Vikipediya

Islom feminizmi


Islom feminizmi bu islom dinidagi ayollarning roli bilan bogʻliq feminizmning bir shakli hisoblanadi. U jinsidan qatʼiy nazar, barcha musulmonlarning jamoat va shaxsiy hayotda toʻliq tengligini taʼminlaydi. Islom feministlari ayollar huquqlari, gender tengligi va islomiy asosga asoslangan ijtimoiy adolatni himoya qiladilar. Harakatning yetakchilari islom diniga eʼtiqod qilsalar ham, ular dunyoviy, gʻarbiy yoki musulmon boʻlmagan feministik qarashlardan ham foydalanganlar va islom feminizmining rolini integratsiyalashgan global feministik harakatning bir qismi sifatida tan olganlar.

Harakat tarafdorlari dindagi tenglik taʼlimotlarini ilgari surishga intiladi hamda Qur’on va hadislarni qayta talqin qilish orqali islomning patriarxal tushunchalarini shubha ostiga qoʻyishga undaydi.

Atoqli va mashhur yetakchilar qatoriga Amina Vadud, Leyla Ahmad, Fatima Mernissiy, Aziza al-Hibriy, Riffat Hasan, Asma Lamrabet va Asmo Barlas va boshqa islom feministlari kiradi.

Taʼrif va tarix

tahrir

Islom feministlari

tahrir

Oʻn toʻqqizinchi asrning oʻrtalaridan boshlab musulmonlardan koʻpchiligi bir qator ayollar bilan bogʻliq muammolar, xususan, ularning taʼlim olishi, yolgʻiz yashashi, hijob, koʻpxotinlik, qullik va kanizaklik bilan bogʻliq cheklovlarni tanqid qilishdi. Zamonaviy musulmonlar bu amaliyotlarni keskin muhokama qildilar va islohot hamda oʻzgarishlarni qoʻllab-quvvatladilar[1]. Islomdagi ayollarning mavqeyi haqida munozaralar davom etmoqda, konservatorlar ham, islom feministlari ham Qur’on, hadis va musulmon tarixidagi taniqli ayollarni ayollar huquqlarini muhokama qilish uchun dalil sifatida ishlatishadi. Feministlar islom koʻproq tenglik gʻoyalarini ifodalaydi, deb taʼkidlasalar, konservatorlar gender nosimmetrikligi „ilohiy tarzda belgilab qo'yilgan“ deya da'vo qiladilar[2].

Islom feministlari — Qur’on va hadisni erkak va ayollarning teng huquqli ekanligini tasdiqlovchi manba sifatida talqin qiluvchi, jamoat hamda shaxsiy sohada ayollar huquqlari va tengligini himoya qiluvchi musulmonlar. Islom feministlari islomning patriarxal, seksist va misoginistik tushunchalarini tanqid qiladilar[3]. Islom feministlari Qur’onni gender tengligini targʻib qiluvchi manba deb tushunishadi[4]. Islom feminizmining asosi islom dinining muqaddas kitobi, yaʼni Qur’on bilan mustahkamlangan. Tarixchi Margot Badranning taʼkidlashicha, islom feminizmi „oʻz tushuncha va majburiyatini Qur’ondan oladi va undan ayollar va erkaklar uchun birdek huquq va adolatni izlaydi“[5].

Islom feministlari islom harakati faollaridan farq qiladi. Islom faollari (islomistlar, islomchilar) siyosiy islom tarafdorlari boʻlib, ular Qur’on va hadis asosida ish ko'ruvchi islomiy hukumatni tashkil qilish gʻoyasini ilgari suradilar. Baʼzi islomchilar jamoat sohasida ayollar huquqlarini himoya qiladilar, lekin shaxsiy yondashuvda gender tengsizligiga qarshi chiqmaydilar[6]. Sudanlik akademik va siyosatchi Suad al-Fotih al-Badaviy feminizm taqvo (islomning taqvo tushunchasi) bilan mos kelmasligini va shuning uchun islom va feminizm bir-birini inkor qilishini taʼkidlaydi[7]. Badran esa islom va feminizm bir-birini inkor qilmaydi, deya tushuntiradi[8].

Islom feministlari tomonidan islom feminizmini tushunish va taʼriflash turlicha shaklda boʻlgan. Islom olimi Asma Barlas dunyoviy feministlar va islom feminizmi orasidagi farqni muhokama qilib, Badranning fikrlari bilan oʻrtoqlashadi va musulmonlar aholisining 98 % ni tashkil etadigan mamlakatlarda anʼanaviy eʼtiqodlarni qabul qilishdan qochish mumkin emas, deb hisoblaydi.

Elizabeth Segranning taʼkidlashicha, ayollarga nisbatan kamsitishning barcha shakllariga barham berish toʻgʻrisidagi konvensiya (Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination Against Women) (CEDAW) belgilab qoʻygan inson huquqlari haqida gapirish oddiy musulmon ayollar orasida darhol rezonans uyg'otmaydi; Islom ulardagi qadriyatlarning manbasi boʻlgani sababli inson huquqlarini islom bilan birlashtirish mantiqiydir[9].

Janubiy afrikalik musulmon olimi Fatima Seedat islom olamida feminizmning ahamiyati haqida Barlas va Badranning fikriga qoʻshiladi. Biroq u „Islom feminizmi“ atamasini keraksiz deb hisoblaydi, chunki feminizm „shaxsiy oʻziga xoslik emas, balki ijtimoiy hodisadir"[10]. Seedatning fikricha, islom va feminizmning yaqinlashishi koʻproq ziddiyatlarni keltirib chiqaradi hamda „islomchilar“ uchun Qur’onni siyosiy ehtiyojlariga mos ravishda talqin qilish yoki notoʻgʻri maqsadlarda ishlatishga zamin yaratadi. Uning fikricha, Qur’onning oyatlarida ayollar huquqlari qanday iroda etilganligini koʻrsatish va tushuntirish muhim. Ikkalasini bir-biridan ajratib, alohida tushuntirish orqaligina islomda ayollarga eʼtibor barcha (erkaklar, ayollar, musulmonlar va musulmon boʻlmaganlar) uchun universal tushuncha boʻlib qolishiga erishish mumkin. „Feminizm va islom feminizmi: noadekvatlik va muqarrarlik oʻrtasida“ nomli maqolasida Seedat bunday atamaning mavjudligi musulmonlarni bir-biridan yakkalab, ularni dunyoning qolgan qismidan hamda universal feministik harakatdan ajratib qoʻyishini tushuntiradi. U oʻz maqolasida islom feminizmi taklif qilayotgan narsalarni dunyo hamjamiyatiga koʻrsatish va oʻzlarini islomiy feministlar deb hisoblamaslik orqali islomning haqiqiy qiyofasini koʻrsatish muhimligini taʼkidlaydi.

Ayrim musulmon yozuvchi va faol ayollar gʻarb feminizmi musulmon ayollar va umuman dunyoning turli qismidagi, turlicha eʼtiqod va qarashli ayollarning barchasi uchun mos emas, degan eʼtiqod tufayli oʻzlarini islomiy feministlar deb bilishdan qochishgan[11]. Livanlik musulmon olimi Aziza al- Hibri esa oʻzini „womanist“ („ayolparast“) deb taʼrifladi[12].

Qur’on mazmuni

tahrir

Islom feministlari Qur’onni gender tengligini targʻib qiluvchi manba sifatida tushunishadi[4]. Feminist va huquqshunos olim Aziza al-Hibriyga ko'ra, Qur’on barcha insonlarni Xudo tomonidan bir qalbdan yaratilganini, bir-birini bilish uchungina millat va qabilalarga boʻlganini, eng hurmatli shaxslar (jinsidan qatʼiy nazar) esa eng taqvodorlar ekanini uqtiradi. Shuning uchun, al-Hibriy yozadiki, Qur’on odamlar orasidagi farqlarni tan olgan holda ularning tabiiy tengligini taʼkidlaydi va hech kim faqat jinsiga qarab ustun deya tan olmaydi[13].

