Vikipediya

Turkiya iqtisodiyoti

Turkiya Iqtisodiy Hamkorlik va Taraqqiyot Tashkiloti (OECD) va G20ning asoschi davlatlaridan biri hisoblanadi. Mamlakat iqtisodiyoti 2023-yilda nominal yalpi ichki mahsulot (YAIM) boʻyicha dunyoda 18-oʻrin, Yevropada esa 8-oʻrinni egallagan. Shuningdek, 2023-yilda xarid qobiliyati pariteti (XQP) boʻyicha dunyoda 11-oʻrinda, Yevropada esa 5-oʻrinda turadi. Xalqaro valyuta jamgʻarmasiga (IMF) koʻra, 2022-yil holatiga, Turkiyada yuqori oʻrta daromadli, aralash bozor iqtisodiyotiga ega boʻlgan rivojlanayotgan iqtisodiyot mavjud[34]. XXI asrning boshidan buyon Turkiya koʻpincha yangi sanoatlashgan davlat sifatida taʼriflanadi[35][36][37] . Turkiya dunyoda eng koʻp tashrif buyuriladigan beshinchi mamlakat boʻlib[38], xalqaro va milliy firmalar tomonidan tashkil etilgan 1,500 dan ortiq ilmiy-tadqiqot markazlariga ega[39]. Turkiya dunyodagi yetakchi qishloq xoʻjaligi mahsulotlari, toʻqimachilik, motorli transport vositalari, transport uskunalari, qurilish materiallari, isteʼmol elektronikasi va uy jihozlari ishlab chiqaruvchilari qatoriga kiradi. OECD mamlakatlari orasida Turkiya juda samarali va kuchli ijtimoiy himoya tizimiga ega; ijtimoiy xarajatlar YaIMning taxminan 12,5 foizini tashkil etadi[40][41][42].

Turkiyaning iqtisodiyoti

Levent biznes hududi, Istanbul
Valyutasi Turk lirasi (TRY, ₺)
Kalendar yil[1]
Savdo tashkilotlari
 G-20, OECD, YeI Bojxona Ittifoqi, JST, MIKTA, BSEC, ECO, OTS va boshqalar
Mamlakat guruhi
Statistikalar
Aholi 85,279,553 (2023)[5]
YaIM
YaIM darajasi
YaIM oʻsishi
  • 11.4% (2021)
  • 5.5% (2022)
  • 4.5% (2023)
  • 3.6% (2024f) [5]
Jon boshiga YaIM
  • Decrease $12,765 (nominal; 2024)[5]
  • $43,921 (XQP; 2024)[5]
Aholi jon boshiga YaIM darajasi
Tarmoqlar boʻyicha YaIM
  • ▼ 61.78% (2024)[7]
  • 64.77% (2023)
Qashshoqlik chegarasidan past aholi
  • ▼ 14,4% aholi oʻrtacha tenglashtirilgan daromadning 50% dan past daromadga ega (2022)[8]
  • ▼ 32,8% aholi qashshoqlik yoki ijtimoiy chetlanish xavfi ostida (AROPE, 2022)[9]
▲ 45.3 yuqori (2022)[10]
  • 0.855 juda yuqori (2022, 45th)[11]
  • 0.717 yuqori (2022, IHDI 48-oʻrin)[12]
Decrease 100dan 43 ball (2023; 115-oʻrin)
Ishchi kuchi
  • 34,796,000 (2023)[13]
  • 3.2 million turk chet elda ishlaydi[1]
  • 57.3% bandlik darajasi (2023)[14]
Ishchi kuchi kasb boʻyicha
Ishsizlik
  • ▼ 8.5% (2023)[13]
  • ▼ 16.3% yoshlar orasida ishsizlik darajasi (15dan 24yoshgacha; Oktyabr 2023)[13]
Oʻrtacha yalpi ish haqi
 35,650₺ / 1,115$ / 1,020€ (oylik, 2024)[16]
27,550₺ / 860$ / 790€ (oylik, 2024)[16]
Asosiy ishlab chiqarish
33-oʻrin (juda oson, 2020)]][17]
Eksport $255.8 billion (2023)[18]
Eksport tovarlari
Asosiy eksport hamkorlari
Import ▼ $361.8 billion (2023)[20]
Import tovarlari
Asosiy import hamkorlari
▼ YaIMning −1.74% (2021)[22]
Yalpi
▲ $476 billion (2023) (24th)[23]
Davlat moliyasi
▼ YaIMning 29.5% (2024)[5]
Decrease YaIMning −5.4% (2023) [24]
Daromadlar $210.5 billion (2020 est.)[1]
Asosiy maʼlumotlar manbasi: Markaziy razvedka boshqarmasi Jahon faktlar kitobi
Barcha qiymatlar, agar boshqacha koʻrsatilmagan boʻlsa, AQSh dollarida keltirilgan.
Turkiya 1950-yilda Yevropa Kengashining dastlabki aʼzolaridan biri boʻlgach, 1963-yilda EEC (Yevropa Iqtisodiy Hamjamiyati) bilan assotsiatsiyaga kirgan, 1995-yilda Yevropa Ittifoqi Bojxona Ittifoqiga qoʻshilgan va 2005-yilda Yevropa Ittifoqiga toʻliq aʼzolik muzokaralarini boshlagan[32][33].
Turkiya 1961-yilda Iqtisodiy Hamkorlik va Taraqqiyot Tashkiloti (OECD) va 1999-yilda G20 tashkilotiga asos solgan davlatlardan biri hisoblanadi.

