Vikipediya

Haydarxon masjidi

Haydarxon masjidi (arabcha: جامع الحيدرخانة) – Iroqning Bagʻdod shahridagi al-Mutanabbiy koʻchasi[1] yaqinida joylashgan tarixiy masjid, Abbosiylar xalifaligi davrida an-Nosir tomonidan qurilgan. Masjid ar-Rashid koʻchasida joylashgan boʻlib, Haydar-Xona mahallasidagi binolar, ziyoratgohlar va kafelar bilan oʻralgan[2][3].

Masjid
Haydarxon masjidi
arabcha: جامع الحيدرخانة
Masjid gumbazi
Mamlakat  Iroq
Shahar Bagʻdod
Koordinatalar 33°19′30″N 44°25′19″E / 33.32500°N 44.42194°E / 33.32500; 44.42194
Yoʻnalishi Sunniylik va shialik
Meʼmoriy uslub Abbosiylar meʼmorchiligi
Maqomi masjid va madrasa
Gumbazlar soni 1
Gumbazlar soni 1
Minoralar soni 1
Minoralar soni 1
Holati aktiv
Haydarxon masjidi Vikiomborda

Masjid muhandislik va meʼmoriy qurilish nuqtai nazaridan Bagʻdoddagi eng goʻzal va mukammal masjidlardan biri hisoblanadi hamda Iroqning Britaniya mustamlakachiligiga qarshi inqilobiy gʻoyalarga qoʻshgan hissasi uchun ham muhim hisoblanadi[4]. Bu, shuningdek, iroqliklar uchun ajoyib ramziy belgidir, chunki u mintaqaning diniy, siyosiy va ijtimoiy xilma-xilligining milliy tadbirlari markazi hisoblanadi[5].

Tarixi

tahrir

Qurilishi

tahrir
 
Haydarxon masjidining 1861-yildagi eskizi.

Masjid birinchi marta Abbosiy xalifa an-Nosir tomonidan tashkil etilgan va qurilgan boʻlib, uning asl nomi „Haydar“ ismli eski nomaʼlum soʻfiy kishiga tegishli[4]. Masjidda dastlab hospis (ogʻir yaradorlar joylashgan kasalxona) bor edi, lekin u masjid ichida emas, balki masjid yonidagi filialda joylashgan edi[6]. Keyinchalik bu masjid nomi „Haydar Posho Jalabiy bin Muhammad Jalabiy Shabandar“ ismli bir kishiga tegishli boʻlib, u Hammom Haydarga asos solgan iroqlik taniqli shaxs hisoblanadi, u oʻz oila aʼzolari bilan bir joyda dafn etilgan. Bu nomning kelib chiqishi haqida koʻplab folklor ertaklari ham mavjud. Masjid keyinchalik 1819-1827-yillarda Iroqdagi Mamluklar sulolasining soʻnggi valisi Bagʻdodlik Mamluk Vaziri Dovud Posho tomonidan rekonstruksiya qilingan va kengaytirilgan[7][8].

Dovud Posho xuddi shu joyda madrasa tashkil qilgan va uni madrasa Al-Dovudiya deb nomlangan. Shuningdek, bu madrasaga biriktirilgan kutubxona ham mavjud. Qayta qurish va texnik xizmat koʻrsatish 1827-yilda Usmonli sultoni Mahmud II davrida amalga oshirilgan, yana 1890-yilda oʻsha paytdagi Usmonli amiri tomonidan Abdul Hamid II tomonidan ham binokorlik ishlari amalga oshirilgan[8]. Masjid Haydar-Xana mahallasida joylashgan boʻlib, al-Rashid koʻchasining boshida, Al-maydan maydonining yon tomoniga yaqin hududda joylashgan[9].

Hozirgi holati va ahamiyati

tahrir

Haydarxon masjidi iroqliklar tomonidan inqilobiy yigʻilishlar tarixi va ijtimoiy masalalarni iroqliklarga, shuningdek, diniy va intellektual uygʻonish haqida xabardor qilish, keng ommaga maʼlum qilinishi tufayli odatda „Inqilobiy masjid“ deb nomlangan. 1920-yilda Bagʻdodning taniqli shaxslari Iroq qoʻzgʻoloni boshlanishi xabar qilingan masjidda toʻplanishadi. Masjid Britaniya polkovnik hukmronligiga qarshi kurashgan koʻplab shaxslar, jumladan, masjidda oʻz maʼruzalarini eshittirgan Mulla Usmon al-Mavsiliy uchun ham vaz oʻqish uchun asosiy sahna boʻlgan va u masjid maydonini har kuni odamlar yigʻiladigan maydonga aylantirgan. Yaʼni usha davrda masjid faqat ibodat joyi hisoblanmagan[4][10]. Uning yigʻinlarida Karbalogacha boʻlgan taniqli shaxslar, jumladan, oʻsha paytda Karbaloni boshqargan Sayyid Abdurrazzoq al-Vahob aʼzolarining vakillari ham ishtirok etishdi[11].