Ilk musulmonlar va zamonaviy islom feministlari

tahrir

Zamonaviy musulmon feministlar va ilgʻor musulmonlar islom tarixidagi dastlabki shaxslarni Xadicha[14], Oysha, Hafsa, Ummu Salama, Fotima va Zaynab binti Ali kabilarni namuna sifatida keltiradilar. Zaynab Alvaniy Oyshani boshqa sahobalarning misoginiyasi (ayollarni yoqtirmaslik, ularni mensimaslik yoki ularga nisbatan noʻtoʻgʻri qarash) ga qayta-qayta duch kelgan kuchli va aqlli ayol sifatida tilga oladi[15]. Marokashlik feminist Asma Lamrabet, shuningdek, Oysha kuchli va ziyoli ayol boʻlganini, oʻzining esa misogonistik qarashlarga qarshi ekanligini taʼkidladi[16]. Lamrabet ham Ummu Salamani feministik shaxs sifatida maqtadi[17].

Eron inqilobchi yozuvchisi Ali Shariati Muhammadning (s.a.v) qizi Fotimaning tarjimai holiga bagʻishlangan Fatemeh is Fatemeh (Fotima Fotimadir) nomli kitob yozgan boʻlib, bu kitobda Fotimani ayollar uchun namuna sifatida koʻrsatadi[18]. Ednan Aslanning taʼkidlashicha, Fotima islomning ilk davrida ayollar imkoniyatlarini kengaytirishning namunasidir, chunki u Abu Bakrga qarshilik koʻrsatishdan va oʻzining meʼrosini talab qilishdan qoʻrqmagan[19].

Baʼzi musulmon feministlar Muhammadning(s.a.v) oʻzini feminist deb taʼkidlaydilar[20].

Tarix

tahrir

Oʻtgan 150 yil ichida musulmon ayollarga nisbatan sodir etilgan ijtimoiy huquqbuzarliklarni bartaraf etishga qaratilgan koʻplab ilmiy talqinlar islom anʼanalari asosida ishlab chiqilgan[21]. Masalan, ayollar jinsiy aʼzolarini kesish (tashqi jinsiy aʼzolarini sunnat qilish Iroq, Yaman va yana 27 ta Afrika davlatida oʻtkaziladi) kabi amaliyotlarni taʼqiqlashga, oila qonunchiligini tenglashtirishga, ayollarni diniy vakil sifatida va masjidlarda maʼmuriy lavozimlarda qoʻllab-quvvatlashga hamda musulmon ayollarning fuqarolik va diniy muassasalarda sudya (qozi) boʻlishlari uchun teng imkoniyatlarni yaratishga qaratilgan yangi islom huquqshunosligi paydo boʻlmoqda[21]. Zamonaviy feminist islom olimlari oʻz ishlarini Xudo va Paygʻambar tomonidan berilgan, lekin jamiyat tomonidan inkor etilgan huquqlarning qayta tiklanishi deb bilishadi[21].

XIX asr

tahrir

Islom feminizmining zamonaviy harakati XIX asrda boshlangan.

Aisha Taymur (1840—1902) — Misrdagi taniqli yozuvchi va ayollar huquqlari sohasida ilk faollardan. Taymur asarlarida erkaklarning ayollar ustidan hukmronligini tanqid qilingan, ayollarning aql-zakovati va jasoratini esa tarannum etilgan[22].

Yana bir ilk musulmon feminist faoli va yozuvchisi Zaynab Favvaz (1860—1914) edi. Favvaz ayollarning ijtimoiy va intellektual salohiyati yuzasidan erkaklar bilan bahslashdi va mashhur ayollarning tarjimaiy hollari kitobini yozdi[23].

Misrlik yurist Qasim Amin, u 1899-yilda chop etilgan „ Ayollar ozodligi“ („Tahrir al-Marʼa“) kitobining muallifi, koʻpincha Misr feministik harakatining otasi sifatida taʼriflanadigan shaxs. Amin oʻz asarida oʻsha davrda jamiyatida keng tarqalgan koʻpxotinlilik, hijob va purdah, yaʼni islomda jinsiy ajratish kabi qator odatlarni keskin tanqid qilgan. U ularni noislomiy va haqiqiy islom ruhiga yod harakatlar deb qoraladi. Uning ishi butun islom va arab dunyosidagi ayollar siyosiy harakatlariga katta taʼsir koʻrsatdi va bugungi kunda ham uning asarlari oʻqiladi va feministik munozaralarda asos sifatida keltiriladi. 

Qasim Aminning zamonaviy islomiy feministik harakatlarga taʼsiriga qaramay, hozirgi olim Leyla Ahmad uning asarlarini ham androsentrik, ham mustamlakachi deb biladi[24]. Amin hatto ayollar haqida erkaklar tarafidan qaralgan notoʻgʻri tushunchalarni keltirib berdi, masalan, sevgini boshdan kechira olmasliklari, musulmonlar nikohi jaholat va shahvoniylikka asoslangani, ularning shahvoniy manbayi ayollar ekani toʻgʻrisida asoslar berdi[25].

Biroq oʻz jamiyatlarini feministik tanqid qilishda Amindan oldin yashagan kishilar haqidagi ma'lumotlar deyarli saqlanmagan. Misrdagi ayollar matbuoti 1892-yildagi dastlabki sonidan boshlaboq bunday xavotirlarni bildira boshladi. Misrlik, turkiyalik, eronlik, suriyalik va livanlik ayollar hamda erkaklar bundan oʻn yillar avval ham Yevropa feministik jurnallarini oʻqishar va umumiy matbuotda ularning Yaqin Sharq bilan aloqadorligini muhokama qilishar edi.

XX asr

tahrir

Bint ash-Shati („Daryo sohili qizi“) taxallusi bilan ijod qilgan Oisha Abdurrahmon (Aisha Abd al-Rahman) Qur’on tafsirini birinchilardan boʻlib yozgan va u oʻzini feminist deb hisoblamasa ham, asarlarida feministik ruhdagi mavzular aks etgan. U oʻzining mashhur kitoblarini 1959-yilda, Nagib Mahfuz Muhammad (s.a.v) hayotining allegorik va feministik versiyasini nashr etgan yili chiqara boshladi[26]. U Islom tarixidagi ilk ayollar, jumladan, Muhammad paygʻambarning onasi, ayollari va qizlari tarjimai holini, shuningdek, adabiy tanqidlar yozgan[27].

Marokashlik yozuvchi va sotsiolog Fatema Mernissi taniqli islom feminist mutafakkiri edi. Uning „Beyond the Veil“ („Hijob ortida“) nomli kitobi Marokash jamiyati va madaniyati nuqtai nazaridan islomiy jamiyatlarda ayollarga nisbatan zulm, jinsiy mafkura va gender notengligini tushuntiradi[28]. Mernissi oʻzining „The Veil and the Male Elite“ („Hijob va erkak elitasi“) kitobida islomiy jamiyatlarda ayollar huquqlarining poymol qilinishi, siyosiy iroda tufayli hadisning manipulyatsiyaviy talqini, bularning hammasi Muhammad (s.a.v) tasavvur qilgan erkaklar va ayollarning teng huquqli islom jamiyatiga zid ekanligini taʼkidlagan[29]. Mernissining taʼkidlashicha, ideal musulmon ayolning „jim va itoatkor“ boʻlishining islom qoidalariga hech qanday aloqasi yoʻq. Uning fikricha, konservativ musulmon erkaklar ayollarning jinsiy erkin boʻlishiga yoʻl qoʻymaslik uchun hamda oʻzlarining patriarxal tizimini saqlab qolish uchun Qur’onni manipulyatsiya qilishgan; shunday qilib, hijobni oqlashgan va xotin-qizlarning huquqlarini cheklashgan[28].

XX asrning navbatdagi islom feministi Amina Waduddir. Wadud afro-amerikalik oilada tugʻilib, islomni qabul qilgan. 1992-yilda Wadud Qur’onning patriarxal talqinlarini tanqid ostiga olgan „Quran and Woman“ („Qur’on va ayol“) asarini nashr etdi[30].

