Chatqol tizmasi

Chatqol tizmasi — Gʻarbiy Tyan shandagi togʻ tizmasi. Qirgʻiziston va Oʻzbekiston hududlarida. Fargʻona va Chatqol vodiylarini birbiridan ajratib turadi. Janubi-gʻarbdan shimoli-sharqqa 220 km choʻzilgan. Shimoli-sharqiy qismida Talas Olatovidan Terekbel dovonining gʻarbrogʻida ajralgan, janubi-gʻarbda Chirchiq vodiysida tugaydi. Balandligi 3000-3500 m, eng baland joyi 4503 m. Chatqol tizmasi da birbiridan daryolar bilan ajralgan bir kancha togʻ massivlari bor. Bulardan yiriklari Surenota, Qizilnura, Uchtosh, Arashon, Sargardon, Qumbel va boshqa Chatqol tizmasi asimmetrik tuzilishga ega. Shimoliy va shimoli-gʻarbiy yon bagʻirlari Chatqol daryosi vodiysidan tik koʻtarilgan. Janubiy va janubi-sharqiy yon bagʻirlari esa kiyaroq. Suvayirgʻich qismida koʻplab tik koʻtarilgan choʻqqilar bor. Yon bagʻirlari zich daryo vodiylari bilan kesilgan, denudatsion yuzalar tarqalgan.

Tektonik jihatdan gersin burmalanishi davrida shakllangan antiklinoriy. Hozirgi balandligiga bugungi kunlarda ham davom etayotgan yangi tektonik harakatlar taʼsirida koʻtarilgan. Chatqol tizmasi, asosan, paleozoy davri choʻkindi, metamorfik, otqindi togʻ jinslari (slanets, ohaktosh, granit, granodiorit, porfir va boshqalar)dan tashkil topgan. Etaklarida paleogen, neogen, toʻrtlamchi davr shagʻal, gil, konglomerat, lyoss katlamlari uchraydi. Suvayirgʻich va unga yondosh qismlarida qad. muzliklar qoldirgan muzlik yotqiziqdari (morenalar) ham tarqalgan. Iqlimi kontinental, kishi sovuq, yozi salqin, sernam. Yiliga 1000 mm dan ziyod yogʻin tushadi (gʻarbiy qismida yogʻingarchilik kamroq). Tuproqoʻsimlik qoplami balandlik mintaqalari boʻyicha togʻdasht mintaqasidan boshlanib, abadiy qorlar bilan qoplangan nival mintaqada tugaydi. Tizmaning etaklarida boʻz tuproqlar tarqalgan. Ularda lola, lolaqizgʻaldoq, rang, qoʻngʻirbosh, oq kavrak, bugʻdoyiq, chalov, betaga, taktak, boʻtakoʻz, butalardan doʻlana, togolcha, achchiqbodom va boshqa oʻsadi. Yuqoriroq qismlarida qoʻngʻir togʻoʻrmon, kashtan tuproqlarda baland boʻyli oʻtlar, tikanli bodom, doʻlana, zirk, archa, yongʻoq, qoraqaragʻay, zarang, qayin va boshqa uchraydi. 3000 m balandlikda subalp, alp oʻtloqdari mavjud. TTGuningdek, mushukquyruq, alp lolasi, yovvoyi piyoz, kiziltikan, kavrak va boshqa oʻsadi. Yovvoyi hayvonlardan qobon, boʻrsiq, olmaxon; tizmaning baland qismlarida kiyik, qor qoploni, silovsin, boʻri, ayiq, tulki va boshqa; qushlardan kaklik, kaptar, bulbul, qirgʻiy, lochin, kalxat va boshqa uchraydi.

CH.t. hududida Sarichelak qoʻriqxonasi va UgomChatqol davlat tabiat milliy bogʻi tashkil etilgan. Chatqol tizmasining tabiiy resurslaridan eng muhimlari: qazilma boyliklar, suvenergiya resurslari, shifobaxsh iqlimi, mevali va dorivor oʻsimliklaridir.

