Yaponiya — Turkiya munosabatlari
Yaponiya — Turkiya munosabatlari (yaponcha: 日本とトルコの関係; turkcha: Japonya-Türkiye ilişkileri) Yaponiya va Turkiya oʻrtasidagi tashqi aloqalardir. Yaponiyaning Anqarada elchixonasi va Istanbulda bosh konsulligi bor. Turkiyaning Tokioda elchixonasi va Nagoyada bosh konsulligi bor. Oʻzaro munosabatlar iliq hisoblanadi[1].
 | |
 Yaponiya |
 Turkiya |
| Diplomatik vakolatxona | |
| Yaponiya elchixonasi Anqarada | Turkiya elchixonasi Tokioda |
| Elchixona | |
| Elchi Akio Miyajima | Elchi Korkut Güngen |
Tarixi
tahrirUsmonli imperiyasi
tahrir
Ikki davlat oʻrtasidagi aloqalar XIX asrda boshlangan. 1890-yilda Turkiyaning „Ertugʻrul“ fregati Yaponiyaning Vakayama qirgʻogʻida rifga urilib, choʻkib ketgan. Asosiy aloqalar shundan soʻng boshlandi. Tirik qolgan dengizchilar ikkita yapon fregati tomonidan Istanbulga qaytarildi. Vakayama prefekturasining Kushimoto shahrida, Kushimoto turk yodgorlik va muzeyi yaqinida Usmonli dengizchilar xotirasiga yodgorlik oʻrnatildi. 2015-yilda Yaponiya va Turkiya oʻrtasidagi doʻstlikning 125 yilligi munosabati bilan „125 yillik xotira“ filmi namoyish etildi. Kinofilm Yaponiya-Turkiya munosabatlaridagi ikki tarixiy voqea, Ertugʻrulning choʻkib ketishi va 1985-yilda Erondan yapon fuqarolarining evakuatsiya qilinishini aks ettiradi[2].
XIX asr oxiri va XX asr boshlarida haqiqiy nipponofiliya Usmonli matbuotini Yaponiyaga oid yuzlab-yuzlab maqolalar bilan egallab oldi[3]. Oʻrta Osiyodan koʻchgan sharq xalqi sifatida koʻplab turklar gʻarb modernizatsiyadan koʻra Yaponiya kabi boshqa bir Sharq, Osiyo xalqiga oʻzgacha yaqinlik his qilganlar[4]. Turklar va yaponlar oʻrtasidagi oʻzaro tortishuvlarga ularning asrlar davomida Usmonlilarning ashaddiy dushmani va Yaponiyaning yangi dushmani boʻlgan Rossiyaga nisbatan umumiy dushmanligi qoʻshildi[5]. Panosiyoizm mafkurasini targʻib qila boshlagan yaponlar Meydzi imperatori bilan Yamato xonadoni shahzodalari sulton-xalifa Abdul Hamid II ni ziyorat qilish uchun yuborib, hadyalar va shartnomalar tuzish boʻyicha takliflar bilan kela boshladilar, bu esa Usmonli matbuotida katta hayajonga sabab boʻldi[4]. Yaponiyani maʼlum darajada hayratda qoldirgan Abdulhamid II imperator Meydzi islom dinini qabul qiladi, oʻzini xalifa deb eʼlon qiladi va shu tariqa uni dunyodagi barcha sunniy musulmonlarning hurmatli shaxsiga aylantiradi, degan mashhur mish-mishlar tufayli paydo boʻlgan fikrlarga berilib ketgan edi[5].