Zamonaviy islom feminizmining baʼzi guruhlari hadisni oʻz mafkurasidan butunlay chiqarib tashlashni va faqat Qur’on tamoyillariga eʼtibor qaratishni qoʻllaydigan harakatni tanladilar. Riffat Hasan shunday harakatni qoʻllab-quvvatlab, ilohiyotni ifodalagan kitob, yaʼni Qur’onda bayon etilgan insoniyat uchun umuminsoniy huquqlarni kontekstual qonunlar va qoidalardan ustun qoʻyadi[31]. Biroq u Qur’onni muqaddas kitob deya tan olishiga qaramasdan, ayollarni na erkakdan oldin yaratilgan mavjudot sifatida va na „Odamning haydalishi“ga aybdor qilib koʻrsatmaydi![32] Ushbu teologik harakat boshqa musulmon feministlar tomonidan tanqidga uchradi, masalan, Kecia Ali ushbu mafkurani islom jamiyatida yanada tenglik meʼyorlarini oʻrnatishda foydali boʻlishi mumkin boʻlgan musulmon anʼanalaridagi elementlarni eʼtiborsiz qoldirganligi uchun tanqid qildi[33].

XXI asr

tahrir

Islomiy feministik faollik XXI asrgacha davom etdi.

2015-yilda bir guruh islom faollari, siyosatchilari va yozuvchilari, barcha ziyolilar birgalikda islohot deklaratsiyasini (Declaration of Reform) eʼlon qildilar, unda boshqa masalalar qatorida ayollar huquqlari ham qisman qoʻllab-quvvatlanishi aytildi: „Biz ayollar uchun teng huquqlar, shu jumladan, meros olish, guvohlik berish, ishlash, ijtimoiylik, shaxsiy huquq, taʼlim va ish bilan taʼminlanishini kafolatlaymiz. Masjidlarda, hay’atlarda, rahbarlikda va jamiyatning barcha jabhalarida erkak va ayol teng huquqlarga ega. Biz seksizm va misoginiyani rad etamiz”[34]. Deklaratsiyada, shuningdek, Yaqin Sharqdagi terror guruhlari eʼtiqodlariga qarshi ish olib borish uchun Muslim Reform Movement (Musulmonlarni isloh qilish harakati) tashkiloti tashkil etilgani eʼlon qilindi[35]. Asra Nomani va boshqalar Deklaratsiyani Vashingtondagi Islom markazi eshigiga qoʻydilar[35].

Yaqin Sharqdagi feministik harakatlar bir asrdan oshiqroq vaqt davom etdi va Afgʻonistondagi terrorga qarshi urushga bevosita taʼsir koʻrsatdi. Hozirda ham kundalik hayotning barcha jabhalarida ayollar huquqlari va tengligi uchun kurashda davom etmoqda[36].

Bugungi kunda islom olamidagi feminist yozuvchilar orasida Aysha Hidoyatulloh, Kecia Ali, Asma Lamrabet, Olfa Yousuf va Mohja Kahflar bor .

Musulmon feministik guruhlari va tashabbuslari

tahrir

Afgʻoniston ayollarining inqilobiy uyushmasi

tahrir
 
Meena Keshwar Kamal (1956 — 1987), RAWA (AAIU) asoschisi

The Revolutionary Association of the Women of Afghanistan (Afgʻoniston ayollari inqilobiy uyushmasi) Pokistonning Kvetta shahrida joylashgan ayollar tashkiloti boʻlib, ayollar huquqlari va dunyoviy demokratiyani targʻib qiladi. Tashkilot Afgʻoniston ayollarini inson huquqlariga ega boʻlish va Afgʻoniston hukumatiga qarshi fundamentalistik emas, balki demokratik va dunyoviy, ayollar toʻliq ishtirok etishi mumkin boʻlgan tamoyillar asosida kurashni davom ettirishga qaratilgan siyosiy va ijtimoiy faoliyatga jalb etishni maqsad qilgan[37].

Tashkilot 1977-yilda Meena boshchiligidagi bir guruh ziyolilar tomonidan tashkil etilgan (Meena familiyadan foydalanmagan). Ular tenglikni taʼminlash va ayollar taʼlimini rivojlantirish uchun tashkilotga asos solgan; shu bilan bir qatorda ular „Afgʻonistonning erksiz va jim qolgan ayollarini qoʻllab-quvvatlash“ ni davom ettirmoqda. 1978-yilgacha RAWA asosan ayollar huquqlari va demokratiyaga eʼtibor qaratgan boʻlsa, 1978-yilgi davlat toʻntarishi va 1979-yilda Afgʻoniston Sovet tomonidan ishgʻol qilinganidan soʻng, „RAWA boshidanoq demokratiya va dunyoviylikni targʻib qilib, qarshilik urushida bevosita ishtirok etdi“[38]. 1979-yilda RAWA Afgʻoniston Demokratik Respublikasiga qarshi kampaniya olib bordi va unga qarshi yordamni safarbar qilish uchun maktablarda yigʻilishlar uyushtirdi, 1981-yilda ikki tilda feministik jurnal „Payam-e-Zan“ (Ayollar xabari) ni chiqardi[38][39][40]. RAWA shuningdek, qochqin bolalar va ularning onalariga yordam berish uchun kasalxonaga yotqizishni va amaliy koʻnikmalarni oʻrgatish uchun Vatan maktablarini tashkil etdi[40].

Sisters in Islam (Islomdagi opa-singillar) tashkiloti

tahrir
 
Zainah Anwar

Sisters in Islam (SIS) (Islomdagi opa-singillar) Malayziya fuqarolik jamiyati tashkiloti boʻlib, islom va umuminsoniy huquqlar doirasida ayollar huquqlarini ilgari surish bilan shugʻullanadi. SIS tashkilotining vazifasi Islom nomidan ayollarni kamsituvchi qonunlar va siyosatlarga qarshi kurashga qaratilgan. Shunday qilib, u Malayziyaning islomiy oila va shariat qonunlarida koʻpxotinlilik[41], bolalar nikohi[42], axloqiy nazorat[43], islom huquqiy nazariyasi va huquqshunosligi, hijob va hayo[44], ayollarga nisbatan zoʻravonlik kabi masalalarni hal qiladi va hudud (islom yurisprudensiyasi) ni amalga oshiradi[45]. Ularning vazifasi gender tengligi, adolat, erkinlik va islomning qadr-qimmati tamoyillarini ilgari surish va ayollarga erkin tarafdor boʻlish huquqini berishdir[46]. Ular ayollar tajribasi va voqeliklarini inobatga olgan holda islomda ayollar huquqlarining asosini yaratishga intilishadi; ular ayollarnining erkaknikidan past deb hisoblanadigan ong va tafakkurni oʻzgartirish orqali ular bilan sodir boʻlishi mumkin boʻlgan adolatsizlik va kamsitishlarga barham bermoqchi; va ular Islomda adolat, tenglik gʻoyalari doirasida aholi bilimini oshirish bilan birga qonunlar va siyosatni isloh qilishni xohlaydilar[46]. Taniqli aʼzolari: Zainah Anwar[47] va hammuassisi Amina Wadud.

Musawah harakati

tahrir

2009-yilda arab olamidan oʻn ikki ayol Musawah global harakatini tuzdilar, uning nomi arabcha „tenglik“ degan maʼnoni anglatadi. Musawah islomiy asoslarning feministik talqini tarafdori va xalqlarni Ayollarga nisbatan kamsitishning barcha shakllariga barham berish toʻgʻrisidagi konvensiyada (Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination Against Women) eʼlon qilingan xalqaro inson huquqlari standartlariga rioya qilishga chaqiradi. Musawahning yondashuvi SIS (Islomdagi opa-singillar) yondashuvidan keyin modellashtirilgan. Dunyoviy feministlar esa islomiy manbalarning talqini subyektiv ekanligini hisobga olib, islom feministik harakatni qurish uchun chalkash va noaniq zamin ekanligini taʼkidladilar va bu jihatdan Musawahni tanqid qildilar[9].

Sister-hood (Opa-singillik) platformasi

tahrir

Sister-hood (Opa-singillik) — bu islom diniga mansub ayollar ovozi uchun xalqaro darajadagi platforma boʻlib, 2007-yilda norvegiyalik kinorejissyor va inson huquqlari faoli Deeyah Khan tomonidan Fuuse media va sanʼat prodyuserlik kompaniyasi orqali asos solingan[48].