Soʻnggi 20 yil ichida Turkiya iqtisodiyotining moliyaviy va ijtimoiy sohalarida, masalan, 2000-yildan buyon bandlik va oʻrtacha daromadning oʻsishi kabi yirik oʻzgarishlar yuz berdi[43]. 2002-2013-yillar oraligʻida (2009-yildan tashqari)[44] kuchli iqtisodiy oʻsish davri boʻldi. 2014-2020-yillar oraligʻida AQSh dollari asosida nominal YaIM koʻrsatkichlarida oʻsishning sekinlashishi kuzatildi[44], xususan, 2018-yilda Turkiyaning valyuta va qarz inqirozi davrida. Ammo bu yillarda nominal YaIM boʻyicha oʻsish davom etdi[44]. Bundan tashqari, 2021-yildan boshlab Turkiya YaIM koʻrsatkichlarida barqaror tiklanish va tezroq oʻsish kuzatildi[44] va 2023-yil oxiriga kelib oʻzining eng yuqori qiymatiga yetdi[44][45] . Oʻsishga qaratilgan moliyaviy siyosatlar, masalan, foiz stavkalarini imkon qadar past darajada ushlab turish (Erdogʻanomika deb ataladi[46][47]) soʻnggi yillarda yuqori inflatsiyaga olib keldi[48].

Tarixi

tahrir

Maʼlumotlar

tahrir
 
Turkiya jon boshiga YaIM oʻzgarishi, 1913–2018 yillar. Raqamlar 2011-yilgi xalqaro dollar bilan mos ravishda inflyatsiyaga moslashtirilgan.
 
Turkiyaning YaIM oʻsishi bilan solishtirilgan CO2 chiqindilarining oʻsishi.
 
Yevropa mamlakatlari uchun umumiy davlat sof qarzi YaIMdagi foizda (shu jumladan, Turkiya).
 
Istanbuldagi Leventning koʻrinish, Istanbul Turkiyaning YaIMga koʻra eng yirik shahri.
 
Anqaradagi Söğütözüning koʻrinishi, Anqara Turkiyaning YaIMga koʻra ikkinchi yirik shahri.
 
Izmirdagi Konakning koʻrinish, Turkiyaning YaIMga koʻra uchinchi yirik shahri.

