Anushteginiylar

Anushteginiylar-kelib chiqishi turkman xalqlardan boʻlgan Anushtegin asos solgan Xorasonni, Eronni va Kavkazorti davlatlarni boshqargan sulola (1097-1231).

Anushteginiylar sulolasi خوارزمشاهیان
←   ← 1077 — 1231 →
Xorazmshohlar imperiyasi hududi
Poytaxti	Koʻhna Urganch (1077-1212) Samarqand (1212-1220) Gʻazna 1220-1221) Tabriz (1225-1230).
Til(lar)i	Fors Turkmancha
Dini	Sunniy Islom
Maydoni	2,300,000 km 1210-yil 3,600,000 km 1218-yil
Aholisi	1 000 000 (1300)
Boshqaruv shakli	Monarxiya
- 1077-1096	Anushteginilk
- 1220-1231	Jaloliddin Manguberdiso'nggi
Tarix
-  1077	Asos solingan
-  1218-1221	Mo'g'ullarning Xorazmga bosqini
-  1230	Yassıçemen jangi
- 1231	Imperiyaning yakuni

Dastlab Saljuqiylar davlatiga qaram bir viloyat sifatida boʻlgan. Saljuqiylar davlati hukmdori Malikshoh oʻz noiblaridan biri Anushteginni Xorazmga hokim qilib tayinlaydi. Keyinchalik Saljuqiylar davlati zaiflashganidan soʻng Xorazm mustaqillikni qoʻlga kiritadi. Davlatga 1077-yilda asos solingan va moʻgullar bosqini tufayli oʻz mustaqilligini yoʻqotib, tarix sahnasidan oʻchirilgan. Taxminlarga koʻra, sulola 2,3 milliondan 3,6 million kvadrat kilometrgacha boʻlgan maydonni egallagan.

Tarixi

Anushteginiylar sulolasining vakili, Anushteginnnng oʻgʻli Qutbiddin Muhammad (? -1127) 1097—1127 yillarda Xorazmni boshqardi. Otasi vafotidan keyin saljuqiylarning Xurosondagi isyonkor noibi amir Dodbek Habashiy tomonidan Xorazm noibi etib tayinlangan va xorazmshoh unvonini olgan (1097). Anushteginiylar-xorazmshohlar sulolasining tarixi aslida utbiddin Muhammaddan boshlanadi. 1100-yil saljuqiylar sultoni Barqiyoruq va ukasi Sanjar Dodbek Habashiy isyonini bostirganlar. Sanjar Xurosonni qoʻlga kiritgach, Qutbiddin Muhammadni Xorazm hokimligi mansabida qoldirib tasdiqlagan. Qutbiddin Muhammad sulton Sanjarga sadoqat bilan xizmat qilgan, har yili ikki marotaba shaxsan sulton saroyiga borib turgan, Sanjar olib borgan janglarda oʻz qoʻshini bilan qatnashib, xiroj, oʻlponlarni oʻz vaqtida toʻlab turgan. Qutbiddin Muhammad oli-mu fuzalolarga homiylik qilgan ado-latli hukmdor boʻlgan. Jurjoniyning tabobatiga oid „Zahirayi xorazmsho-hiy“ asari Qutbiddin Muhammadga bagʻishlangan.

Moʻgʻullarning istilosi va Xorazmning qulashi

Mo‘g‘ullarning istilosi va Xorazmning qulashi — bu XII-XIII asrlar o‘rtalarida sodir bo‘lgan, O‘rta Osiyo va uning atrofidagi hududlar tarixida muhim o‘rin tutgan voqealardir. Bu davrda Mo‘g‘ul imperiyasi kengayib borar va Xorazmshohlar davlati esa o‘zining qulashiga duchor bo‘lgan.

Mo‘g‘ullarning istilosi:

Mo‘g‘ul imperiyasi 1206-yilda Chingizxon (asl ismi Temuchin) tomonidan asos solindi. Chingizxonning maqsadi jahonda eng katta va qudratli imperiya yaratish edi. U o‘zining jahon tarixiga ta’sir ko‘rsatgan istilolarini boshladi va tezda O‘rta Osiyo, Xitoy, Sharqiy Yevropa va boshqa hududlarga yoyildi.

Mo‘g‘ullarning istilosining boshlanishi va uning kengayishi XX asrda katta inqiloblarga olib keldi. Ularning kuchi va harbiy mahorati ular uchun juda muvaffaqiyatli bo‘ldi, va ular ko‘plab davlatlarni qo‘lga kiritdilar.