Sister-hood 2016-yilda xalqaro onlayn jurnal va musulmon ayollarining meros olish imkoniyatini targʻib qiluvchi jonli tadbirlar platformasi sifatida qayta ishga tushirildi. Bu jurnalning turli mamlakatlardan elchilari orasida pokistonlik Farida Shahid, misrlik Mona Eltaxavi, falastinlik Rula Jebreal, somalilik Leyla Husayn va jazoirlik Marieme Xeli Lukas bor.

Women Living Under Muslim Laws (WLUML) — Musulmon qonunlari ostida yashaydigan ayollar xalqaro birdamlik tarmogʻi

tahrir

Women Living Under Muslim Laws (Musulmon qonunlari ostida yashaydigan ayollar) 1984-yilda tashkil etilgan xalqaro birdamlik tarmogʻi boʻlib, islom qonunlari bilan boshqariladigan davlatlarda istiqomat qiluvchi musulmon va musulmon boʻlmagan ayollarni himoya qiladi. Guruh islom qonunlari va ayollar boʻyicha tadqiqot va targʻibot ishlarini olib boradi[49].

Muslim Womenʼs Quest for Equality — Musulmon ayollarning tenglik uchun intilishi tashkiloti

tahrir

Muslim Womenʼs Quest for Equality (Musulmon ayollarning tenglik uchun intilishi) hind faollari guruhi boʻlib, Hindiston Oliy sudiga 2016-yil sentyabr oyida musulmon shaxsiy qonunlari boʻyicha taloq-e- bidat (uch taloq), nikoh halala va koʻpxotinlilik amaliyotlarini noqonuniy va konstitutsiyaga zid deb topib, qarshi ariza bilan murojaat qilgan[50][51][52].

Ni Putes Ni Soumises

tahrir

„Ni Putes Ni Soumises“ nomi „Na fohishalar, na itoatkorlar“ deb tarjima qilinadigan fransuz feministik tashkiloti hisoblanib Samira Bellil va boshqa afrikalik yosh ayollar tomonidan asos solingan. Bu tashkilot Fransiyadagi musulmonlar koʻp boʻlgan mahallalarda ayollar duch kelgan jinsiy va jismoniy zoʻravonlikka qarshi kurashadi[53].

Islom feminizmi boʻyicha xalqaro konferensiyalar

tahrir

Islom feminizmi boʻyicha bir nechta konferensiyalar boʻlib oʻtdi. 2008-yilda Ispaniyaning Barselona shahrida Islom feminizmiga bagʻishlangan global kongress boʻlib oʻtdi[54]. Musawah ('tenglik'; arabcha: مساواة) 2009-yildan beri musulmon oilalarida tenglik va adolat uchun kurashadigan global harakat boʻlib, „oʻzlari uchun Islom va Qurʼonni qayta tahlillashga va tiklashga intilmoqdalar“[55].

Musawah harakati musulmon mamlakatlaridagi patriarxal tuzum erkak tafsirchilarning islom matnlarini oʻqishi natijasi ekani[55] va feministlar xalqaro inson huquqlari standartlarida belgilab berilgan maqsadlarga erishish uchun Qurʼonni bosqichma-bosqich talqin qilishlari mumkin degan tamoyilga asoslanadi[55]. Musulmon ulamolarining birinchi ayol qurultoyi 2017-yilda Indoneziyada boʻlib oʻtdi[56]. Ulamo ayollar qurultoyi qizlarning turmushga chiqish yoshini 18 yoshga chiqarishga fatvo berdi[56]. Malayziyalik feminist Zaynah Anwar Kongressda ayollar islom qonun-qoidalarini belgilashda teng huquqqa ega ekani va Qurʼonni talqin qilish bilan birga ayollar erkaklar hukmronligiga qarshi kurashishlari kerakligini maʼlum qildi[56]. Qurultoyda Qur’onshunoslik professori Nur Rofiya islom dini har bir insondan insoniyat mavqeini koʻtarishni talab qilishini, inson qadri ulugʻlanishini, koʻpxotinlilik esa islom taʼlimoti emasligini taʼkidladi[56].

Tashviqot doirasi

tahrir

Siyosatdagi ayollar

tahrir

Islom dunyosida bir nechta ayol davlat rahbarlari, bosh vazirlar va davlat kotiblari yetishib chiqdi, ular orasida Ozarbayjondan Lala Shovkat, Pokistondan Benazir Bhutto, Senegaldan Mame Madior Boye, Turkiyadan Tansu Chiller, Kosovodan Kaqusha Jashari va Indoneziyadan Megavati Sukarnoputri kabilar bor. Bangladeshda Xalida Ziya 1991-yilda mamlakatning birinchi ayol bosh vaziri etib saylangan va 2009-yilgacha bosh vazir boʻlib ishlagan, uning oʻrniga Sheikh Hasina bosh vazir lavozimini egallagan va Bangladeshni eng uzoq ayol bosh vazir tomonidan boshqarilgan hukumatga ega mamlakatga aylantirgan[57].

Shaxsiy huquqlar

tahrir
 
Manal al-Sharif 2012-yilda Oslo Ozodlik Forumida oʻzi asos solgan #Women2Drive kampaniyasi haqida gapirgan.

Bunday munozarali talqinlardan biri Qur’ondagi erkaklarning ayollarni qoʻllab-quvvatlash borasidagi diniy majburiyatlarini muhokama qiladigan parchalarni oʻz ichiga oladi[58]. Baʼzi olimlar, masalan, antropolog Carolyn Fluehr-Lobban (Karolin Fleur Lobban) oʻzining arab-musulmon ayollar faollarining dunyoviy hamda diniy harakatlarda ishtirok etishiga bagʻishlangan asarida, ayollarning diniy majburiyatlari haqidagi bu taʼkidlar „anʼanaviy ravishda erkak hokimiyatining ijtimoiy amaliyoti uchun asos sifatida ishlatilgan, deb taʼkidlaydilar[58].“ Baʼzi mamlakatlarda erkak hokimiyatining qonunchilik va maʼmuriy qoʻllab-quvvatlanishi va taʼminlanishi uchun ayollarga „uydan tashqariga chiqish yoki ishlashga ruxsat bermaslik yoki hatto mashina haydash“ kabi taʼqiqlar orqali jamoatdan uzoqlashtirish amaliyotlari qoʻllanadi[58]. 2017-yilning 26-sentyabriga kelib Saudiya Arabistoni 2018-yil iyun oyidan boshlab ayollarning mashina haydashni taqiqlovchi uzoq yillik siyosatini toʻxtatishini eʼlon qildi[59]. Turli faol ayollar taqiqqa norozilik bildirishgan edi, ular orasida Saudiyalik ayollar huquqlari yetakchilaridan biri Manal al-Sharif[60] ijtimoiy tarmoqlarda avtomobil boshqarishga oid qator videolar joylash orqali noroziligini bildirgan. Saudiya Arabistoni ayollari huquqlari faollaridan biri Lujayn al-Xatloul 3 yildan ortiq qamoqda saqlangan va 2020-yil 28-dekabrda qirollikka qarshi til biriktirganlikda ayblanib, jami 5 yil-u 8 oyga qamoq jazosiga hukm qilingan edi. Bu ayblovlar esa aslida uning ayollarning mashina haydash huquqlarini taqiqlashga nisbatan davlat siyosatiga keskin qarshilik qilgani uchun edi. Ikki yilu oʻn oylik qamoq muddati qisqartirildi, faqat 3 oylik muddat qoldi. Biroq, unga qoʻyilgan ayblovlar yolgʻon edi va rasmiylar Saudiya Arabistonida ayollarning mashina haydashini taqiqlashga qarshi chiqqani uchun uni hibsga olishni rad etishdi. Uni hibsda turli (jinsiy va boshqa) yoʻllar bilan qiynoqqa solganlikda ayblangan prokurorlar dalil yoʻqligi sababli oqlandi[61].

Islom feministlari musulmon mamlakatlarning koʻpchiligida MPL qonunchiligiga eʼtiroz bildirgan va bu qonun hujjatlari ayollarni kamsitishini taʼkidlagan. Baʼzi islom feministlari Qur’on va sunnatga asoslangan, musulmon ayollarning katta hissasini oʻz ichiga olgan va ayollarni kamsitmaydigan darajada yangilangan MPL qonunchiligini yaratish mumkin, degan nuqtai nazarga ega[62]. Bunday islom feministlari MPLning ayollarning ham huquqlari kamsitilmagan, doʻstona ruhdagi shakllarini ishlab chiqish ustida ishlamoqdalar. Boshqa islomiy feministlar, xususan demokratik va musulmonlar aholisining oz qismini tashkil etadigan davlatlarda MPL isloh qilinmasligi kerak, balki rad etilishi kerak va musulmon ayollar oʻz davlatlarning fuqarolik qonunlaridan teng foydalana olishlari kerak, deb hisoblaydilar.