Yigʻilishlarda gʻayrat va milliy ruh yuqori boʻlganini Muso ash-Shabandar mavlidda masjidga tashrif buyurgani vaqtida taʼkidladi. U, shuningdek, oʻsha paytda Mavlidni nishonlayotgan boshqa masjidlarda, masalan, al-Kazimiya masjidida ham xuddi shunday ishtiyoq borligini taʼkidlagan. 1920-yil 24-iyun kuni masjidda katta namoyish boʻlib oʻtadi, unda shoir Iso Abdulqodir Iroqni birdamlik va birlikka chaqirgan sheʼrlarini oʻqiydi. Natijada, u ingliz kuchlari tomonidan hibsga olinib, Basraga surgun qilinadi, xalq bundan gʻazablandi va ar-Rashid koʻchasidagi doʻkon egalari uning surgunini qoralab doʻkonlarini yopadilar[12].

 
1932-yilda Haydarxon masjidi.

Bu yigʻilishlar masjid hududida aholining ommaviy toʻplanishiga sabab boʻldi. Shoirlar ham bu yigʻinlarda ishtirok etib, Britaniya istilosiga qarshi kurashga daʼvat etuvchi joʻshqin sheʼrlarni oʻqiydilar. Britaniya ishgʻol kuchlari va askarlari masjidga koʻp marta bostirib kirib, katta masjidda toʻplangan baʼzi shaxslarni hibsga oladilar va bu iroqliklarni askarlarning oddiy qurollari bilan toʻqnash kelishiga sabab boʻladi. Masjid Iroq Qirolligi mustaqillikka erishgandan keyin ham namoyishlar uchun ochiq maydon boʻlib qoladi. Masjidda Nuri al-Said, Maʼruf ar-Rusafiy, Muhammad Rizo Al-Shabibiy, Jamil Sidqiy az-Zahaviy va Said Qazzoz kabi taniqli shaxslar ham istiqomat qilgan[5][13].

Masjiddagi namoyishga misol qilib, Jaʼfar Abu at-Timmon Angliya-Iroq shartnomasiga qarshi norozilik sifatida 1930-yilgi Iroq saylovlarini boykot qilgani keltirish mumkin. At-Timmonning siyosiy partiyasi al-Hizb al-Vatoniy oʻz qarorgohidan masjid tomon yoʻl oladi va u yerda jamoadoshlar bilan yigʻilish qiladi. Keyinroq politsiya yetib kelib, olomonni hibsga olishga va yigʻilishni toʻxtatishga harakat qiladi. Namoyish yetakchilari olti oy, ayrim namoyishchilar esa uch oy muddatga qamoqqa olinadi. Ayrim qatnashchilar esa qoʻyib yuboriladi[14]. Masjidni oxirgi taʼmirlash va rekonstruksiya qilish ishlari 1972-yilda boʻlib oʻtgan. Rekonstruksiya ishlari chogʻida tosh topilgan boʻlib, uning ustiga Hasan ismli shaxs 1792-yilda masjid binosini yangilagani haqida yozilgan[4]. Bu davrda iroqlik usta xattot Hoshem al-Bagʻdodiy masjid uchun xattotlik bezaklarini chizgan[1][15].

 
Haydarxon masjidi 2018-yilda kapital taʼmirlanmoqda.

2003-yilda AQSh Iroqqa bostirib kirganidan soʻng, Bagʻdodning koʻplab meros obyektlari va diqqatga sazovor joylari hozirda qarovsiz holatga kelib qolgan. Haydarxon masjidi Iroq jamiyatidagi ahamiyati va muhim roliga qaramay, ana shunday obyektlardan biri hisoblanadi. Masjidning ayrim qismlari, jumladan, Hoshem Muhammad al-Bagʻdodiy tomonidan yozilgan Qur’on oyatlarini oʻz ichiga olgan tashqi chiziqlari parchalana boshlangan. Bu Iroq merosining eng katta yoʻqotishlaridan biri hisoblanadi. Madaniyat, turizm va qadimiy yodgorliklar vazirligi masjidni rekonstruksiya qilish va saqlashdan bosh tortgan[4].