Yaponiya kabi Osiyo davlatining 1905-yilda Usmonli imperiyasining anʼanaviy dushmani boʻlgan Rossiyani magʻlubiyatga uchratgani ittifoqchilarni juda ruhlantirdi va gazetalar Yaponiyaning gʻalabasini nafaqat Rossiya, balki Gʻarb qadriyatlari ustidan qozonilgan gʻalaba sifatida tasvirlashdi[6]. Ittifoqchilar yaponlarning Gʻarb ilm-fan va texnologiyasini oʻzlarining „Sharqiy maʼnaviy mohiyatini“ yoʻqotmasdan qabul qilganliklari uchun ayniqsa hayratda qoldilar, bu Gʻarb qadriyatlarini qabul qilmasdan turib modernizatsiya qilish mumkinligini isbotlaydi va Usmonli imperiyasini Yaqin Sharqdagi „Yaponiya“ga aylantirish uchun ilhom beradi"[7]. Turklar Buyuk Xitoy devorining shimolida yashovchi xalq sifatida paydo boʻlgan. Tarixda turklar haqida birinchi manbalar milodiy 585-yilda Xitoy imperatori Venga yozgan maktubida uchragan. Asrlar davomida turklar Yevroosiyo boʻylab kezib, 1071-yilda Manzikert jangida rimliklar ustidan qozonilgan gʻalabadan keyin Anadoluda juda koʻp sonli boʻlib joylashdilar. Davlat Buyuk Xitoy devorining shimolida joylashgan Sharqiy Osiyodagi turklarning vatani uchun qabul qilgan Turon nomi bilan koʻp vaqt oʻtkazdi[8]. Xitoy va arablar turklarning anʼanaviy dushmani boʻlgani sababli, bu xalqlar bilan doʻstlik rishtalari mavjud emas. Yosh turklarning mafkurachisi Ziya Goʻkalp 1913-yilda yozgan maqolasida „turkning qilichi va shunga oʻxshab uning qalami oʻzlarini emas, arablarni, xitoylarni va forslarni koʻtardi“ degan edi[8]. Goʻkalp turklar uchun Attila Hun, Chingizxon, Temur va Hulagu Xon kabi turk-moʻgʻul anʼanalarining muhim shaxslarini yana bir bor oʻrganish vaqti kelganini taʼkidladi[8].
Yosh turklar inqilobidan keyin 1908-yilda boshlangan ittifoqchi rejim tomonidan olib borilgan modernizatsiya siyosati Yaponiyaning Meiji modernizatsiyasidan ilhomlangan edi[9]. Ittifoqchilardan biri, polkovnik Pertev Bey 1908-yilgi inqilobdan keyin shunday deb yozgan edi: „Biz yaqinda … bir necha yil oldin Uzoq Sharqning chiqayotgan quyoshi kabi yorqinlik bilan koʻtarilamiz! Nima boʻlganda ham, millat hamisha oʻz kuchi natijasida yuksalishini unutmaylik!“[5].
Yaponiya va Usmonli imperiyasi oʻrtasida shartnoma munosabatlarini oʻrnatishga urinishlar Yaponiyaning boshqa buyuk davlatlar singari ahdnomalar olishini talab qilishi va imperiyaning ikki davlat faqat mutlaq teng huquqlar sifatida muzokara olib borishini talab qilishi sababli muvaffaqiyatsizlikka uchradi[10]. Birinchi jahon urushi davrida Yaponiya Antanta davlatlatdan biri, Turk Usmonli imperiyasi esa markaziy kuchlardan biri edi.
| Yillar | Usmonlilarning Yaponiyaga eksporti (yen) 1 yen= 12 kurush | Usmonli importi |
|---|---|---|
| 1902-yil | 1.189 | 41.860 |
| 1905-yil | 342.389 | 50.632 |
| 1907-yil | 130.394 | 70.598 |
| 1910-yil | 944.824 | 81.166 |
| 1912-yil | 138.665 | 162.675 |
Turkiya Respublikasi
tahrirTurkiya Respublikasi tashkil topganidan keyin 1924-yilda diplomatik aloqalar oʻrnatildi va 1925-yilda ilk elchixonalar ochilgan[12]. Yaponiyaning Turkiyadagi birinchi elchisi Sadatsuchi Uchida boʻlib, Uchida 1926-yilda Turkiya va Yaponiya oʻrtasida oʻzaro almashinuvni yoʻlga qoʻygan notijorat tashkilot boʻlgan Yaponiya-Turkiya jamiyatini tuzdi.
Turkiya 1945-yilning fevralida Yaponiyaga urush eʼlon qilgan boʻlsa-da, bu ham butunlay ramziy boʻlgan[13]. 1985-yilda Eron-Iroq urushi paytida harbiy harakatlar barcha samolyotlarni urib tushirish bilan tahdidli vaziyat kuchayganida, Turkiya oʻsha paytda Tehronda yashagan 215 yapon fuqarosini qutqarish uchun samolyot yuborgan[14]. Turkiya hukumati shunda: "Biz Ertugʻrul dengizchilarining qutqarilishini unutganimiz yoʻq. Shunday qilib, yordamga muhtoj Yaponiya fuqarolari borligini eshitganimizdan soʻng, biz ularni qutqarishga bordik " deb bayonot bergan.
