyer de Bove topilgan. XIII asr boshlarida. U Pliniyning taʼrifini takrorlab, ilon dumi bilan xoʻroz sifatida tasvirlanganligini va baʼzan xoʻrozdan tugʻilganligini ham eslatib oʻtadi. Vasiliskga ishonish cherkov aqidasiga oʻxshash boʻlishiga qaramay, uni inkor etib boʻlmaydi, 13-asrda Buyuk Albert xoʻroz tuxumidan tugʻilgan qanotli vasilisk haqidagi hikoyalarni uydirma deb hisoblagan.

Shuningdek, agar siz vaseliskning koʻrinishini oyna bilan aks ettirsangiz, u Gorgon Medusa kabi oʻzini koʻrganida oʻladi, deb ishonilgan. Bu hukm 11-asr tadqiqotchisining istehzoli gapiga sabab boʻldi. XIII asrda “Rim ishlari” hikoyalar toʻplamlari va uning toʻldirilgan nashri “Iskandar Zulqarnayn janglari tarixi” paydo boʻldi, unda qalʼa devorida oʻtirgan vaselisk (boshqa versiyada, togʻ), koʻp askarlarni bir qarash bilan oʻldiradi, keyin Aleksandr Makedonskiy oyna qilishni buyuradi, unga qarab ilon oʻzini oʻldiradi.

Lusatiyaliklarning gʻoyalariga koʻra, vaselisk – ajdaho qanotlari, yoʻlbars tirnoqlari, kaltakesak dumi, burgut tumshugʻi va yashil koʻzlari boʻlgan xoʻroz, uning boshida qizil toj va butun tanasi qora tuklar (tarozi), garchi u ham katta kaltakesak kabi koʻrinishi mumkin.

Xuddi shunday eʼtiqod Litva afsonalarida uchib yuruvchi ilon Aitvaras haqida mavjud. U 7 yil davomida uyda saqlanishi kerak boʻlgan qora xoʻrozning tuxumidan chiqadi. Kechasi u smetana kabi ovqat va egalariga pul olib kelib, uni kosaga soladi.

Polyaklar vasiliskni iblis tomonidan yaratilgan deb hisoblashgan.

• 
  “Vaselisk bilan paromning jangi”. “Hollar tomonidan oʻymakorlik, 17-asr.
• 
  Aldrovandining “Ilonlar va ajdarlar tarixi” dan vasilisk tasviri (Bolonya, 1640)

Skepsis va kriptozoologiya

Uygʻonish davrida tabiiy fanlarning gullab-yashnashi bilan vaselisk kamroq va kamroq tilga olinadi.

Varshavada u bilan “uchrashuv” haqida soʻnggi eslatma 1587-yilga toʻgʻri keladi. Yigirma yil avval tabiatshunos Konrad Gesner vasilisk mavjudligiga shubha bildirdi. Edvard Topsel 1608-yilda ilon dumi bilan xoʻroz mavjud boʻlishi mumkinligini aytdi, lekin vaselisk bilan hech qanday aloqasi yoʻq. T.Braun 1646-yilda yanada uzoqroqqa boradi: “Bu jonzot nafaqat vasilisk, balki tabiatda umuman mavjud emas”.

Afrikalik va tabiatshunos N. N. Nepomniachtchi Bibliyadagi vasilisk tuxumidan ilonlarning tugʻilishi haqidagi oyatni taklif qildi (asl yunoncha oyatida Is. 59:5) va vaselisk – ilon xoʻroz tasviri Misrning ibis qushi haqidagi eʼtiqodini buzishdir. Afsonaga koʻra, ular tuxumlaridan tugʻilgan vaselisklarni isteʼmol qilishgan.

Baʼzida shunchaki gʻalati shakldagi narsalarni vaselisk bilan yanglishardi. Masalan, 1202-yilda Venada quduq shaxtasida xoʻrozga oʻxshash qumtosh boʻlagi topilgan, u yer ostidagi vodorod sulfidining hidi bilan birga xurofotli aholini dahshatga solgan.1677-yilda tosh plitaga bu “vaselisk bilan uchrashuv” haqidagi yozuv oʻyilgan va bu quduqqa oʻrnatilgan. Va faqat 20-asrning boshlarida, professor-tadqiqotchi quduqqa tushib, vasiliskka oʻxshash toshni topdi.

Boshqa versiyalar

D. B. De Toni , Pliniydan iqtibos keltirgan Leonardo da Vinchining ishini sharhlab, tavsifga koʻra, vasilisk kaltakesakka oʻxshaydi, deb taklif qildi. Shuni taʼkidlash kerakki, mistifikatorlar Yevropada keng tarqalgan edi: hayvonlarning qiyofasi buzilib, ularni ajoyib mavjudotlar sifatida oʻtkazib yuborishdi.

Sanʼatda vasilisk tasviri

Vasilisk (aspid, sher va ajdaho bilan birga - 90-zaburga asoslangan) xristian sanʼatida qabul qilingan jinlar yoki shaytonning zoomorfik tasvirlaridan biridir.

4-asr - 9-asr boshlari xristian ikonografiyasining shakllanish bosqichida Vizantiya ustalari odatiy belgilar tiliga murojaat qilishdi. Aspid va basilisk ustidagi Masih Vizantiya lampalarining qalqonlarida tasvirlangan.

