Oʻzbekiston Qizil kitobiga kiritilgan qushlar ro‘yxati

Ushbu roʻyxatga Oʻzbekiston „Qizil kitob“ning 2009-yilgi (uchinchi) nashriga kiritilgan 50 ta qushning tur va kenja turlari kiritilgan^[1]. „Qizil kitob“ning oldingi nashri^[2] (1998) bilan solishtirganda roʻyxatdan ikki tur – choʻl chumchugʻi (populyatsiyasining qayta tiklanganligi) va kichkina oqqush (qush boʻlganligi uchun) chiqarildi^[3].

Mavsumiy qush maqomidan kelib chiqqan holda, kitobga IUCN (Tabiatni muhofaza qilish xalqaro ittifoqi) muhofaza maqomiga ega LC toifasidan yuqori boʻlgan 3 tur kiritilmagan: katta baliqchiqush (NT), quruqburun (VU), anas formosa (VU)^[4].

IUCN muhofaza maqomi belgilari:

CR – ogʻir ahvolda
EN – xavf ostida
LC – minimal xavf ostida
NT – tahdid qilingan guruhga oʻtishga yaqin
VU – zaif

Turkum, oila va turlarning nomlari alifbo tartibida, tur va kenja turlarning lotincha nomlari Oʻzbekiston Qizil kitobida qoʻllanilganiga muvofiq tarzda berilgan.