2010-yil turk-yapon munosabatlarining 120 yilligi munosabati bilan yil davomida Turkiya boʻylab 186 dan ortiq tadbir oʻtkazildi. Bu yil Turkiya "Turkiyada 2010-yil Yaponiya yili "ni oʻtkazdi. 2010-yil 10-iyulda imperatorning amakivachchasi Mikasa shahzodasi Tomoxito Kaman Kalehöyuk arxeologiya muzeyining ochilish marosimida ishtirok etdi. Muzey Yaponiya mablagʻi hisobidan qurilgan. Shahzoda koʻpincha yapon-turk munosabatlarini rivojlantirishda faol ishtirok etgan. Bundan tashqari, 2011-yil mart oyida Sharqiy Yaponiyada sodir boʻlgan Buyuk zilzila va 2011-yil oktyabr va noyabr oylarida Turkiyaning sharqiy qismida sodir boʻlgan zilzilalar natijasida har ikki davlat bir-birini qoʻllab-quvvatlagan. Bu ikki mamlakat fuqarolari oʻrtasidagi munosabatlarni mustahkamlagan[15].
Xalqaro tashkilotlarda hamkorlik
tahrirYaponiya — Turkiya bir qator xalqaro tashkilotlarga aʼzodir, jumladan:
|
.svg)
Siyosiy munosabatlar
tahrir
Turkiya va Yaponiya Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti (OECD), G20 va Jahon savdo tashkiloti (JST) aʼzolaridir. Shuningdek, Turkiya Yevropa Kengashi va Yevropada Xavfsizlik va Hamkorlik Tashkiloti (EXHT) aʼzosi, Yaponiya esa kuzatuvchi hisoblanadi.
Yaponiyada 4444 nafar (2010)[16] turk fuqarosi istiqomat qiladi, bu Turkiyaning Yaponiya bilan aloqalarining muhim jihatini tashkil etadi[17].
Yaponiya-Turkiya jamiyati 1926-yilda tashkil etilgan boʻlib, oʻshandan beri seminarlar, sanʼat, til va madaniyat almashinuvi va hatto oshpazlik almashinuvi faoliyati orqali Yaponiya va Turkiya oʻrtasidagi doʻstona munosabatlarni rivojlantirilmoqda[18].
Turkiya-Yaponiya Madaniy Muloqot Jamiyati 2006-yilda tashkil etilgan, biroq 1873-yildan beri Yaponiya va Turkiya oʻrtasidagi madaniy va boshqa turdagi almashinuv faoliyatini qayd etib boradi[19].
Yaponiya Tashqi ishlar vazirligi tomonidan 2012-yilda Turkiyada oʻtkazilgan jamoatchilik soʻroviga koʻra, respondentlarning 83,2 foizi Yaponiya va Turkiya oʻrtasidagi munosabatlar „doʻstona“ deb javob bergan[15].
Yaponiya Turkiyaning 2019-yilgi Suriya shimoli-sharqidagi hujumini tanqid qildi. Tashqi ishlar vaziri Toshimitsu Motegi oʻz bayonotida shunday dedi: „Yaponiya soʻnggi harbiy amaliyot Suriya inqirozini hal qilishni yanada qiyinlashtirishi va gumanitar vaziyatning yanada yomonlashishiga olib kelishidan chuqur xavotirda. Yaponiya yana bir bor Suriya inqirozini hech qanday harbiy yoʻl bilan hal qilib boʻlmasligi haqidagi pozitsiyasini taʼkidlaydi“[20].
Ikkala davlat ham Nissan kompaniyasining sobiq rahbari Carlos Ghosn qochib ketgan paytda hamkorlik qilgan[1].
Yuqori darajadagi tashriflar
tahrir| Mehmon | Mezbon | Tashrif joyi | Tashrif vaqti |
|---|---|---|---|
 Mikasa shahzodasi Tomoxito
|
 Turkiya prezidenti Turgut Özal
|
Chankaya Koʻshki, Anqara | 1990-yil[21] |
| Mikasa shahzodasi Tomoxito
|
Turkiya prezidenti Süleyman Demirel
|
Anqara | 1998-yil aprel[21] |
| Mikasa malikasi Akiko
|
Turkiya prezidenti Süleyman Demirel
|
Kaman-Kalehöyük, Turkiya | 1998-yil iyul[21] |
| Tashqi ishlar vaziri İsmail Cem
|
Bosh vazir Keizō Obuchi
|
Kantei, Tokio | 2000-yil aprel[21] |
| Mikasa shahzodasi Tomoxito
|
Prezident Ahmet Necdet Sezer
|
Turkey | 2003-yil oktabr[21] |
| Mikasa shahzodasi Tomoxito
|
Prezident Ahmet Necdet Sezer
|
Turkiya | October 2003[21] |
| Tashqi ishlar vaziri Abdullah Gül
|
Bosh vazir Junichiro Koizumi
|