Islomiy feministlar islom olamida ayollar huquqlarini himoya qilishda faol qatnashdilar. 2012-yilda iordaniyalik ayollar zoʻrlovchi oʻz qurboniga uylansa, yaʼni nomusiga tajovuz qilgan erkak oʻsha ayol bilan turmush qursa ayblovni olib tashlashga ruxsat beruvchi qonunlarga qarshi norozilik bildirishgan, tunislik ayollar yangi konstitutsiyada ayollar tengligi uchun kurashishgan, Saudiya ayollari mashina haydash taqiqlanishiga norozilik bildirgan, sudanlik ayollar esa hibsga olingan ayollarga erkinlik talab qilib jimlik namoyishlari oʻtkazishgan va tinch namoyishchilar devorini qurishgan[9].

Kiyinish qoidalari

tahrir

Musulmon ayollarni tashvishga soladigan yana bir masala kiyinish qoidalaridir. Islom erkaklar ham, ayollar ham kamtarona kiyinishni talab qiladi; ayollar uchun bu tushuncha hijob sifatida tanilgan hamda kiyimlarning asosiy va umumiy talabini ifodalaydi.

Gʻarb jamiyatining ayrim qismlarida hijob boʻyicha bahs-munozaralarga qaramay, bunday kiyinish uslubi koʻplab islomiy feministik hamjamiyatda bahsli masala emas. Ammo, ular ham ijtimoiy bosim yoki majburlash natijasi boʻlgan holatlarni oqlashmaydi. Aslida, koʻpchilik musulmon feministlar hijobni qoʻllab-quvvatlamoqda. Hozirda koʻplab musulmon erkak va ayollar roʻmolni islom erkinligining birdan-bir ramzi deb bilishadi[63]. Baʼzi islom ulamolari Islom oyatlarini hijobga majburlash shart emas deb talqin qilishsa-da, koʻplab islom feministlari hanuzgacha hijobni diniy taqvodorlik belgisi yoki oʻzlarining musulmon ekanliklarini namoyish qilish orqali gʻarb madaniyatini ramziy ravishda rad etish usuli sifatida koʻrishadi.

Islomiy feministlarning kichik bir qismi, jumladan Fadela Amara va Hedi Mhenni hijobga qarshi chiqishdi va hatto turli sabablarga koʻra kiyinish borasidagi qonuniy taqiqlarni qoʻllab-quvvatladilar. Amara Fransiyaning jamoat binolarida kiyim kiyishni taqiqlashiga qarshi emasligini shunday izohladi: „Hijob ayollarni boʻysundirishning ochiq belgisi va shuning uchun Fransiya davlat maktablari tizimining aralash, shu bilan birga dunyoviy muhitida bunga oʻrin yoʻq[64].“ Ayrim feministlar roʻmolni „anʼana“ asosida himoya qila boshlaganlarida, Amara: „Bu anʼana emas, bu arxaiklik! Fransuz feministlari mutlaqo bu jihatdan qarshidilar. Jazoir ayollari Jazoirda roʻmol oʻrashga qarshi kurashganida, fransuz feministlari ularni qoʻllab-quvvatlagan. Ammo Fransiya chekkasidagi maktabda bir yosh qiz boʻlsa, ular buni qilmaydilar. Ular erkinlik va tenglikni teringizning rangiga qarab belgilaydilar. Bu neokolonializmdan boshqa narsa emas[64].“ Mhenni, shuningdek, Tunisning roʻmolni taqiqlashini qoʻllab-quvvatladi: „Agar bugun biz roʻmolni qabul qilsak, ertaga ayollarning ishlash, saylash va taʼlim olish huquqlari taqiqlanishini qabul qilamiz va ular faqat uy yumushlarini bajaruvchi odam va koʻpayish vositasi sifatida koʻriladi[65].“

Masih Alinejad Erondagi majburiy hijob siyosatiga norozilik sifatida My Stealthy Freedom („Mening yashirin erkinligim“) harakatini boshlagan. Harakat Facebookdagi sahifa sifatida boshlandi, u yerda ayollar oʻzlarining Eronning hijobga oid majburiy qonunlariga zid boʻlgan suratlarini yukladilar[66].

Ni Putes Ni Soumises (Na fohishalar, na itoatkorlar) direktori Sihem Habchi Fransiyaning jamoat joylarida burqa kiyishni taqiqlashini qoʻllab-quvvatlashini bildirdi va bu taqiq „demokratik tamoyil“ va fransuz ayollarini „obskurant, fashistik, oʻng qanot harakati“ dan himoya qilish masalasi ekanini taʼkidladi va bularning barchasini burqa oʻzida ifodalaydi, deb daʼvo qiladi[67][68].

Masjidda tenglik

tahrir
 
Srinagardagi Hazratbal ziyoratgohining asosiy binosi ostonasida oʻtirgan ayol. Darvozada " Ayollarga ruxsat yoʻq " deb yozilgan.

Council on American Islamic Relations (Amerika Islomiy Aloqalar Kengashi) tomonidan oʻtkazilgan soʻrov shuni koʻrsatdiki, 2000-yilda har uch masjiddan ikkitasi ayollarni alohida hududda namoz oʻqishlarini talab qilgan boʻlsa, 1994-yilda bu koʻrsatkich har ikki masjiddan biriga koʻtarilgan[69]. Islom feministlari bunga norozilik bildira boshladilar va Makkada boʻlgani kabi ayollarga erkaklar va ayollar birgalikda, boʻlinmasdan namoz oʻqishlariga ruxsat berishni yoqlab chiqdilar[70][71]. 2003-yilda Asra Nomani Gʻarbiy Virginia shtatining Morgantaun shahridagi masjidda ayollar orqa eshikdan kirib, alohida namoz oʻqishlari shart etilgan qoidalarga qarshi chiqdi[69]. Uning taʼkidlashicha, Muhammad (s.a.v) ayollarni boʻlinishlariga yoʻl qoʻymagan va ayollarning erkaklar bilan teng ravishda namoz oʻqishlariga toʻsqinlik qiladigan yagona holatlar faqat jinsiy aloqada boʻlgan texnogen qoidalardir[69]. Masjiddagi erkaklar esa uning ustidan sudga ariza berishdi[69].

2004-yilda baʼzi Amerika masjidlarida ayollarning saylovlarida ovoz berishlarini taqiqlovchi qoidalar mavjud edi[72]. 2005-yilda ushbu masala boʻyicha ommaviy tashviqotdan soʻng, CAIR va Islamic Society of North America (Shimoliy Amerika Islom Jamiyati) oʻz ichiga olgan musulmon tashkilotlari masjidlarni „ayollar uchun doʻstona“ qilish, masjidlarda ayollar huquqlarini himoya qilish va ayollarning boʻlinmagan holda asosiy zalda namoz oʻqish huquqini qoʻshish boʻyicha hisobot eʼlon qildi[69].

2010-yilda amerikalik musulmon ayollardan Fatima Thompson va yana bir necha kishi Vashingtondagi Islom markazida „namoz“ (ibodatning koʻrinishi) uyushtirdilar[69]. Politsiya chaqirilib, asosiy namoz zalini tark etishdan bosh tortgan ayollarga hibsga olish tahdidi qoʻllandi. Ayollar oʻzlari „jarima qutisi“ (faqat ayollar uchun ajratilgan ibodat joyi) deb ataydigan joyga qamalganiga qarshi noroziliklarini davom ettirdilar. Thompson oʻzlari taʼbiri bilan aytiladigan jarima maydonchasini „haddan tashqari issiq, qorongʻi orqa xona“ deb taʼrifladi[69]. 2010-yilda Xalqaro xotin-qizlar kuni arafasida oʻsha guruh tomonidan uyushtirilgan ikkinchi norozilik harakatlari ham politsiyaga qoʻngʻiroq qilish va yana hibsga olish tahdidi bilan yakunlandi[69]. Biroq, ayollar har ikki holatda ham hibsga olinmagan[69]. 2010-yilning may oyida besh ayol Vashington mintaqasidagi eng yirik islomiy markazlardan biri boʻlgan Dar al-Hijrah (Dor al-Hijra) masjidida erkaklar bilan birga namoz oʻqigan[70]. Namozdan keyin masjid aʼzosi Fairfax (Feyrfaks) politsiyasiga qoʻngʻiroq qilib, ayollarni tark etishni soʻradi[70]. Biroq, keyinroq 2010-yilda DC politsiyasi bunday norozilik namoyishlariga aralashmaslikka qaror qilinganini eʼlon qildi[73].