Xorazmshohlar davlati:

Xorazmshohlar davlati — bu XI-XIII asrlarda O‘rta Osiyoda mavjud bo‘lgan turkman davlatidir. Xorazmshohlar sulolasi hukmronlik qilgan davrda davlatning hududi katta bo‘lib, Xorazm (hozirgi O‘zbekistonning janubi, Eronning shimoli-sharqi va Afg‘onistonning shimoli) va unga qo‘shni bo‘lgan hududlarni qamrab olgan edi. Xorazmshohlar o‘zining mustaqil siyosatiga ega bo‘lgan, ayniqsa, ta’lim, madaniyat va iqtisodiyot sohalarida o‘zining kuchli rivojlanishiga erishgan.

Xorazmshohlar davlati o‘zining tarixida ko‘plab boshqa kuchlar bilan ittifoqlar tuzgan, ammo ulardan biri, ayniqsa, Mo‘g‘ullarga qarshi turish imkoniyatiga ega emasdi.

Mo‘g‘ullarning Xorazmni istilo etishi:

Chingizxon va Xorazmshohlar o‘rtasidagi dastlabki munosabatlar do‘stona bo‘lgan. Chingizxon Xorazmshoh **Ala ad-Din Muhammad** bilan savdo va diplomatik aloqalar o‘rnatdi. 1218-yilda Chingizxon Xorazmga o‘zining savdo vakillarini yubordi, ammo Xorazmshohlar ular bilan yomon muomala qilgan va savdogarlarni o‘ldirdilar. Buning natijasida, Chingizxonning sabr-toqati tugadi va u Xorazmni istilo qilishga qaror qildi.

Chingizkog9xon bu xatoni jiddiy qabul qilib, 1219-yilda Xorazmshohlar davlatiga qarshi harbiy yurish boshladi. Mo‘g‘ul qo‘shinlari juda tezkor va tartibli bo‘lib, Xorazmshohlar armiyasi va himoyasi qiyinchiliklarga duch keldi. Mo‘g‘ullar Xorazmning asosiy shaharlari — **Buxoro**, **Samarqand**, **Urgench**, va boshqalarni egallab, ko‘plab odamlarni o‘ldirdilar, shaharlarga katta zarba berishdi.

Xorazmshohlar davlati Mo‘g‘ullarga qarshi kurashda zaiflashdi. Xorazmshoh **Ala ad-Din Muhammad** asosan qarshilik ko‘rsatishga urinib, bir nechta janglar o‘tkazdi, ammo Mo‘g‘ullar juda uchli edi. 1220-yilda Xorazmshoh Muhammad o‘zi boshchilik qilgan armiyasini Mag‘ribga olib chiqishga muvaffaq bo‘ldi, ammo Xorazmning qulashi allaqachon boshlangan edi.

Xorazmning qulashi va uning natijalari:

Xorazmshohlar davlati 1220-yilda deyarli butunlay quladi. Mo‘g‘ul qo‘shinlari Xorazmning muhim shaharlari va hududlarini egallab, Xorazmshohlarning asosiy o‘lkasini to‘liq nazoratga olishdi. Xorazmshohlar davlatining poytaxti **Urgench** ham Mo‘g‘ullar tomonidan zabt etildi.

Chingizxonning Xorazmni zabt etishi dunyo tarixida katta o‘zgarishlarga sabab bo‘ldi. Mo‘g‘ullarning istilosi butun O‘rta Osiyo va Eronni o‘zgartirdi va ularning imperiyasining tezda kengayishiga olib keldi.

Bundan tashqari, Mo‘g‘ullar o‘zining qat’iyligi va harbiy mahorati bilan boshqa davlatlarga ham ta’sir o‘tkazdi. Xorazmshohlarning qulashi, ularning siyosiy tuzilmasi va madaniyati uchun og‘ir oqibatlar keltirib chiqardi, lekin shu bilan birga Mo‘g‘ullar O‘rta Osiyoda yangi hukmronlikni o‘rnatishdi va o‘z imperiyalarini kengaytirdilar.

Adabiyot

• Bartold V. V., Sochineniya, t. 2 (chast 2), M., 1964; Buniyodov 3., Anushtagin Xorazmshohlar davlati (1097—1231), T, 1998.