Vikipediya

Sharqiy Onadoʻli viloyati

Sharqiy Onadoʻli mintaqasi (turkcha: Doğu Anadolu Bölgesi) Turkiyaning geografik mintaqasi. Mintaqadagi aholisi eng zich joylashgan viloyat Van viloyatidir. Malatya, Erzurum va Elazig viloyatlarida ham aholi zich.

Sharqiy Onadoʻli mintaqasi

Doğu Anadolu Bölgesi
Mintaqa
Skyline of Sharqiy Onadoʻli mintaqasi
40°0′0″N 42°0′0″E / 40.00000°N 42.00000°E / 40.00000; 42.00000
Mamlakat Turkiya
Maydon 165,436 km2 (63,875 kv mi)
Aholisi
 6,513,106
Zichligi auto kishi/km2
Sharqiy Onadoʻli mintaqasi xaritada
Sharqiy Onadoʻli mintaqasi
Sharqiy Onadoʻli mintaqasi

Shimolda Qora dengiz va Gruziya, gʻarbda Markaziy Onadoʻli mintaqasi, janubi-gʻarbda Oʻrta yer dengizi mintaqasi, janubda Janubi-Sharqiy Onadoʻli mintaqasi va Iroq, sharqda Armaniston, Ozarbayjon va Eron bilan chegaradosh.

Ararat togʻi

Mintaqa Gʻarbiy Armanistonning koʻp qismini oʻz ichiga oladi va arman genotsidigacha mahalliy armanlarning katta qismi yashagan. Onadoʻli yarim oroli tarixda hech qachon hozirgi kabi „Sharqiy Onadoʻli“ deb nomlanuvchi hududni qamrab olmagan, hududga nisbatan Arman togʻlari atamasi qoʻllangan. 1920-yillarda yangi tashkil etilgan Turkiya Respublikasi tomonidan qayta nomlangan[1]. Bu Turkiyaning mintaqadagi arman tarixini yoʻqotishga urinishi sifatida baholanadi. [2] [3]

Turkiyaning yetti mintaqasi ichida eng yuqori oʻrtacha balandlik, eng katta geografik hudud va eng siyrak aholi zichligiga ega.

Etimologiyasi

tahrir
 
Armanlar genotsidi va Turkiya Respublikasi tashkil etilgandan soʻng, Arman togʻlari (yoki Gʻarbiy Armaniston) deb nomlanuvchi hudud Turkiya hukumati tomonidan „Sharqiy Onadoʻli“ deb oʻzgartirilgan[4][5][3].

Ingliz tilidagi nomi Anatolia (turkcha: Anadolu) yunoncha Ἀνατολή dan olingan (Anatolḗ) „Sharq“ degan maʼnoni anglatadi va umuman (yunoncha nuqtai nazardan) sharqiy mintaqalarni bildiradi[6][7]. Onadoʻli sharqiy chegarasi Qora dengizdan hozirgi Sharqiy Onadoʻli mintaqasining gʻarbiy qismida joylashgan Aleksandretta koʻrfazigacha boʻlgan yarim orol hisoblangan[8][9]. Geografik atama sifatida bu taʼrifdan foydalanishda davom etmoqda[10].

Tarixan mintaqa Armaniston togʻlari yoki Gʻarbiy Armaniston deb atalgan. 1923-yilda yangi tashkil etilgan Turkiya Respublikasi arman genotsididan keyin barcha turkiy boʻlmagan joy nomlarini oʻzgartirish siyosatining bir qismi sifatida hududni „Sharqiy Onadoʻli“ deb oʻzgartirgan[4][5][3][11]. 1880-yildan boshlab Armaniston nomini Usmonli imperiyasining rasmiy hujjatlarida qoʻllash taʼqiqlanadi, bu esa armanlarning mintaqadagi rolini pasaytirish maqsadida qilingan[3][12][11]. Sulton Abdulhamid II hukumati Armaniston nomini „Kurdiston“ yoki „Onadoʻli“ kabi atamalar bilan almashtirgan. Buyuk Porte, agar Armaniston boʻlmasa, arman masalasi boʻlmaydi, deb hisoblardi. Toponimlarni „milliylashtirish“ jarayoni Turkiya Respublikasi tashkil topganidan keyin otaturkchilar davrida davom ettirilgan va jadal rivojlangan[4][5][3][11].

Mintaqa Gʻarbiy Armanistonning katta qismini oʻz ichiga oladi (armancha: Արեւմտյան Հայաստան) va arman genotsidigacha mahalliy armanlarning katta qismi yashagan. Onadoʻli yarim oroli hech qachon „Sharqiy Onadoʻli“ deb atalgan hududni qamrab olmagan, bu esa Turkiya tomonidan mintaqaning arman tarixini oʻchirishga urinish sifatida koʻrilgan[3][11].