Namozga boshchilik qilishda tenglik

tahrir

Ahmad Elewa Islomda ayollar boshchiligidagi namozga oid huquqiy dalillarni oʻrganish va tahlil qilish boʻyicha xulosalarini „Men odamlardan biriman“ nomli asarida keltirib oʻtgan. U asarda biron bir tashqi kuchlarning asnosida emas, balki oʻz vaqtida maʼrifatli ogohlik bilan musulmon jamiyatlari oʻz ibodatlarida aralash jinsni, xususan ayollarni qabul qilishi kerakligini taʼkidlaydi. Xuddi shu tadqiqot maqolasida Silvers ayollarning „xalqdan biri“ ekanligini Ummu Salama misolida qiyoslab, ayollarga teng huquqli boʻlishlarini daʼvo qilishni taklif qiladi. Elewa va Silvers tadqiqotlari ayollarning namoz oʻqishini taqiqlashini biroz kishini hafa qiladigan holat deb ataydi[21].

Hozirda mavjud boʻlgan anʼanaviy islom maktablariga koʻra, aralash jinsdagi jamoat boʻlib namoz oʻqish mumkin emas. Muzammil Siddiqi kabi anʼanachi yoki qadimchilarning taʼkidlashicha, ayollar namozga imomlik qilishlari shart emas, chunki „Namozda biron bir yangi uslub yoki liturgiya kiritish joiz emas“. Boshqacha qilib aytganda, erkaklar imomlik qilishi anʼanasi borasida hech qanday ogʻish boʻlmasligi kerak[74]. Baʼzi maktablarda tarovih (ixtiyoriy Ramazon namozi) yoki faqat yaqin qarindoshlardan iborat jamoat uchun istisnolar mavjud. Ayrim oʻrta asr olimlari, jumladan Muhammad ibn Jarir at-Tabariy (838 — 923), Abu Savr (764 — 854), Ismoil Ibn Yahyo al-Muzani (791 — 878) va Ibn Arabiy (1165 — 1240) bu amaliyotni tadqiq qildilar. Hech boʻlmaganda nafl namozlar uchun joiz; ammo, ularning qarashlari hech bir kishilar guruhlari yoki musulmon jamiyatlari tomonidan qabul qilinmadi. Islom feministlari esa bunga norozilik bildira boshladilar.

2005-yil 18 martda Amina Wadud Nyu-York shahrida aralash jinsli jamoat bilan juma namozini oʻqidi. Bu musulmonlar jamiyati ichida ixtilofga sabab boʻldi, chunki imom Wadud ismli ayol boʻlib, u ham xutba oʻqigan[75]. Bundan tashqari, u murojaat qilgan jamoat jinsiga qarab ajratilmagan. Belgilangan marosim qoidalaridan chiqib ketgan ushbu tadbir tashkilotchilar va ishtirokchilar nazarida gender adolatining mujassamlangan koʻrinishi boʻldi. Bu voqea jahon ommaviy axborot vositalarida keng yoritilgan va musulmonlar orasida ham xuddi shunday global munozara va bahslarga sabab boʻlgan[75]. Biroq, koʻpchilik musulmonlar, jumladan, ayollar ham hamon ayolning imom boʻlishi haqidagi fikrga qoʻshilmayapti. Fiqh Council of North America (Shimoliy Amerika Fiqh Kengashi) raisi Muzammil Siddiqi namozga rahbarlik faqat erkaklarga tegishli boʻlib qolishi kerakligini taʼkidladi[75]. U oʻz argumentini uzoq vaqtdan beri davom etayotgan amaliyot va shu orqali jamoat konsensusiga asosladi hamda ayollarning namoz vaqtida erkaklarni chalgʻitishi xavfini eslatdi.

Masjiddagi tenglik va namoz oʻqiyotgan ayollar bilan bogʻliq boʻlgan voqealar seksizmga qarshi chiqish va kurash olib borishda musulmon feministlarning adovatga va tanqidlarga duchor boʻlishi mumkinligini koʻrsatadi. Musulmon feministlarini tanqid qilganlar eʼtiqodning gender ajratish haqidagi qarashlarini shubha ostiga qoʻygan yoki oʻzgartirishga urinayotganlar oʻz chegaralarini chetlab oʻtishlarini va notabiiy harakat qilishlarini aytishadi. Boshqa tomondan, odamlar Islom jinslarni ajratishni qoʻllab-quvvatlamasligini taʼkidladilar. Britaniyaning nufuzli sunniy imomi Ahtsham Ali, „gender ajratish islom qonunlarida hech qanday asosga ega emas“ va Qur’onda ham oqlanmasligini aytdi[76]. Elewa va Silversning xulosasiga koʻra, bunga qarama-qarshi boʻlgan aniq dalillar yoʻqligi sababli, ayollarning namoz oʻqishlari bu ibodatga hech qanday yangilik qoʻshmaydi[21].

Internet va ijtimoiy media taʼsiri

tahrir

Ijtimoiy tarmoqlar va internet sahifalardagi munozaralar musulmon ayollar uchun diniy mavzularda oson fikrlashish imkoniyatini ochib berdi, bu esa ular uchun kurashayotgan gender tenglik huquqlarini Muqaddas Kitobga toʻla asoslanganligini tushunishga yordam beradi[77].

Tanqid

tahrir

Eronlik akademik Hakimeh Entesari shunday dedi: „Bu odamlarning (Islom feministlarining) fikrlari va yovuz gʻoyalaridan aksariyat musulmonlar aziyat chekmoqda va bu harakatning qoʻllanishi islom jamiyatlari va mamlakatlaridagi madaniy va mahalliy voqeliklardan mutlaq uzilishidir. . .“ Shuningdek, u „islom feminizmi“ atamasini qoʻllash xato degan fikrda va bu „musulmon feministlari“ boʻlishi kerak, deb hisoblaydi[78].

Amerikalik musulmon akademik Mariya Massi Dakake Asma Barlasning Qur’on tabiatan anti-patriarxal ekanligi va patriarxal ijtimoiy tuzilmalarni yoʻq qilishga intilishni maqsad qilgan harakatlarini tanqid qildi. Dakake shunday deb yozadi: "U (Asma Barlas) Qurʼonda otalar va erlarning anʼanaviy „patriarxal“ huquqlarining cheklanishi haqida bir qancha aniq va muhim fikrlarni aytadi. Biroq, Qur’onning „anti-patriarxal“ degan xulosalarni Qur’onning 4:34 dagi nikoh ustidan mutlaq hokimiyati deb atab boʻlmasa ham, erkaklar yetakchi ekanliklari aytilgani bilan inkor qilish mumkin[79]."

Smith kolleji professori Ibtissam Bouachrine, Fatema Mernissining yozuvlarini tanqid qildi. Bouachrinega koʻra, Mernissi oʻzining „The Veil and the Male Elite“ („Hijob va erkak elita“) kitobida Qur’onning erkaklar bilan bogʻliq talqinlarini tanqid qiladi. U, shuningdek, Mernissining Qur’on va hadisga qanday eʼtibor qaratishini tanqid qiladi, chunki hadisni tanqid qilish Xudoning kalomi sifatida koʻrilgan Qur’ondan koʻra osonroqdir, lekin hadis insonning soʻzlaridir. Bouachrine, shuningdek, Mernissi Muhammadni (s.a.v) „arab erkak elitasi va ularning patriarxal qadriyatlariga qarshi ayollar tarafida boʻlgan inqilobchi“ sifatida koʻrsatishini tanqid qiladi, lekin Muhammadning toʻqqiz yoshli Oysha bilan turmush qurishini eslamaydi.

