Akromiylar

Akromiylar (bazan Akramiya deb ham ataladi) — Akrom Yoʻldoshev tomonidan asos solingan diniy-siyosiy guruh (oqim). Akromiylar 2005-yil may oyida O‘zbekistonning Andijon shahridagi qo‘zg‘olondan keyin keng tanildi.

Qozogʻiston hukumatining tahminlariga koʻra, Akromiya 1996-yil terrorchi Akrom Yoʻldoshev tomonidan Hizb ut-Tahrirdan ajralib chiqqan holda Fargʻona vodiysi hududida tuzilgan guruh. Guruh aʼzolari, asosan, hunarmandlardan iborat boʻlgan. Ular rasmiy ishxonalardan boʻshab, jamoa maʼqullagan mehnat faoliyati bilan shugullanganlar. Ular mavjud tuzumni tan olmaydilar, davlat, qonun, ota-onaga emas, faqat oqim sardorlariga boʻysunish lozim deb hisoblaydilar.

Akromiylar asoschisi vahhobiylik taʼlimotiga tayanib, 1992-yilda 12 darsdan iborat „Iymonga yoʻl“ deb nomlangan dastur ishlab chiqqan. Dasturda oxirgi maqsad — islom davlatini barpo etishdan iborat ekani taʼkidlangan. Oʻzbekiston hukumati Yoʻldoshevning Iymonga yoʻl risolasidagi xalifalik yaratish maqsadi amaliy emasligi uchun tanqid qiladi. Yoʻldoshev buning oʻrniga mahalliy darajada Islom davlati yaratish tarafdori ekanligini aytgan. Akromiylar siyosiy hokimiyatga erishishning 5 bosqichini rejalashtirishgan:

1. „Sirli“ yoki „maxfiy“.
2. Moddiy.
3. Maʼnaviy.
4. „Uzviy maydon“.
5. „Toʻntarish“.

Dasturda diniy taassubga moyilligi bor shaxs tanlab olinishi, uning moddiy hayoti yaxshilanishi, ekstremizm, terrorchilik ruhidagi adabiyotlar bilan tanishtirilishi, boshliqning topshiriqlarini soʻzsiz bajarishi va nihoyat mavjud konstitutsiyaviy tuzumni agʻdarib tashlab, oʻz hokimiyatlarini oʻrnatishi bayon etilgan. Akromiylar hozirgi kunda musulmonlarga namoz, roʻza, zakot, haj farz emas, chunki biz kufr davlatida yashamoqdamiz, deb hisoblaydilar. To islom davlati qurilmaguncha, mazkur ibodatlarni bajarish shart emas deb qaraydilar.

Oʻzbekiston sobiq bosh muftiysi Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf „Akromiyaning Hizb ut-Tahrir va boshqa radikal siyosiy islomiy tashkilotlar bilan hech qanday aloqasi yoʻq. Men Akrom Yoʻldoshevning ta’limotini bid’at deb bilishimning mutlaqo boshqa sabablari bor“ degan edi. Yoʻldoshev musulmonlar besh vaqt namoz oʻqishlari yoki Ramazonda roʻza tutishlari shart emasligini aytadi, bu esa hato deydi Muhammas Sodiq Muhammad Yusuf. Markaziy Osiyo boʻyicha olim Sarah Kendzior Demokratizatsiya jurnalida guruhning mavjudligini shubha ostiga qoʻyib, Andijon voqealari Oʻzbekiston hukumati tashkilotni yiqitishni oqlash uchun tashkil qilganini aytib oʻtgan.

Nomning etimologiyasi

Rasmiy darajada Akrom Yoʻldoshev tarafdorlari akromiylar (akromchilar) deb ataladi. Akromiylarning oʻzlariga koʻra, bu atama hokimiyat tomonidan oqim tarafdorlarini yangi „mazhab“ yaratishda ayblash uchun oʻylab topilgan, ular hanafiy mazhabi tarafdorlari boʻlib, oʻzlarini birodar (forscha: برادرbrạdr)‎ deb atashgan.

Tashkilot tarixi

1992-yilda andijonlik matematika oʻqituvchisi, "Hizb ut-Tahrir" yashirin tashkilotining sobiq aʼzosi 28 yoshli Akrom Yoʻldoshev ushbu tashkilotni tark etib, 1992-yilda islomiy qadriyatlarni targʻib qiluvchi „Iymonga yoʻl“ risolasini nashr etdi. U o‘z asarida asosan musulmonlarning maʼnaviy kamoloti haqida gapirgan. Akrom Yo‘ldoshev atrofida shakllangan hamfikrlar davrasi keyinchalik akromiylar nomi bilan mashhur bo‘ldi.

Yo‘ldoshev o‘z maʼruzasida islom dini barcha musulmonlar uchun munosib yashash sharoitlarini kafolatlashi mumkinligini isbotlashga urindi. Akrom Yo‘ldoshevga ergashgan tadbirkorlar o‘z korxonalarida ishchilar uchun keng ijtimoiy kafolatlar tarmog‘ini yarata boshladilar — xodim kasal bo‘lib qolganda davolanish uchun haq to‘lash, yashash minimumidan past bo‘lmagan ish haqini belgilash va hokazo. Akromiylar gʻoyalarining aholi orasida mashhurligi hokimiyatni xavotirga soldi.