Munozaralar

tahrir

2019-yil avgust oyida iroqlik vizajist va model Jehan Hoshimning masjid ichida tushgan suratlari yuzasidan bahs-munozaralar yuzaga keldi. Ijtimoiy tarmoqlarda baʼzi iroqliklar bu harakatni ziddiyatli deb hisoblamasa-da, Sunniy Vaqf idorasi uning ustidan shikoyat qilish va tergov boshlashligini eʼlon qildi. „Unga qarshi sudda ish ochiladi va bu harakat umumiy mazmundan tashqarida ekanligini, masjidlar suratga olish va parad uchun emas, ibodat joylari ekanligini“ bildirgan. Hoshim, oʻz navbatida, uning xatti-harakatini himoya qilib, u xafa qilish niyatida emasligini, balki „Iroqdagi masjidlarning goʻzalligini koʻrsatmoqchi boʻlganini, xoh shimolda, xoh janubda, xoh Bagʻdodda boʻlsin, boshqa mamlakatlardan unga ergashayotganlarga shuni aytishni istashini“ taʼkidladi. „Biz namoz oʻqiydigan goʻzal masjidlarimiz borligi, mamlakatda xavfsizlik oʻrnatilgani, masjidlar boʻsh qolmasligi va ularga kirishni istagan har bir kishi uchun ochiq boʻlishini xohlaymiz“ deb fikri bildirgan. U shuningdek, „Men qilgan ishimni xato deb hisoblamayman, masjid hududida men hijobda uzun va kamtarona kiyim kiygan edim, chunki barcha dinlarni yaxshi koʻraman va xatti-harakatlarim masjid ahlini bezovta boʻlishini kutmagan edim“ deydi[16].

Tavsifi

tahrir
 
1932-yilda suratga olingan masjidning kichik gumbazlaridan biri.
 
1940-yillardagi masjid minorasidagi muazzin.

Haydarxon masjidi Bagʻdoddagi Usmonli inshootlarining eng yaxshi namunalaridan biri hisoblanadi hamda umuman Bagʻdoddagi eng goʻzal masjidlardan biri hamdir[4][8].

Interyeri

tahrir

Masjid kvadrat shaklda qurilgan boʻlib, uchta eshigi marmardan qilingan. Masjid ichida yozgi va qishki vaqt uchun mushollalar (namoz oʻqish joylari) mavjud boʻlib, qishki ibodatxona tepasida ikkita kichikroq gumbazli ulkan fasadli koʻk gumbaz va uni yonida muhtasham minora joylashgan[4][8]. Livreya ranglari koʻk va sariq hisoblanadi[2]. Masjidning tuzilishi jihatidan yaxshi deb hisoblanishining sabablaridan biri, namoz maydoni qibla yoʻnalishi toʻgʻridan-toʻgʻri ar-Rashid koʻchasiga qaragan holda toʻrtburchak shaklda boʻlgani uchun uning mukammal uygʻun koʻrinadigan nisbatlariga egaligidadir. Majmua tashqi koʻrinishidagi xattotlik tasmasi koʻk va tilla koshinlardan ishlangan. Majmuaning gʻarbiy qismi binoga asosiy kirish eshigi boʻlib xizmat qiladigan ayvonni oʻz ichiga oladi[17].

Qishki namozgohning oldida beshta kichik gumbaz bilan oʻralgan gumbazli arka bor. Bu arkaning ziyoratgoh oldida katta kirish eshigi bor va uning yon tomonida toʻrtta kichikroq kirish joyi joylashgan. Katta kiraverish qismida tashqi tomondan boshqa uchli yoy bilan tutashadigan uchli kamar bor, yuqori va pastki yoylar orasida marjon va stalaktitlar oʻrnatilgan boʻlib, ularning oʻrtasida Qurʼondan suralar yozilgan[18]. Bagʻdod shahrining iqlim sharoitini inobatga olgan holda devorlarning qalinligi 2,5 metr qilib ishlangan[19]. Masjidda bir qancha islom ilmlarini oʻrgatuvchi madrasalari va shaharning eng koʻzga koʻringan olimlari asarlari jamlangan kutubxona ham mavjud[20].

  • Masjidning tashqi tafsilotlari
  •  
    Masjidning asosiy gumbazi gʻishtli ayvonda joylashgan.
  •  
    Ar-Rashid koʻchasidan masjid darvozasi.
  •  
    Masjid hovlisi darvozasining bezaklari.
  •  
    Masjidning tashqi devorida xattotlik bilan yozilgan yozuvi mavjud.
  •  
    Tashqi devorning boshqa tomoni.