Kantei, Tokio | 2003-yil dekabr[21] |
| Mikasa shahzodasi Tomoxito
|
Prezident Ahmet Necdet Sezer
|
Chankaya Koʻshki, Anqara | 2004-yil[21] |
| Bosh vazir Recep Tayyip Erdoğan
|
Bosh vazir Junichiro Koizumi
|
Kantei, Tokio va Osaka | April 11-15, 2004-yil 11-15-aprel[21] |
| Mikasa shahzodasi Tomoxito, Mikasa malikasi Akiko
|
Prezident Ahmet Necdet Sezer
|
Chankaya Koʻshki, Anqara | 2005-yil sentyabr[21] |
| Bosh vazir Junichiro Koizumi
|
Prezident Ahmet Necdet Sezer
|
Chankaya Koʻshki, Anqara | 2006-yil[21] |
| Mikasa malikasi Akiko
|
Prezident Abdullah Gül
|
Chankaya Koʻshki, Anqara | 2008-yil[21] |
| Prezident Abdullah Gül
|
Bosh vazir Yasuo Fukuda va Tarō Asō
|
Kantei, Tokio | 2008-yil[21] |
| Crown Prince Naruhito
|
President Abdullah Gül
|
Chankaya Koʻshki, Anqara | 2009-yil[21] |
| Tashqi ishsiz vaziri Katsuya Okada
|
Prezident Abdullah Gül
|
Chankaya Koʻshki, Anqara | 2010-yil yanvar[21] |
|
|
President Abdullah Gül
|
Chankaya Koʻshki, Anqara | 2010-yil may[21] |
| Mikasa shahzodasi Tomoxito, Mikasa malikasi Akiko
|
Prezident Abdullah Gül
|
Chankaya Koʻshki, Anqara | 2010-yil iyul[21] |
| Bosh vazir oʻrinbosari Ali Babacan
|
Bosh vazir Naoto Kan
|
Kantei, Tokio | 2010-yil dekabr[21] |
| Bosh vazir oʻrinbosari Ali Babacan
|
Bosh vazir Yoshihiko Noda
|
Kantei, Tokio va Sendai | 2011-yil 5-7-dekabrkyih[21] |
| Tashqi ishlar vaziri Koichiro Gemba
|
Prezident Abdullah Gül
|
Chankaya Koʻshki, Anqara | 2012-yil 6-yanvar[21] |
| Tashqi ishlar vaziri Koichiro Gemba
|
Prezident Abdullah Gül
|
Chankaya Koʻshki, Anqara | 2012-yil iyun[21] |
| Bosh vazir oʻrinbosari Ali Babacan
|
Bosh vazir Yoshihiko Noda
|
Kantei, Tokio | 2012-yil oktabr[21] |
| Bosh vazir Shinzo Abe
|
Prezident Abdullah Gül
|
Chankaya Koʻshki, Ankara | 2013-yil may[21] |
| Bosh vazir Shinzo Abe
|
Prezident Abdullah Gül
|
Chankaya Koʻshki, Anqara | 2013-yil oktabr[21] |
| Bosh vazir Recep Tayyip Erdoğan
|
Bosh vazir Shinzo Abe
|
Kantei, Tokio | 2014-yil 6-8-yanvar[21] |
| Mikasa malikasi Akiko
|
Prezident Abdullah Gül
|
Chankaya Koʻshki, Anqara | 2014-yil aprel[21] |
| Minister of Foreign Affairs Ahmet Davutoğlu
|
Bosh vazir Shinzo Abe
|
Kantei, Tokio | 2014-yil aprel[21] |
| Bosh vazir oʻrinbosari Tarō Asō
|
Prezident Recep Tayyip Erdoğan
|
Chankaya Koʻshki, Anqara | 2015-yil fevral[21] |
| Bosh vazir oʻrinbosari Numan Kurtulmuş
|
Bosh vazir Shinzo Abe
|
Kantei, Tokio | 2015-yil mart[21] |
| Bosh vazir oʻrinbosari Tarō Asō
|
President Recep Tayyip Erdoğan
|
Chankaya Koʻshki, Anqara | 2015-yil sentyabr[21] |
| Prezident Recep Tayyip Erdoğan
|
Bosh vazir Shinzo Abe
|
Kantei, Tokio | 2015-yil 7-oktabr[21] |
| Bosh vazir Shinzo Abe
|
Prezident Recep Tayyip Erdoğan
|
Chankaya Koʻshki, Anqara | 2015-yil noyabr[21] |
| Bosh vazir oʻrinbosari Tarō Asō
|
Prezident Recep Tayyip Erdoğan
|
Chankaya Koʻshki, Anqara | 2015-yil noyabr[21] |
| Bosh vazir oʻrinbosari Mehmet Şimşek
|
Bosh vazir Shinzo Abe
|
Kantei, Tokio | 2016-yil avgust[21] |
| Mikasa malikasi Akiko
|
Prezident Recep Tayyip Erdoğan
|
Prezident majmuasi, Turkiya | 2018-yil sentyabr |
| Prezident Recep Tayyip Erdoğan
|
Bosh vazir Shinzo Abe
|
G20 Sammiti, Osaka | 2019-yil 27-29-iyun |
Manbalar
tahrir- ↑ 1,0 1,1 „Turkey detains seven people over escaped Nissan executive Ghosn's 'illegal' transit through Istanbul“ (inglizcha). Washington Post. Qaraldi: 15-sentabr 2022-yil.