Tasvir	Nomi	Oʻzbekiston Qizil kitobiga kiritilgan muhofaza qilinadigan holati/ Oʻzbekiston hududidagi holati, soni va tarqalishi	IUCN muhofaza maqomi	Manba
Laylaksimonlar turkumi (Ciconiiformes)
Laylaklar oilasi (Ciconiidae)
	Turkiston oq laylagi (Ciconia ciconia asiatica)	3. Zaif turlarga yaqin Uyalovchi, uchib oʻtuvchi kenja tur.Soni: 1960—1980-yillarda Oʻzbekistonning markaziy va janubi-gʻarbiy qismida keng tarqalgan boʻlib, hozirda faqat sharqiy populyatsiyalari saqlanib qolgan. 1,5 mingga yaqin juft (dunyo boʻyicha ushbu turning 70-80% i) uyalaydi, shundan 95% i Fargʻona vodiysiga toʻgʻri keladi; faqatgina bir necha yuz laylakgina qishlash uchun qoladi. Tarqalishi: Sirdaryoning oʻrta oqimi, Chirchiq daryosining oʻrta va quyi oqimi, Fargʻona vodiysi, Turkiston tizmasi togʻ etaklari, Surxondaryo viloyatining janubida.	LC	^[5]
	Qora laylak (Ciconia nigra)	2. Zaif Uyalovchi, mavsumiy kenja tur.Soni: Asosan soni kam boʻlib kelgan. 20 juftgacha, migratsiya davrida – bir necha oʻnlab koʻpayishi mumkin. Tarqalishi: Gʻarbiy Tyan-Shan, Gʻarbiy Pomir Olay (uya qoʻyadi), tekislik va past togʻli hududlari (uchib oʻtadi).	LC	^[6]
*Ibislar oilasi (Threskiornithidae)*
	Qoravoy (Plegadis falcinellus)	2. Zaif Uyalovchi, koʻchib yuruvchi tur. Soni: 1960-yillarda janubiy Orolboʻyida keng tarqalgan boʻlib, hozir koʻplab yashash joylarida uchramaydi. Amudaryo deltasida 700-800 jufti uya quradi; bir necha yuzlab qoravoylar qishda uchib ketadi. Tarqalishi: Amudaryoning quyi oqimi (uyalaydi), Amudaryo va Sirdaryo vodiylaridagi suv omborlari (uchib oʻtadi).	LC	^[7]
	Qoshiqburun (Platalea leucorodia)	2. Zaif Uyalovchi, uchib oʻtuvchi tur. Soni: 1960-yillarda janubiy Orolboʻyida keng tarqalgan boʻlib, hozir koʻplab yashash joylaridan yoʻqolib ketgan. Amudaryo deltasida 200 juftgacha, Fargʻona vodiysida 50 ga yaqin, Arnasoy koʻllarida 50 juft, Amu-Buxoro va Qarshi kanallarida 100 juftga yaqin uya quradi. Tarqalishi: janubiy Orol, Sirdaryo, Amudaryo, Surxondaryo havzalari; Fargʻona vodiysi (uya qoʻyadi, koʻchib yuradi).	LC	^[6]
*Qoʻtonlar oilasi (Ardeidae)*
	Sariq qarqara (Ardeola ralloides)	2. Zaif Uyalovchi, uchib oʻtuvchi tur.Soni: 1960-yillarda janubiy Orolboʻyida keng tarqalgan boʻlib, hozir koʻplab yashash joylarida uchramaydi. 100 ga yaqin juft Amudaryoning quyi oqimida uyalaydi. Tarqalishi: Amudaryoning quyi oqimi (uyalaydi), Amudaryo havzasi (uchib oʻtadi).	LC	^[5]
	Kichik oqqo‘ton (Egretta garzetta)	2. Zaif Uyalovchi, uchib oʻtuvchi tur. Soni: 1960-yillarda janubiy Orolboʻyida keng tarqalgan boʻlib, hozir koʻplab yashash joylarida uchramaydi. 100 ga yaqin juft Amudaryoning quyi oqimida uyalaydi. Tarqalishi: Amudaryoning quyi oqimi (uyalaydi), Amudaryo havzasi (uchib oʻtadi).	LC	^[8]
*Kaptarsimonlar turkumi (Columbiformes)*
*Kaptarlar oilasi (Columba)*
	Qora kaptar (Columba eversmanni)	2. Zaif Uyalovchi, uchib oʻtuvchi tur. Soni: Oʻtmishda keng tarqalgan, bir necha minggacha uyalari boʻlganligi ehtimoli bor. 1960—1970-yillarda ularning soni keskin kamaygan, hozirgi vaqtda – bir necha yuz qush qolgan. Tarqalishi: Gʻarbiy Tyan-Shan, Gʻarbiy Pomir-Oloy pasttekisliklari, Sirdaryo, Amudaryo, Zarafshon, Qashqadaryo vodiylari (uyalaydi); tekislik va togʻ oldi hududlari (uchib oʻtadi)	VU	^[9]
*Gʻozsimonlar turkumi (Anseriformes)*
*Oʻrdaksimonlar oilasi (Anatidae)*
	Olaqanot (Aythya nyroca)	3. Zaif turlarga yaqin Uyalovchi, uchib oʻtuvchi tur. Soni: 1960-yillarda janubiy Orolboʻyida keng tarqalgan boʻlib, hozir koʻplab yashash joylarida uchramaydi. 100 ga yaqin juft Amudaryoning quyi oqimida uyalaydi. Tarqalishi: Amudaryo, Sirdaryo, Zarafshon daryolari havzalari (uyalaydi, koʻchib oʻtadi, qishlaydi).	NT	^[10]
	Qiziltomoq gʻoz (Branta ruficollis)	2. Zaif Uchib oʻtuvchi turSoni: Soni doimo kam boʻlib kelgan. Bir nechtadan oʻntagacha qush mavsumiy davrda uchib oʻtadi Tarqalishi: Qoraqir, Haydarkoʻl, Tuzkon, Dengizkoʻl, Chordara suv ombori, Oqtepa (qishlaydi).	EN	^[11]