Bouachrine Amina Wadudning „The Woman and Quran“ („Qur’on va ayol“) kitobidagi 4:34 talqinini ham tanqid qiladi. Bouachrinening soʻzlariga koʻra, 4:34 erkaklarni xotinlarini jismonan tarbiyalashga chaqirayotgandek tuyulsa-da, „Wadud Qur’on ayollarga nisbatan zoʻravonlikka daʼvat etmasligini va shuning uchun ayollardan talab qilinadigan itoatkorlik eriga emas, Xudoga itoat etishini taʼkidlaydi“. Wadud, shuningdek, jismoniy kuch ishlatish oʻrniga namuna koʻrsatishni afzal koʻrsatadi. Bouachrinega koʻra, bu qayta talqinlar musulmon dunyosidagi oiladagi zoʻravonlikdan aziyat chekayotgan ayollarga yordam bermaydi[80].

Adabiyotlar

tahrir

Manbalar

tahrir
  1. ↑ „Women and Islam - Oxford Islamic Studies Online“ (en). www.oxfordislamicstudies.com. 2010-yil 22-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 11-avgust.
  2. ↑ Mojab, Shahrzad (2001-11-01). „Theorizing the Politics of 'Islamic Feminism'“. Feminist Review (inglizcha). 69-jild, № 1. 124–146-bet. doi:10.1080/01417780110070157. ISSN 0141-7789.
  3. ↑ „Margot Badran: What does Islamic feminism have to offer? Where does it come from? Where is it going? | Opinion | The Guardian“. TheGuardian.com (2017-yil 1-dekabr). 2017-yil 1-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 3-iyun.
  4. ↑ 4,0 4,1 Fawcett. „The reality and future of Islamic feminism“ (en). www.aljazeera.com. Qaraldi: 2022-yil 3-iyun.
  5. ↑ Badran, Margot. Feminism in Islam : Secular and Religious Convergences. Oxford : Oneworld, 2009., 2009.
  6. ↑ „ISLAMIC FEMINISM AND THE POLITICS OF NAMING“. iran-bulletin.org. 2015-yil 24-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 9-dekabr.
  7. ↑ Hale, Sondra „Sudanese Women in National Service, Militias & the Home“, . Women and Globalization in the Arab Middle East: Gender, Economy, and Society Doumato: . Lynne Rienner, 2013 — 208-bet. ISBN 978-1588261342. 
  8. ↑ „Independent Lens . SHADYA . Muslim Feminism | PBS“. www.pbs.org. 2018-yil 22-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 27-oktyabr.
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 Segran, Elizabeth (2013-12-04). „The Rise of the Islamic Feminists“. The Nation. 2017-05-20da asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 2017-05-20.
  10. ↑ Seedat, Fatima (2016). „Beyond the Text: Between Islam and Feminism“. Journal of Feminist Studies in Religion. 32-jild, № 2. 138-bet. doi:10.2979/jfemistudreli.32.2.23.
  11. ↑ Hidayatollah, Aysha. Feminist Edges of the Qur'an (English). Oxford University Press, 2014 — 12-bet. 
  12. ↑ Floyd-Thomas, Stacey M.. Deeper Shades of Purple: Womanism in Religion and Society (en). NYU Press, August 2006. ISBN 978-0-8147-2753-9. 
  13. ↑ Al-Hibri, Azizah. „An Introduction to Muslim Womenʼs Rights“ in Windows of Faith: Muslim Women Scholar-Activists in North America, edited by Gisela Webb. Syracuse University Press. pp. 52-53. ISBN 0815628528.
  14. ↑ „The Original Feminist Jihadist - Ms. Magazine“. msmagazine.com. Qaraldi: 2022-yil 3-iyun.
  15. ↑ Alwani, Zainab. "Muslim Women as Religious Scholars: A Historical Survey, " in Muslima Theology: The Voices of Muslim Women Theologians, edited by Ednan Aslan, Marcia Hermansen, and Elif Medini, Peter Lang, Frankfurt, 2013, pp. 45-58.
  16. ↑ „Aisha, épouse du prophète où l'islam au féminin“. www.asma-lamrabet.com. Qaraldi: 2022-yil 11-iyun.
  17. ↑ „When the Qur'an responds to women claims…“. www.asma-lamrabet.com. Qaraldi: 2022-yil 11-iyun.
  18. ↑ „Dr. Ali Shariati: Fatima is Fatima“. www.iranchamber.com. Qaraldi: 2022-yil 10-iyun.
  19. ↑ Aslan, Ednan. "Early Community Politics and the Marginalization of Women in Islamic Intellectual History, " in Muslima Theology: The Voices of Muslim Women Theologians, edited by Ednan Aslan, Marcia Hermansen, and Elif Medini, Peter Lang, Frankfurt, 2013, pp. 36-37.
  20. ↑ „Muhammad Was A Feminist“ (en). HuffPost (2016-yil 28-oktyabr). Qaraldi: 2022-yil 3-iyun.
  21. ↑ 21,0 21,1 21,2 21,3 21,4 Elewa, Ahmed; Silvers, Laury (2010). „I am one of the People: A Survey and Analysis of Legal Arguments on Woman-Led Prayer in Islam“. Journal of Law and Religion (inglizcha). 26-jild, № 1. 141–171-bet. doi:10.1017/S074808140000093X. ISSN 0748-0814.
  22. ↑ „'A'isha Taymur – Accessing Muslim Lives“ (en-US). Qaraldi: 2022-yil 2-iyun.
  23. ↑ Booth, Marilyn (1995). „Exemplary Lives, Feminist Aspirations: Zaynab Fawwāz and the Arabic Biographical Tradition“. Journal of Arabic Literature. 26-jild, № 1/2. 120–146-bet. doi:10.1163/157006495X00120. ISSN 0085-2376. JSTOR 4183369.
  24. ↑ Leila Ahmed. Women and Gender in Islam. New Haven and London: Yale University Press, 1992. pp.155-163, 171, 179.
  25. ↑ Leila Ahmed. Women and Gender in Islam. New Haven and London: Yale University Press, 1992. pp.157-159.
  26. ↑ Roded, Ruth (May 2006), „Bint al-Shati's Wives of the Prophet: Feminist or Feminine?“, British Journal of Middle Eastern Studies, 33 (1): 51–66, doi:10.1080/13530190600603915
  27. ↑ Arab Women Novelists: The Formative Years and Beyond by Joseph T. Zeidan, State University of New York Press, 1995
  28. ↑ 28,0 28,1 Rassam. „Mernissi, Fatima“. Oxford Islamic Studies. 2019-yil 8-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 24-oktyabr.
  29. ↑ Mernissi, Fatima. The Veil and the Male Elite: A Feminist Interpretation of Islam. New York: Basic Books, 1992. ISBN 978-0201-63221-7. 
  30. ↑ „Without Women, You Cannot Understand the Qur'an“. Fondazione Internazionale Oasis. Qaraldi: 2022-yil 3-iyun.
  31. ↑ Hassan, Riffat. "Womenʼs Rights inIslam: Normative Teaching versus Practice, " in Islam and Human Rights: Advancing a U.S.- Muslim Dialogue, edited by Shireen T. Hunter with Huma Malik, The CSIS Press, Washington D.C., 2005, pp. 43-66.
  32. ↑ Hassan, Riffat. "Woman and Manʼs „fall“: A Qur’anic Theological Perspective, " in Muslima Theology: The Voices of Muslim Women Theologians, edited by Ednan Aslan, Marcia Hermansen, and Elif Medini, Peter Lang, Frankfurt, 2013, pp. 101-113.
  33. ↑ Ali, Kecia. Sexual Ethics & Islam. London: Oneworld, 2006 — 154–155-bet. ISBN 978-1-85168-456-4. 
  34. ↑ „National Secular Society“ (2015-yil 8-dekabr). 2015-yil 12-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 9-dekabr.
  35. ↑ 35,0 35,1 „Muslim Reform Movement decries radical Islam, calls for equality“. The Washington Times. 2015-yil 9-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 9-dekabr.
  36. ↑ Badran, Margot (2011-01-26). „Between Secular and Islamic Feminism/s: Reflections on the Middle East and Beyond“. Journal of Middle East Women's Studies. 1-jild, № 1. 6–28-bet. ISSN 1558-9579. 2016-10-11da asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 2016-10-10.
  37. ↑ „RAWA testimony to the Congressional Human Rights Caucus Briefing“. U.S. Congressional Human Rights Caucus (2001-yil 18-dekabr). 2007-yil 28-iyunda asl nusxadan arxivlangan.
  38. ↑ 38,0 38,1 Mehta, Sunita. Women for Afghan Women: Shattering Myths and Claiming the Future. New York: Palgrave Macmillan, 2002. Print.