- ↑ „125 Years Memory“,125yearsmemory.com. Retrieved on 30 Mai 2021.
- ↑ Worringer, Renée „'Sick Man of Europeʼ or 'Japan of the near Eastʼ?: Constructing Ottoman Modernity in the Hamidian and Young Turk Eras“ pages 207-230 International Journal of Middle East Studies, Volume 36, Issue # 2, page 208.
- ↑ 4,0 4,1 Worringer, Renée „'Sick Man of Europeʼ or 'Japan of the near Eastʼ?: Constructing Ottoman Modernity in the Hamidian and Young Turk Eras“ pages 207-230 International Journal of Middle East Studies, Volume 36, Issue # 2, page 211.
- ↑ 5,0 5,1 5,2 Worringer, Renée „'Sick Man of Europeʼ or 'Japan of the near Eastʼ?: Constructing Ottoman Modernity in the Hamidian and Young Turk Eras“ pages 207-230 International Journal of Middle East Studies, Volume 36, Issue # 2, page 212.
- ↑ Akmeșe, Handan Nezir The Birth of Modern Turkey: The Ottoman Military and the March to World I, 2005 London: IB Tauris page 32
- ↑ Worringer, Renée „'Sick Man of Europeʼ or 'Japan of the near Eastʼ?: Constructing Ottoman Modernity in the Hamidian and Young Turk Eras“ pages 207-230 International Journal of Middle East Studies, Volume 36, Issue # 2, pages 210-211 & 222.
- ↑ 8,0 8,1 8,2 Karsh, Effraim & Karsh, Inari, Empires of Sand, Cambridge: Harvard University Press, 1999 pages 100-101.
- ↑ Akmeșe, Handan Nezir The Birth of Modern Turkey: The Ottoman Military and the March to World I, 2005 London: IB Tauris page 72.
- ↑ Renée Worringer, Ottomans Imagining Japan: East, Middle East, and Non-Western Modernity at the Turn of the Twentieth Century (Palgrave Macmillan, 2014).
- ↑ F. Şayan Ulusan Şahin — Türk-Japon İlişkileri (1876—1908) s.122
- ↑ „Turkey´s Political Relations with Japan / Rep. of Turkey Ministry of Foreign Affairs“. 2012-yil 21-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 6-oktabr 2009-yil.
- ↑ TURKEY’S DECLARATİON OF WAR ON JAPAN AT THE END OF THE SECOND WORLD WAR by Rona Aybay
- ↑ Japan-Turkey Relations
- ↑ 15,0 15,1 „Japan-Turkey Relations (Basic Data)“.
- ↑ , Tokyo, Japan: Ministry of Foreign Affairs, 2010 http://www.mofa.go.jp/mofaj/area/turkey/data.html, qaraldi: 8-sentabr 2010-yil
{{citation}}: Missing or empty|title=(yordam)CS1 maint: date format () - ↑ „Japonya Türk Toplumu (Turkish Community of Japan)“ (turkcha). Embassy of Turkey in Japan. 2008-yil 6-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 11-iyun 2008-yil.
- ↑ „About us 日本・トルコ協会 | the Japan-Turkey Society“. 2015-yil 14-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 14-aprel 2015-yil.
- ↑ „NittoKAI - 日本トルコ文化交流会｜日本とトルコの友好の歴史“.
- ↑ „Countries unite to oppose Turkey's Syria operation“ (inglizcha). NBC News. Qaraldi: 11-oktabr 2019-yil.
- ↑ 21,00 21,01 21,02 21,03 21,04 21,05 21,06 21,07 21,08 21,09 21,10 21,11 21,12 21,13 21,14 21,15 21,16 21,17 21,18 21,19 21,20 21,21 21,22 21,23 21,24 21,25 21,26 21,27 21,28 21,29 21,30 21,31 21,32 21,33 „Japan-Turkey Relations“. Ministry of Foreign Affairs of Japan (2016-yil 11-oktabr). Qaraldi: 2020-yil 8-oktabr.