	Qiyqirdoq oqqush (Cygnus cygnus)	2. Zaif Uchib oʻtuvchi tur. Soni: Doimo kam boʻlgan, keyingi oʻn yillikda yanada kamayib ketdi. Migratsiya va qishlov davrida bir necha oʻndan yuzlabgacha boʻlgan galalar qayd etilgan Tarqalishi: tekisliokdagi suv omborlari, Orol dengizining janubiy qismi, Janubiy Surxon suv ombori, Buxoro viloyati koʻllari, Tuzkon, Aydarkoʻl (qishlaydi) koʻllari.	LC	^[12]
	Vishildoq oqqush (Cygnus olor)	2. Zaif Uyalovchi, uchib oʻtuvchi tur. Soni: 1950-yillarga qadar janubiy Orolboʻyida keng tarqalgan boʻlsa, hozir baʼzi yashash joylarida uchramaydi. Amudaryo deltasida bir necha yuz boshdan 300-400 juftgacha, kichik guruhlarga boʻlinib (2-15), migratsiya va qishlash davrida uyalaydi. Tarqalishi: Amudaryo havzasi (uyalaydi); Qizilqum choʻli (qishlaydi)	LC	^[12]
	Marmar churrak (Marmaronetta angustirostris)	1. Yoʻqolib ketish arafasida Uyalovchi, uchib oʻtuvchi tur. Soni: 1960-yillargacha Amudaryo va Sirdaryo daryolari havzalarida keng tarqalgan boʻlsa, hozir koʻp yashash joylaridan yoʻqolib ketgan. 200-300 jufti uyalaydi (dunyo populyatsiyasining 1,5-2% i). Migratsiya davrida – 0,5-1,5 minggacha toʻplanadi. Katta janubiy suv omborlarida kuz va qishda 200-400 tagacha boʻlgan galalarni hosil qiladi. Tarqalishi: Amudaryo havzasi Termizdan Urganchgacha, Zarafshon daryosi vodiysi (uyalaydi), Dengizkoʻl (qishlaydi).	VU	^[11]
	Oq peshonali kichik g‘oz (Anser erythropus)	2. Zaif Uchib oʻtuvchi tur.Soni: Har doim kam boʻlgan. Hozirgi vaqtda turli yillarda 200 dan 2000 tagacha tur (dunyo populyatsiyasining 0,5-5% i) uchib oʻtadi va qishlaydi. Tarqalishi: Amudaryo, Sirdaryo havzalari; Janubiy Orol dengizi, Dengizkoʻl, Aydarkoʻl koʻllari; Chordara, Janubiy Surxon suv omborlari (uchib oʻtadi, qishlaydi).	VU	^[12]
	Oqbosh oʻrdak (Oxyura leucocephala)	1. Yoʻqolib ketish arafasida Uyalovchi, uchib oʻtuvchi tur. Soni: 1930-yillarda Oʻrta Osiyo va Qozogʻistonda 30 mingdan ortiq qushlar yashagan. Hozirda 2 minggacha individlar (dunyo populyatsiyasining 20% i) uya qurib, uchib ketiadi; parvoz davomida 5000 dan oshadi. Dengizkoʻlda 5 mingtagacha qushlar qishlaydi. Tarqalishi: janubiy Orolboʻyi, Zaravshon daryosining quyi oqimi (uyalaydi); Markaziy Qizilqum, Xorazm vohasi, Mirzachoʻl (oraliq); Dengizkoʻl (qishlaydi).	EN	^[10]
*Turnasimonlar turkumi (Gruiformes)*
*Tuvaloqlar oilasi (Otididae)*
	Yoʻrgʻa tuvaloq (Chlamydotis undulata macqueenii)	2. Zaif Uyalovchi, uchib oʻtuvchi tur. Soni: uyalash davrida - 1,5-3 ming (kv. km ga 0,05-0,4 bosh); migratsiya davrida - 20 ming boshgacha. 1960-yillardan soni va tarqalish diapazoni qisqara boshlagan, 1980-yillardan boshlab esa yanada keskin kamayish kuzatilgan. Tarqalishi: Qizilqum choʻli.	VU	^[13]
	To‘xta tuvaloq (Otis tarda)	1. Yo‘qolib ketish arafasida Uchib oʻtuvchi tur. Soni: Ilgari kamdan-kam uyalashgan, qishlash paytida tez-tez uchrab turadi, hozirda uyalash va qishlash paytida uchramaydi; migratsiyada - yolgʻiz va kichik guruhlar (11 qushgacha) kuzatilganTarqalishi: Ustyurt platosi (oraliq); Janubi-gʻarbiy Qizilqum, Zarafshon daryosi vodiysi, Surxondaryo va Sheroboddaryoning quyi oqimi (parvoz, avval qishlogʻi); Mirzachoʻl va Dalverzinskaya dashtlari, Nurota tizmasining etaklari (parvoz, ilgari uyalar).	VU	^[13]
	Bizgʻaldoq (Tetrax tetrax)	2. Zaif Uyalovchi, ko'chib yuruvchi tur.Soni: migratsiya davrida bir necha kichik guruhlarga bo'linadi. 1960—1970-yillarda soni sezilarli darajada kamaygan, ammo hozirda barqarorlashmoqda. Qishlash hududlarida galalar soni bir necha minggacha yetadi. Tarqalishi: tekis joylar (uchib o'tadi); Turkiston tizmasi (uya qoʻyishi mumkin), janubiy Oʻzbekiston (qishlash).	NT	^[13]
*Turnalar oilasi (Gruidae)*
	Oq turna (Grus leucogeranus)	1. Butunlay yo‘qolib ketish arafasida Uchib oʻtuvchi tur. Soni: yo'qolib borayotgan Ob populyatsiyasining 20 ga yaqini uchib o'tadi. Tarqalishi : Janubiy Orol, Amudaryo va Sirdaryo havzalari.	CR	^[13]