  39. ↑ Melody Ermachild Chavis. Meena: Heroine Of Afghanistan. Transworld, 30 September 2011 — 1–-bet. ISBN 978-1-4464-8846-1. Qaraldi: 2016-yil 30-mart. 
  40. ↑ 40,0 40,1 Gioseffi, Daniela. Women on War: An International Anthology of Women's Writings from Antiquity to the Present. Feminist Press at CUNY, 2003 — 283-bet. ISBN 978-1-55861-409-3. Qaraldi: 2016-yil 30-mart. 
  41. ↑ „Polygamy not a God-given right to Muslims“ (2010-yil 21-may). 2017-yil 13-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 22-aprel.
  42. ↑ „Syariah court fails to protect and safeguard Muslim girls — Sisters in Islam“. 2014-yil 14-iyulda asl nusxadan arxivlangan.
  43. ↑ „Archives“. 2014-yil 14-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 22-aprel.
  44. ↑ „Sisters In Islam: News / Comments / Dress and Modesty in Islam“. 2013-yil 23-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 22-aprel.
  45. ↑ „Sisters In Islam: Sisters in Islam remains firmly opposed to the implementation of Hudud law for Malaysia“. 2017-yil 20-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 22-aprel.
  46. ↑ 46,0 46,1 „Sisters In Islam: Mission Statement and Objectives“. www.sistersinislam.org.my. 2015-yil 17-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 16-noyabr.
  47. ↑ „Muslim Women Demand End to Oppressive Laws“. 2009-02-21da asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 2022-08-11. {{cite magazine}}: Cite magazine requires |magazine= (yordam)
  48. ↑ Victoria Craw. „Emmy-award winning filmmaker Deeyah Khan launches online magazine Sister-hood aimed at giving Muslim women a voice“. www.news.com.au (2016-yil 6-iyun). 2016-yil 6-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 6-iyun.
  49. ↑ Shaheed, Farida (1994). „Controlled or Autonomous: Identity and the Experience of the Network, Women Living under Muslim Laws“. Signs. 19-jild, № 4. 997–1019-bet. doi:10.1086/494948. ISSN 0097-9740. JSTOR 3175010.
  50. ↑ „Muslim women's group demands complete ban on Shariah courts | india-news“. Hindustan Times (2016-yil 6-sentyabr). 2016-yil 6-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 7-sentyabr.
  51. ↑ Rajagopal, Krishnadas. „SC admits Muslim woman's plea to declare triple talaq illegal“. The Hindu (2016-yil 26-avgust). 2016-yil 26-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 7-sentyabr.
  52. ↑ Rajagopal, Krishnadas. „SC admits Muslim woman's plea to declare triple talaq illegal“. The Hindu (2016-yil 26-avgust). 2016-yil 26-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 7-sentyabr.
  53. ↑ George. „Obituary: Samira Bellil“ (en). the Guardian (2004-yil 13-sentyabr). Qaraldi: 2022-yil 6-iyun.
  54. ↑ „Fighting for Muslim women's rights“ (en-GB) (2008-yil 27-oktyabr). Qaraldi: 2020-yil 31-may.
  55. ↑ 55,0 55,1 55,2 Segran, Elizabeth. „The Rise of the Islamic Feminists“. The Nation thenation.com (2013-yil 4-dekabr). 2019-yil 2-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 7-iyun.
  56. ↑ 56,0 56,1 56,2 56,3 „EDITORIAL: Women ulema for the world“ (en). The Jakarta Post. Qaraldi: 2020-yil 31-may.
  57. ↑ "Prime Minister of Bangladesh — PM Office Email Address." MediaBangladeshnet about Bangladesh Print Electronic Internet More. N.p., 15 Nov. 2015. Web. 1 Oct. 2016.
  58. ↑ 58,0 58,1 58,2 Fluehr-Lobban, Carolyn (1993). „Toward a Theory of Arab-Muslim Women as Activists in Secular and Religious Movements“. Arab Studies Quarterly. 15-jild, № 2. 87–106-bet. JSTOR 41858975.
  59. ↑ Hubbard, Ben. „Saudi Arabia Agrees to Let Women Drive“ (en-US). The New York Times (2017-yil 26-sentyabr). 2018-yil 28-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 1-mart.
  60. ↑ al-Sharif, Manal, A Saudi woman who dared to drive (inglizcha), 2016-05-20da asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 2018-03-01
  61. ↑ „Saudi rights activist Loujain al-Hathloul sentenced to almost six years in jail“. The Guardian (2020-yil 28-dekabr). Qaraldi: 2020-yil 28-dekabr.
  62. ↑ Chaudry, Muhammad Sharif. Women's Rights In Islam. Delhi: Adam & Distributors, 1991. 
  63. ↑ Moeveni (June 13, 2011). „Is the Veil Now a Symbol of Islamic Freedom?“. 2014-05-03da asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 2022-08-11. {{cite magazine}}: Cite magazine requires |magazine= (yordam)
  64. ↑ 64,0 64,1 George, Rose. „Ghetto warrior“. The Guardian (2006-yil 17-iyul). 2013-yil 30-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 5-may.
  65. ↑ „Archived copy“. 2010-yil 1-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 31-avgust.
  66. ↑ „In Iran, Exposing Hair In Public Is A 'Stealthy Freedom'“ (en). New Hampshire Public Radio (2015-yil 17-noyabr). Qaraldi: 2022-yil 2-iyun.
  67. ↑ Malik, Zubeida. „France's burka dilemma“. BBC News (2010-yil 15-mart). 2010-yil 9-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 15-iyul.
  68. ↑ „Archived copy“. 2010-yil 22-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 15-iyul.
  69. ↑ 69,0 69,1 69,2 69,3 69,4 69,5 69,6 69,7 69,8 Asra Q. Nomani. „Let These Women Pray!“. The Daily Beast (2010-yil 27-fevral). 2011-yil 18-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 13-avgust.
  70. ↑ 70,0 70,1 70,2 Wan, William; Laris, Michael. „Mosque pray-ins against segregation of sexes are springing up“. Washingtonpost.com (2010-yil 22-may). 2012-yil 11-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 13-avgust.
  71. ↑ Marsh. „Protesters Break Prayer Rules at Leading Mosque“. Women's eNews (2010-yil 22-fevral). 2012-yil 17-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 13-avgust.
  72. ↑ „Muslim Women Seeking a Place in the Mosque“. The New York Times (2004-yil 22-iyul). 2017-yil 1-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 19-fevral.
  73. ↑ Myers, Bill. „Police won't intervene to remove women from mosques“. Washington Examiner (2010-yil 21-iyun). 2016-yil 27-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 1-avgust.
  74. ↑ „Woman Imam Leading Men and Women in Salat - IslamiCity“ (en-US). www.islamicity.org. 2018-yil 27-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 27-oktyabr.
  75. ↑ 75,0 75,1 75,2 Hammer, Juliane. American Muslim Women, Religious Authority, and Activism. Austin: University of Texas Press, 2012. 
  76. ↑ „British imam: Quran does not rule on segregation“. english.alarabiya.net (2014-yil 2-avgust). 2014-yil 8-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 3-may.
  77. ↑ „Clubhouse redefines debates on Islam in Kerala“. The New Indian Express. Qaraldi: 2021-yil 4-iyul.
  78. ↑ How and why (about) Islamic feminism Retrieved 26 April 2022
  79. ↑ The Study Quran (English) Nasr: . HarperCollins, 2015 — 1794-bet. 
  80. ↑ Bouachrine, Ibtissam. Women and Islam: Myths, Apologies, and the Limits of feminist Critique (English). Lexington Books, 2014.  
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Islom_feminizmi&oldid=5252185" dan olindi