Zanjir Saroy

Zanjir saroy — Moʻgʻul xoni Qozonxon Sultonning qarorgohi va qalʼasi, 1334-1340-yillarda qurilgan. Amir Temurning katta rafiqasi Saroy Mulkxonim Bibixonimning otasi Qozonxoni davrida Chagʻatoiy ulusining xon qarorgohi shu saroyda joylashgan boʻlib, oʻn yilga yaqin Moʻgʻuliston davlatining poytaxti boʻlib Zanjir Saroy faoliyat yuritgan. Qozon xoni vafotidan keyin Zanjir Saroy keyingi moʻgʻul xonlari va turkiy amirlarning qarorgohi sifatida mavjud boʻlgan va 1370-yildan Tamerlanning (Amir Temur) hokimiyatiga oʻtadi. Sharaf ad-Din Ali Yazdiyning „Zafar-noma“siga koʻra, Temur uzoq harbiy yurishlar oldidan Zanjir saroyida bir necha marta dam olgan, shu yerda ov qilgan, yurishga hozirlik koʻrgan va qishni oʻtkazgan boʻlib kelgan.

Zanjir Saroy
Umumiy maʼlumot
Maqomi	arxeologik yodgorlik
Egasi	Qozonxon Sulton
Balandligi	2—2,5 m
Oʻlchamlari
Diametr	400×400 m
Aylana uzunligi	70×70 m
Texnik holati
Material	paxsa

1387-yilda Temur Fors (Eron) va Iroqda boʻlganida Oltin Oʻrda xoni Toʻxtamish va Xorazm hukmdori Sulaymon Soʻfiy Movarounnahrga bosqin uyushtirdilar. Oʻsha paytda Zanjir Saroy talon-taroj qilingan va yoqib yuborilgan, shundan soʻng qayta tiklanmagan, ammo saroy xarobalari bugungi kungacha katta arxeologik yodgorlik shaklida saqlanib qolgan.

Sharafiddin Ali Yazdiyning yozishicha, Zanjir Saroy Qarshidan Buxoroga ikki yoʻlakda joylashgan. Uning qoldiqlari hozirda Qashqadaryo viloyati Muborak tumani Koʻhnashahar qishlogʻining gʻarbiy qismida, Qarshi shahridan 65-70 km gʻarbda joylashgan. Bu masofa „Zafarnoma“ maʼlumotlariga toʻgʻri keladi. Hozirda yaqin atrofdagi hudud Nushiravon Odil qalasi, yaʼni „Odil Anushirvon qalʼasi“ (Anushirvon Odil — sosoniylar podshosi Xusrav I Anushirvon, 531-579-yillarda hukmronlik qilgan) deb ataladi.

Yodgorlik pastki kvadrat shakli va oʻlchamlari 400×400 m va umumiy maydoni taxminan 16 gektarga ega. Saroy taxminan 6 metr qalinlikdagi ulkan paxsa mudofaa devori bilan oʻralgan edi. Qal’a devorining tashqi yuzi boʻylab har ikki tomonda sakkizta yarim doira shaklidagi minoralar joylashgan. Ular hech qanday mudofaa ahamiyatiga ega boʻlmagan va aftidan Qarshi qalʻasidagi kabi tayanch sifatida ishlatilgan. Qarama-qarshi toʻrt tomondan toʻrtta darvoza qoldiqlari koʻrinadi. Yodgorlik markazida oʻlchami taxminan 70×70 m, balandligi 2—2,5 m boʻlgan tekis tepalik joylashgan. Qal’a devori bilan bu tepalik oraligʻi deyarli tekis, rivojlanish belgilari yoʻq.

Zanjir saroyida 1993-1995-yillarda arxeologik tadqiqotlar olib borilgan. Oʻzbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Arxeologiya instituti xodimi A. A. Raimqulov. Toʻrtburchak pishiq gʻishtdan qurilgan markaziy tepalikdan noyob saroy majmuasining oʻndan ortiq xonalari topilgan. Arxitektura qoldiqlari saroyning toʻrtburchak tuzilishga ega boʻlganligini koʻrsatadi, markazda katta kvadrat xona — 11×11 m oʻlchamdagi rotunda joylashgan boʻlib, uning toʻrt burchagida monumental ustunlar boʻlgan. Tashqarida, shimoliy qismida, shimoliy darvoza bilan bir xil chiziq boʻylab joylashgan tashqi ayvon ochildi. Koʻrinib turibdiki, toʻrt tomondan shunday ustunlar bor edi va qolgan darvozalar bilan bir qatorda edi. Saroy qisqa vaqt ishladi va hech qachon qayta tiklanmagan. Qazishmalar paytida moʻl-koʻl kul qatlamlari va devorlarda kuchli olov izlari kuzatilgan. Bu faktlar „Zafarnoma“ning Zanjir saroyi vayron boʻlgani haqidagi maʼlumotlarini tasdiqlaydi. Qazishmalar natijasida olingan sopol materiallar XIV asrga tegishli. Zanjir saroy XIV asrga oid saroy majmuasi boʻlib, Oʻrta Osiyodagi fuqarolik meʼmorchiligining noyob yodgorliklaridan biridir. Uning umumiy rejasi koʻchmanchi shaharlarning rejasi boʻlib, janubiy Sibir va Moʻgʻuliston hududida erta oʻrta asrlarda maʼlum boʻlgan shaharsozlik anʼanalari asosida qurilgan. Chingizxon Xaraxorin (Qoraqorum) shtab-kvartirasi ham Zanjir Saroyga oʻxshash kvadrat shaklga ega boʻlib, oʻlchamlari 400×400 m.

Zanjir saroyidan taxminan 2-2,5 km sharqda Qashqadaryo daryosi oqib oʻtadi. Uning faoliyati davomida daryodan kanal tortilib, hozirgacha mavjud. Hozir bu kanalni mahalliy aholi „Podsholi ariq“, yaʼni „Qirol kanali“ deb atashadi va 60-yillargacha uning suvi Zanjir saroyga shimoliy darvoza orqali yetkazilar edi. Hozirda ushbu kanal suvidan mahalliy dehqonlar foydalanmoqda. Bizningcha, Qozonxoni davrida Zanjir saroyning ichki maydoni tekis boʻlib, xon oilasi aʼzolari, ularning yaqin sheriklari, xon qoʻshinlari aʼzolari va moʻgʻul zodagonlarining oʻz uylari, chodirlari boʻlgan. Balki, Amir Temur davrida bu tekislik chorboqqa aylangan va shekilli, oʻsha paytda ichki hudud sugʻorilgandir. Manbalarga koʻra, Temur yozda Zanjir saroyida dam olgani maʼlum.

„Zanjir saroy“ nomi nimani anglatadi? Professor T.Nafasova, „Zanjir“ nomi „sangir“ soʻzidan kelib chiqqan boʻlib, „tosh, qalʻa“ degan maʼnoni anglatadi. „Saray“ nomi „saroy“, „saroy-qal’a“ yoki „qal’adagi saroy“ maʼnolarini bildiradi.