Bezaklar

tahrir

Sakkizta gumbazli derazalar ustida joylashgan asosiy katta gumbaz arabesk naqshlari va Kashi koʻk koshinlari bilan bezatilgan. Binoning asosiy gumbazi ichida derazalar ostida xattotlik bezaklari tasvirlangan. Masjidning minorasi kashi koshinlar bilan qoplangan va uning havzasi minoraning tepasida koʻk qovurgʻa gumbazli uchta boʻlakli muqarnasga tayangan[17]. Yozgi ibodatxonadagi katta gumbaz ostida rangli gʻishtdan yasalgan mehrob boʻlib, uning ikki tomonida qirrali ravoqli pannolar va kvadrat shakldagi kufiy yozuvida bitilgan bitiklar bor. Shuningdek, masjid qurilishi davriga oid yozuvlar ham saqlangan[18].

Yana qarang

tahrir

Manbalar

tahrir
  1. ↑ 1,0 1,1 „محمد هاشم الخطاط ثـروة وطنية نـادرة و تجربــة فنيــة رائـــدة“ (ar-AR). منتديات فخامة العراق (2018-yil 29-aprel). Qaraldi: 2023-yil 8-iyun.
  2. ↑ 2,0 2,1 Marozzi, Justin. Baghdad: City of Peace, City of Blood. Penguin UK, May 29, 2014.
  3. ↑ Book of the Goal of Maram, in the History of Mohsen, Baghdad, Dar al-Salam, 2016
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 4,6 „الحيدر خانة تتكسر معالمه ووزارة الثقافة تعلّق بإحباط على إعمار محتضن قادة ثورة العشرين! » وكالة بغداد اليوم الاخبارية“ (ar). وكالة بغداد اليوم الاخبارية. Qaraldi: 2023-yil 8-iyun.
  5. ↑ 5,0 5,1 „الحيدر خانة.. ذاكرة دينية ورمزية سياسية بالعراق“ (ar). www.aljazeera.net. Qaraldi: 2023-yil 8-iyun.
  6. ↑ The history of the Baghdad hospice and the Sufi sheikhdom in the Ottoman era, 2014
  7. ↑ „الحيدر خانة.. مختلف في تسميتها ومتفق على روعة تراثها“ (ar). مجلة الشبكة العراقية,IMN Magazine (2017-yil 29-oktyabr). Qaraldi: 2023-yil 9-iyun.
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 „Iraq Significant Site 016 - Baghdad - Haydar-Khana Mosque“ (2015-yil 17-iyul). 2015-yil 17-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 6-sentyabr.
  9. ↑ الكويتية. „ناظم الغزالي... صوت العراق وسفير أغنيته «1-6»“ (ar). جريدة الجريدة الكويتية (2023-yil 23-mart). Qaraldi: 2023-yil 9-iyul.
  10. ↑ Al-Haydar Khana Mosque in Baghdad, 2017
  11. ↑ „Karbala Center for Studies and Research | Did You Know?“ (ar). Karbala Center for Studies and Research. Qaraldi: 2023-yil 14-sentyabr.
  12. ↑ „الشاعر الذي ألهب الشعب في جامع الحيدرخانة..صورة ناصعة من الوحدة الوطنية في ثورة العشرين“. www.almadasupplements.com. 2023-yil 30-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 30-oktyabr.
  13. ↑ زنكنة, هيفاء. مفاتيح مدينة (ar). E-Kutub Ltd, 2001. 
  14. ↑ Khadduri, Majid (2019-03-13), „Curriculum Vitae“, Law, Personalities, and Politics of the Middle East, Routledge, 17–24-bet, doi:10.4324/9780429052477-3, ISBN 978-0-429-05247-7, qaraldi: 2023-09-06
  15. ↑ „الخطاط هاشم محمد البغدادي“ (ar). البيان (2006-yil 26-sentyabr). Qaraldi: 2023-yil 8-iyun.
  16. ↑ Controversy over photos of an Iraqi model inside a mosque in Baghdad, 2019
  17. ↑ 17,0 17,1 „Archnet > Site > Jami' Haydar Khanah“. www.archnet.org. Qaraldi: 2023-yil 28-avgust.„Archnet > Site > Jami' Haydar Khanah“. www.archnet.org. Retrieved 2023-08-28.
  18. ↑ 18,0 18,1 Al-Haydar Khana Mosque in Baghdad, 2017
  19. ↑ Al-Ahmadiyya Mosque in Baghdad, 2017
  20. ↑ The mosques and churches of Baghdad are begging for their first minarets and bells, 2023 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Haydarxon_masjidi&oldid=5248916" dan olindi