Boʻlinishi

tahrir

Sharqiy Onadoʻli mintaqasida toʻrtta boʻlinma mavjud:

Toʻliqligicha Sharqiy Onadoʻli mintaqasida joylashgan viloyatlar:

Asosiy hududi Sharqiy Onadoʻli mintaqasida joylashgan viloyatlar:

Joylashuvi va chegaralari

tahrir

Sharqiy Onadoʻli mintaqasi Turkiyaning eng sharqiy qismida joylashgan. Gʻarbdan Turkiyaning Markaziy Onadoʻli mintaqasi; shimolda Turkiyaning Qora dengiz mintaqasi; janubda Turkiyaning Janubi-Sharqiy Onadoʻli mintaqasi va Iroq; sharqda Sharqiy Anatoliya Kavkazorti mintaqasi va Kichik Kavkaz togʻ platosi bilan tutash Eron, Ozarbayjon, Armaniston va Gruziya bilan chegaralangan.

Viloyatning maydoni 164,330 km2 (63,450 kv mi) , bu Turkiyaning umumiy maydonining 20,9% ni tashkil qiladi.

Aholisi

tahrir

Mintaqaning umumiy aholisi 5 966 101 kishini (2019-yil hisobi), 2000-yildagi aholini roʻyxatga olishda 6 100 000 kishiga yaqinni tashkil etgan. Aholi zichligi (40 inhabitants per square kilometre (100/sq mi)) Turkiyadagi oʻrtacha koʻrsatkichdan past (98/km2 (250/sq mi))[ manba kerak ]. Mintaqa Turkiyada Qora dengiz mintaqasidan keyin ikkinchi eng koʻp qishloq aholisiga ega mintaqadir. Migratsiya darajasi asosan Marmara mintaqasiga yoʻnalgan. Boshqa hududlarga va xorijga migratsiya aholining tabiiy oʻsishidan yuqori. Arman genotsidigacha, mintaqada, shuningdek, Gʻarbiy Armaniston sifatida ham tanilgan mahalliy armanlarning katta qismi va qoʻshimcha ravishda gruzinlar, Pont va Kavkaz yunonlarining muhim ozchiliklari yashagan[13][14][15].

Geografiyasi

tahrir

Oʻrtacha balandligi 2,200 m (7,200 ft). Asosiy geografik obyektlarga tekisliklar, platolar va massivlar mansubdir. Bugungi kunda vulqon faolligi kuzatilmoqda.

 
 
Karsdagi Anining panoramasi
  • Sharqiy Onadoʻli mintaqasida joylashgan Aras va Kura daryolari Turkiya hududidan tashqaridagi Kaspiy dengiziga; Furot, Dajla va Zab daryosi suvlari esa Fors koʻrfaziga quyiladi.
  • Viloyat oqimlarining rejimi tartibsiz. Buning sababi; yogʻingarchilik rejimining tartibsizligi va qishki yogʻingarchilikning qor shaklida tushishi. Qor uzoq vaqt erimasdan yerga tushishi sababli daryolarning oqim tezligi pasayadi. Bahor va yoz oylarida qor erishi oqimlarning tezligini oshirishga va shiddat bilan oqishiga olib keladi. Boshqa tomondan, viloyat daryolari yuqori gidroenergetika salohiyatiga ega. Buning sababi shundaki, mintaqa balandliklar va qiyaliklardan tashkil topganligidadir.
  • Butun mintaqadagi yoriqlar ustida koʻllar hosil boʻlgan. Turkiyaning eng katta koʻli Van va u bilan birga yana Childir, Nazik, Erchek, Hazar, Baliq, Hachli va Akdogʻan koʻllarii ushbu mintaqada joylashgan.

Massiv va togʻlari

tahrir

Plato va tekisliklari

tahrir
  • Mintaqaning eng katta platosi Erzurum-Kars platosidir.
  • Mintaqada Malatya, Elazigʻ, Bingoʻl, Mush tekisliklari va Van koʻli havzasi joylashgan.
  • Mintaqadagi eng katta tekislik Igdir. Ikkinchi eng katta tekislik esa Mushdir[16].

Koʻl va daryolari

tahrir

Koʻllari

tahrir

Daryolari

tahrir

Iqlimi

tahrir

Mintaqaning yillik harorat farqi Turkiyada eng yuqoridir. Mintaqaning baʼzi hududlarida turli mikroiqlim mavjud. Misol tariqasida, Igʻdir (Ararat togʻi yaqinida) yumshoqroq iqlim shakllangan.

Viloyat Turkiyaning umumiy oʻrmon maydonining 11% ni oʻz ichiga oladi va mahalliy oʻsimliklar va hayvonlarga boy. Oʻrmonlarning koʻp qismini eman va sariq qaragʻaylar tashkil qiladi.