Iqlimi

Chotqol tizmasi, butun Markaziy Osiyo kabi, keskin kontinental iqlim zonasida joylashgan boʻlib, u turli fasllarda sezilarli harorat va notekis namlik bilan ajralib turadi. Qishda, tizma etagiga yaqin joyda havo harorati −15 °C gacha, oʻrta togʻlarda −20 °C gacha, baland togʻlarda −20° … −40 °C gacha tushishi mumkin. Yozda past togʻlarda maksimal harorat taxminan +40 °C boʻlishi mumkin, lekin oʻrta va yuqori zonalarda odatda +20 °C … +30 °C dan oshmaydi. 2000 m dan yuqori balandliklarda qor qoplami noyabrdan maygacha turadi, eng baland choʻqqilarda yozda ham erimaydi.

Chotqol tizmasi boʻylab oʻrtacha yillik yogʻingarchilik miqdori 575 mm ga yaqin, lekin togʻ etaklaridan choʻqqilarga koʻtarilganda har 100 m balandlikda 11-19 mm ga oshadi. Eng koʻp yogʻingarchilik sovuq mavsumga toʻgʻri keladi: qishda, bahorning boshida va kamroq kuzda yuz beradi. Boshqa tomondan, yozda (yaʼni, maydan sentyabrgacha) Chotqol tizmasi ustida kuchli antisiklon harakat qiladi, buning natijasida havo ochiq, shamolsiz va issiq, yomgʻir kam yogʻadi. Yogʻingarchilikning bunday notekis taqsimlanishi Chotqol daryolarining oʻziga xos gidrologik rejimini belgilaydi.

Gidrologiyasi

Chotqol tizmasidagi sharsharalar: Katta Chimyon tog'idagi Qora sharshara (chapda) va Qoraarcha sharsharasi.

Togʻ yonbagʻirlarining sezilarli darajada tik boʻlishi, ayrim hududlarda ohaktoshning oʻtkazuvchanligi, shuningdek, yogʻingarchilikning mavsum boʻyicha notekis taqsimlanishi Chotqol togʻlaridan sezilarli suv massalarining tez chiqib ketishiga yordam beradi. Chotqol tizmasining gidrografik tarmogʻi, birinchi navbatda, tipik togʻ xarakteriga ega boʻlgan koʻplab soy va kichik daryolardan iborat. Ularning barchasi tor, chuqur vodiylarga, tez va sovuq oqimga ega hamda moviy rangdagi tiniq suv bilan ajralib turadi. Bu kichik suv oqimlari oʻz suvlarini Chotqol tizmasining ikki tomonida oqib oʻtadigan yirikroq daryolarga: Ohangaron, Chotqol, Chirchiq va boshqalarga olib boradi. Ularning irmoqlari ichida eng mashhurlari Oqbuloq, Aflotun, Maydantal va Kosonsoydir.

Barcha Chotqol daryolari muzlik yoki aralash (muzlik-yomgʻir) bilan oziqlanadi. Muzliklarning erishi va bahorgi yomgʻirli ob-havo bir vaqtga toʻgʻri kelganligi sababli, bahorning oxiridan yozning oʻrtalariga qadar mahalliy daryolarning suv sathi keskin koʻtariladi. Bundan tashqari, ulardagi suv sathining keskin koʻtarilishi yilning istalgan vaqtida qisqa muddatli yomgʻirdan keyin roʻy mumkin. Bunday davrlarda Chotqol soylari nihoyatda tez va boʻronli boʻlib, ular togʻlardan tabiiy qoldiqlarni, ildizi bilan qoʻporilgan daraxtlar yoki 2-3 m balandlikdagi toshlargacha olib boradi. Bu vaqtda daryolardan nafaqat piyodalar, balki baʼzi joylarda otlar ham oʻtolmaydi. Suv toshqinlari koʻpincha kichik koʻpriklarni buzib tashlaydi, keyin esa olib kelingan toshlar bilan qirgʻoq toshlarini hosil qiladi. Yozning oʻrtalaridan boshlab barcha Chotqol daryolari siyraklashib, eng kichigi butunlay quriydi. Keyin ularning pastki qismi toshli yoʻlga oʻxshaydi. Bunday vodiylar ularni tashkil etuvchi daryolar nomlariga tegishli oxiri qoʻshib, „sayas“ deb ataladi.