Akrom Yo‘ldoshev dastlab 1998-yilda hibsga olingan, biroq 1999-yil 6-yanvarda amnistiyaga uchragan va ozodlikka chiqarilgan. 1999-yil 16-fevraldagi Toshkent voqealaridan so‘ng, 1999-yil 17-fevralda Akrom Yo‘ldoshev terrorchilik xurujlarida ishtirok etganlikda ayblanib, yana hibsga olinib, 17 yilga qamaldi.

Dastlab hibsga olingan Akromiylarning tarafdorlari mahbuslarni ozod etish talabi bilan tinch namoyishlar uyushtirgan bo‘lsa, keyinchalik bunday harakatlari befoyda ekanini anglab, qurolli qo‘zg‘olon tayyorlashga kirishgan. O‘zbekiston rasmiy idoralari ham, mustaqil kuzatuvchilarning fikricha, akromiyarning chiqishlari puxta tashkil etilgan. Dastlabki tinch mitinglar tezda uyushgan qurolli namoyishlarga aylandi. Qoʻzgʻolonchilar harbiy qismni magʻlubiyatga uchratib, u yerdagi qurol-yarogʻlarni qoʻlga kiritdilar, soʻngra Andijon shahar qamoqxonasiga bostirib kirib, soqchilarni oʻldirdi va oʻz tarafdorlarini ozod qildi. Oʻzbekiston markaziy hokimiyati qoʻzgʻolonni shafqatsizlarcha bostirdi.

Hozirgi vaqtda vafot etgan oʻsha paytda O‘zbekiston sobiq muftiysi boʻlgan Muhammad Sodiq Muhammad Yusufning fikricha: „Andijon fojiasidan oldin Akromchilar haqiqatda siyosatga aralashmagan. Yana bir narsa shundaki, ularning taʼlimoti bid’atdir. Ular Ramazon oyida besh vaqt namoz o‘qib, ro‘za tutish musulmon kishiga ixtiyoriy deb hisoblaydi“.

Diniy taʼlimot

Akrom Yo‘ldoshev tarafdorlari bilan yaqin aloqada bo‘lgan o‘zbekistonlik tadbirkor Xatam Hojimatov soʻzlariga ko‘ra, Akromiylarning mafkurasi „islom va kommunizm o‘rtasida“ edi. Akromiylarning mafkurasi zoʻravonlikni istisno qildi va ular jamiyatni asta-sekin oʻzgartirishni, yangi izdoshlarni jalb qilishni va oʻz shaxsiyatlarini oʻzgartirishni rejalashtirdilar. Akromiylar chuqur dindorlar taassurotini qoldirmadilar: ular besh vaqt namozni oʻqishga eʼtibor bermadilar, Ramazon oyida farz roʻza tutmadilar, haj qilmadilar va soqol qoʻymadilar. Ushbu retseptlar ixtiyoriy deb hisoblangan.

Iymonga yoʻl — Akrom Yo‘ldoshevning asosiy risolasi bo‘lib, islom olimi A. A. Ignatenkoning fikricha, SSSRda mavjud bo‘lgan, Qur’ondan bir nechta iqtiboslar bilan aralashtirilgan maktab „Ijtimoiy fanlar“ kursini juda eslatadi. Buning ajablanarli joyi yo‘q, chunki Yo‘ldoshev Andijon paxtachilik institutida tahsil olgan, u yerda ijtimoiy fanlar, tarix va adabiyotga qiziqqan, keyin maktabda matematika, fizika fanlaridan dars bergan va ijtimoiy fanlar o‘qituvchisini almashtirgan. Yoʻldoshev tezislari baʼzan Qur’on oyatlari bilan quvvatlanadi, agar ular boʻlmasa, muallif ularsiz qiladi.

"as-Saff" surasi sharhi — Yoʻldoshev tomonidan 2005-yil mart oyida, Andijon voqealaridan sal oldin Oʻzbekiston qamoqxonasida yozilgan. Unda „jihodga ochiq daʼvatlar“ mavjud.

Andijon voqealari

Asosiy maqola: Andijon voqealari

Norvegiyada joylashgan inson huquqlari tashkiloti Forum 18ning xabar berishicha, Andijon voqealari paytida qurolga ega boʻlgan Akromiya aʼzolari maydondan erkin harakatlanishga toʻsqinlik qilmagan. Ularning garovga olinganlarga munosabati harbiy asirlarga nisbatan xalqaro standartlarga toʻgʻri kelmasdi. Forum 18ning taʼkidlashicha, bir necha garovga olinganlar qattiq kaltaklangan. Shu bois, Oʻzbekiston hukumati kuchlari tomonidan otilgan oʻqlardan birinchi boʻlib garovga olinganlar halok boʻldi”.

Havolalar

• Radio Free Europe
• Akramiya va Andijon voqealari haqida ma’lumotlarning qisqacha mazmuni
• 2005-yil may oyidagi Andijon voqealari keyingi yilda davlatning diniy siyosatini oʻzgartirdimi yoki yoʻqmi, tahlili
• O‘zbek askarlari Andijondagi Akramiyani oʻqqa tutmoqda
• BBC article
• Hizb ut-Tahrir Markaziy Osiyoda ichki boʻlinishga duch kelmoqda