“Masih gʻalaba qozonadi va vasiliskni oyoq osti qiladi” – bu Iso Masih ikonografiyasining noyob variantlaridan biridir. Eʼtiborga molik misollar orasida Oksford kutubxonasidan 9-asrga oid fil suyagidagi relyef. Shunga oʻxshash kompozitsiya Triestdagi San Giusto soborining janubiy apsisidagi konkada tasvirlangan. Masih chap qoʻlida ochiq kitobni ushlab turadi va oʻng qoʻli bilan duo qiladi. Mahalliy avliyolar Iust va Servul uning ikki tomonida joylashgan.

“Janubiy apsisdagi aspid va vasiliskni oyoq osti qilayotgan Masihning tasviri, shubhasiz, Ravennadagi arxiyepiskop cherkovining mozaikasiga borib taqaladi. 5-asrning 1-yarmiga tegishli saqlanib qolmagan mozaikada tasvirlangan.

18-asrga oid Xudo onasining piktogrammalaridan biri “Aspid va vasiliskka qadam” deb nomlanadi. Unda Xudoning onasi yovuzlik kuchlarini oyoq osti qilayotgan tasvirlangan.

Uygʻonish davrida vasilisk koʻpincha koʻplab diniy matnlarda va eng zoʻr tasvirlarda tilga olingan. Shekspir davrida uni fohishalar deb atashgan, garchi ingliz dramaturgining oʻzi buni faqat halokatli koʻrinishga ega klassik ilon sifatida tilga olgan.

19-asr sheʼriyatida nasroniylik shayton-vasilisk obrazi soʻna boshlaydi. Romantik shoirlar Keats, Coleridge va Shelleyda vasilisk yirtqich hayvondan koʻra koʻproq olijanob Misr ramziga oʻxshaydi. Shelli “Neapol Ode”sida shaharni shunday daʼvat etadi: “Imperator vasiliski kabi boʻling, dushmanlaringizni koʻrinmas qurollar bilan oʻldiring”.

Geraldikada vaselisk kuch-qudrat, shafqatsizlik va qirollik ramzidir.

Zamonaviy madaniyatda

Zamonaviy madaniyatda vaselisk, masalan, bir shoxli va suv parisidan farqli oʻlaroq, unchalik mashhur emas va maxsus ramziy maʼnoga ega emas degan fikr mavjud. Vaseliskning potensial mifologik oʻrnini tarixi qadimgi va kengroq ajdaho mustahkam egallagan.

Shunga qaramay, vasilisk zamonaviy adabiyotda, kino va kompyuter oʻyinlarida namoyish etilgan.

Xususan, bahaybat ilon qiyofasida u JK Roulingning “Garri Potter va sirli xona” romani sahifalarida, shuningdek, filmga moslashuvida mavjud.

Turli maʼlumotlar

Zamonaviy zoologiyada vasilisklar Janubiy Amerikada yashovchi Corytophanidae oilasiga mansub kaltakesaklar turkumi hisoblanadi. Ular shunday nomlangan, chunki erkaklar boshning orqa tomonida afsonaviy vasilisk bilan bogʻliq boʻlgan uchburchak belgiga ega.

Adabiyot

Tarixiy manbalar

• Плиний Старший „VIII xxxiii.78-79 ; XXIX, xix.66“, . Естественная история.  ;
  Англ. перевод: VIII, xxxiii, 78 и XXIX 66; лат. оригинал: VIII и XXIX
• Andoza:Нп3 „Василиск“, . Le Bestiaire, 1218. ^(ingl.)

19-asr oxiri

• Василиск // Библейская энциклопедия архимандрита Никифора. — М., 1891—1892.
• Василиск // Еврейская энциклопедия Брокгауза и Ефрона. — СПб., 1910. — Т. V.
• Василиск, в мифологии // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1892. — Т. Va.
• Василиск // Православная богословская энциклопедия. — 1900—1911. — Том III. Ваал — Вячеслав. стб. 174

Zamonaviy adabiyot

• Акимушкин И. И. „Фабриканты василисков“, . Тропою легенд, 2-е изд., М.: Молодая гвардия, 1965 — 34—40-bet. 
• Василиск / О. В. Белова // Славянские древности: Этнолингвистический словарь : в 5 т. / под общ. ред. Н. И. Толстого; Институт славяноведения РАН. — М. : Межд. отношения, 1995. — Т. 1: А (Август) — Г (Гусь). — С. 292–293. — ISBN 5-7133-0704-2.
• Борхес Х. Л. „Василиск“, . Книга вымышленных существ. 
• Булычёв К. „Василиск“, . Фантастический бестиарий, 1995. ISBN 5-88-756-013-4. 
• Королев К. М. „Василиск“, . Энциклопедия символов, знаков, эмблем. Мидгард, 2005. 
• Непомнящий Н. Н. „Василиск“, . Экзотическая зоология. АСТ, Олимп, 1997 — 2—4-bet. ISBN 5-7390-0149-8.  Архивная копия от 3 марта 2016 на Wayback Machine
• Юрченко А. Г. Взгляд василиска // Восточная коллекция. — 2002. — № 2 (9). — С. 76—83.
• Василиск / Юсим М. А. // Мифы народов мира : Энцикл. в 2 т. / гл. ред. С. А. Токарев. — 2-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1987. — Т. 1 : А—К. — С. 218.
• Василиск / Юсим М. А. // Мифологический словарь / гл. ред. Е. М. Мелетинский. — М. : Советская энциклопедия, 1990. — С. 117. — ISBN 5-85270-032-0.