Chotqol tizmasida boshqa turdagi suv omborlari kam uchraydi. Baʼzi joylarda uning yon bagʻirlaridan yer osti buloqlari oqib chiqadi va baʼzan baland togʻlarda muzlik koʻllari paydo boʻladi. Chotqol koʻllarining eng yiriklari togʻ tizmasining Qirgʻiziston qismida toʻplangan. Ulardan eng mashhurlari Qorasubashikoʻl, Qillakoʻl, Igrikoʻl, Chachakoʻl, Chuqurkoʻl, Xaramkoʻl, Bakalikkoʻl va ayniqsa, chuqurligi 245 m gacha boʻlgan katta Sari-Chelek koʻlidir. Chotqol tizmasida sharsharalar ham juda keng tarqalgan. Ularning shakllanishiga yon bagʻirlarning umumiy tikligi yordam beradi.

Chotqol tizmasining gidrologiyasi

Katta Chimyon yonbagʻridagi Oqsoy oqimi.	Suvga toʻlgan Maydantal oʻz suvlarini Pskomga olib boradi.	Chotqolning quyi oqimi.	Sari-Chelek koʻli.

Iqtisodiy qiymati

Miloddan avvalgi II-I ming yilliklarda Chotqol tizmasida odamlar yashagan, buni uning atrofidan topilgan petrogliflar tasdiqlaydi. Qadimgi aholi ovchilik, dehqonchilik va chorvachilik bilan shugʻullangan. Iqtisodiyotning bunday tuzilmasi XXI asrgacha saqlanib qoldi (ovchilikning solishtirma ulushining kamayishi bilan). Dehqonchilik pasttekisliklarda, ayniqsa Fargʻona vodiysiga tutash hududlarda keng tarqalgan. Bu yerda gʻalla yetishtirilgan, bogʻdorchilik va uzumchilik bilan shugʻullanilgan. Chotqol tizmasi etagida Chorvoq suv ombori yaratildi. Togʻ tizmasining ikki tomonidagi qishloq xoʻjaligi hududlari — Oʻzbekistondagi Toshkent vohasi, Oʻzbekiston va Qirgʻizistondagi Ohangaron va Fargʻona vodiylari togʻ dovonlari orqali oʻtuvchi avtomobil yoʻllari bilan bogʻlangan.

Chotqol togʻlari aholisi asosan qoʻy va yilqichilik bilan shugʻullanadi. Yuqori togʻli yaylovlarning koʻpchiligi piyodalar yoki transport vositalari harakatlana olmasligini hisobga olsak, yilqichilik hanuzgacha mahalliy hayotda muhim rol oʻynaydi. XX asrning oxiridan boshlab turizm tobora muhim rol oʻynay boshladi. Ugom-Chotqol milliy bog‘i ekoturizm markazlaridan biri bo‘lib, qo‘riqlanmagan yerlarda ov ishqibozlarini jalb qilgan holda xalqaro turizm rivojlantirilmoqda. Muhim dam olish maskani Katta Chimyon togʻi yaqinida joylashgan. Bir qator baland togʻli sanatoriylar va togʻ-changʻi kurortlari mavjud. Chotqol tizmasining etagida Chorvoq suv ombori sohilida va Ohangaron vodiysida dam olish maskanlari mavjud.

Chotqol tizmasida inson faoliyati

Katta Chimyon Togʻ yaylovidagi suruv.	Chorvoq suv ombori	Qoyaga chiqish	Chimyon togʻ-changʻi kurorti.	Sari-Chelek koʻli boʻyidagi asalarizor.