Viloyat gidroenergetika boʻyicha yuqori salohiyatga ega. [17]


Erzurum
Klimatogramma
Y
F
M
A
M
I
I
A
S
O
N
D
 
 
20
 
 
−4
−15
 
 
24
 
 
−3
−14
 
 
33
 
 
3
−7
 
 
58
 
 
12
0
 
 
70
 
 
17
4
 
 
43
 
 
22
7
 
 
27
 
 
27
10
 
 
16
 
 
28
10
 
 
21
 
 
23
5
 
 
49
 
 
15
1
 
 
33
 
 
7
−5
 
 
22
 
 
−1
−11
Oʻrtacha maksimal va minimal harorat (°C)
Yogʻin miqdori (mm)

Galereya

tahrir

Manbalar

tahrir
  1. ↑ Helft, Susan „The Past, Present and Future of the Canon of Ancient Anatolian Art“, . Testing the Canon of Ancient Near Eastern Art and Archaeology Gansell: . Oxford University Press, 2020 — 91-bet. ISBN 978-0-19-067316-1. 
  2. ↑ Hovannisian, Richard G. „Etiology and Sequelae of the Armenian Genocide“, . Genocide: Conceptual and Historical Dimensions Andreopoulos: . University of Pennsylvania Press, 1997 — 127-bet. ISBN 978-0-8122-1616-5. 
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 Cheterian, Vicken. Open Wounds: Armenians, Turks and a Century of Genocide. Oxford and New York City: Oxford University Press, 2015 — 65-bet. ISBN 978-1-84904-458-5. „As a result of policies such as these, the expression Armenian Plateau, which had been used for centuries to denote the mountainous highlands around Lake Van and Lake Sevan, was eliminated and replaced by the expression 'eastern Anatolia'.“ 
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 Sahakyan, Lusine. Turkification of the Toponyms in the Ottoman Empire and the Republic of Turkey. Montreal: Arod Books, 2010. ISBN 978-0-9699879-7-0. 
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 Hovannisian, Richard. The Armenian Genocide: Cultural and Ethical Legacies. New Brunswick, N.J.: Transaction Publishers, 2007 — 3-bet. ISBN 978-1-4128-3592-3. 
  6. ↑ Henry George Liddell. „A Greek-English Lexicon“. 2007-yil 26-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 20-fevral.
  7. ↑ „Anatolia | Origin and meaning of the name Anatolia by Online Etymology Dictionary“ (en-US). www.etymonline.com. 2017-yil 13-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 14-may.
  8. ↑ Stephen Mitchell (1995).
  9. ↑ Philipp Niewohner. The Archaeology of Byzantine Anatolia: From the End of Late Antiquity until the Coming of the Turks. Oxford University Press, 2017 — 18–-bet. ISBN 978-0-19-061047-0. Qaraldi: 2018-yil 7-dekabr. 
  10. ↑ Hopkins, Daniel J.. Merriam-Webster's Geographical Dictionary. Merriam-Webster, 2001 — 46-bet. ISBN 978-0-87779-546-9. Qaraldi: 2001-yil 18-may. 
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 11,3 Journal of the Society for Armenian Studies, Los Angeles, 2005 — 55-bet. „Most of historical Armenia presently constitutes a part of Turkey (renamed "Eastern Anatolia"), which conducts a policy of minimizing the role of the Armenians in history“ 
  12. ↑ Galichian, Rouben. Historic Maps of Armenia: The Cartographic Heritage. London and New York City: I.B. Tauris, 2004 — 8–9-bet. ISBN 978-1-86064-979-0. 
  13. ↑ Holslag, Anthonie. The Transgenerational Consequences of the Armenian Genocide: Near the Foot of Mount Ararat. Springer, 2018 — 26-bet. ISBN 978-3-319-69260-9. 
  14. ↑ Hovanissian, Anush „Turkey: a Cultural Genocide“, . Studies in Comparative Genocide Chorbajian: . Springer, 2016 — 149-bet. ISBN 978-1-349-27348-5. 
  15. ↑ Bloxham, Donald (2003). "The Armenian Genocide of 1915-1916: Cumulative Radicalization and the Development of a Destruction Policy". Past & Present (181): 148. https://archive.org/details/sim_past-present_2003-11_181/page/148. "Though no ethnicity comprised an absolute majority of the inhabitants of eastern Anatolia, Armenians formed a plurality, alongside Kurds." 
  16. ↑ „İRAP, Il afet risk azaltma planı“ (Turkish). Disaster and Emergency Management Presidency (2021).
  17. ↑ C. „Hidroelektrik Üretimi En Fazla Hangi Bölgede?“ (tr). dpumekatronik.com (2020-yil 1-may). Qaraldi: 2020-yil 8-oktyabr. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Sharqiy_Onadoʻli_viloyati&oldid=5191512" dan olindi