Quyidagi jadval 1980-yildan 2023-yilgacha boʻlgan asosiy iqtisodiy koʻrsatkichlari (2024–2028-yillar uchun Xalqaro Valyuta Jamgʻarmasi (IMF) xodimlarining prognozlari bilan) koʻrsatilgan. 10% dan past inflyatsiya yashil rangda koʻrsatilgan[49].

YIL YaIM

(mlrd. AQSh$PPP)

Kishi boshiga YaIM

(AQSh$ XQP)

YaIM

(mlrd. AQSh$nominal)

Kishi boshiga YaIM

(AQSh$ nominal)

YaIM

oʻsishi (real)

Inflatsiya darajasi

(%)

Ishsizlik

(%)

1980 159.2 3,516.3 96.6 2,133.7  -0.8% ▲110.6% 7.2%
1981  181.9  3,926.5  97.9  2,113.1  4.4% ▲36.4% ▬7.2%
1982  199.7  4,215.0  88.9  1,876.6  3.4% ▲31.1% ▲7.6%
1983  217.4  4,486.2  85.0  1,753.3  4.8% ▲31.3% ▼7.5%
1984  240.6  4,857.9  82.6  1,668.5  6.8% ▲48.4% ▼7.4%
1985  258.8  5,116.5  92.8  1,835.2  4.3% ▲44.5% ▼6.9%
1986  282.3  5,471.0  102.3  1,983.1  6.9% ▲34.6% ▲7.7%
1987  318.3  6,051.1  118.9  2,260.7  10.0% ▲38.9% ▲8.1%
1988  336.5  6,280.3  125.0  2,333.2  2.1% ▲73.7% ▲8.7%
1989  350.6  6,427.2  147.7  2,707.9  0.3% ▲63.3% ▼8.6%
1990  397.4  7,159.3  207.5  3,738.2  9.3% ▲60.3% ▼8.0%
1991  414.7  7,344.8  208.4  3,691.4  0.9% ▲66.0% ▼7.7%
1992  449.5  7,831.6  219.2  3,818.8  6.0% ▲70.1% ▲7.9%
1993  497.2  8,523.4  248.6  4,261.6  8.0% ▲66.1% ▲8.4%
1994  480.1  8,101.2  179.4  3,026.7  -5.5% ▲104.5% ▼8.0%
1995  525.4  8,729.4  233.6  3,880.9  7.2% ▲89.6% ▼7.1%
1996  572.5  9,368.7  250.5  4,099.2  7.0% ▲80.2% ▼6.1%
1997  626.2  10,096.0  261.9  4,221.9  7.5% ▲85.7% ▲6.3%
1998  652.8  10,376.8  275.8  4,384.5  3.1% ▲84.7% ▲6.4%
1999  640.4  10,035.0  256.6  4,020.3  -3.3% ▲64.9% ▲7.2%
2000  700.3  10,819.4  274.3  4,238.0  6.9% ▲55.0% ▼6.0%
2001  674.9  10,288.1  202.2  3,082.9  -5.8% ▲54.2% ▲7.8%
2002  729.6  10,988.4  240.2  3,617.2  6.4% ▲45.1% ▲9.8%
2003  786.9  11,712.5  314.8  4,684.7  5.8% ▲25.3% ▲9.9%
2004  887.2  13,045.3  409.1  6,015.7  9.8%  8.6% ▼9.7%
2005  997.3  14,483.1  506.2  7,350.9  9.0%  8.2% ▼9.2%
2006  1,099.5  15,768.3  555.1  7,961.1  6.9%  9.6% ▼8.7%
2007  1,186.2  16,804.9  680.5  9,640.6  5.0%  8.8% ▲8.9%
2008  1,218.8  17,042.0  770.8  10,778.1  0.8% ▲10.4% ▲9.8%
2009  1,167.4  16,089.1  648.8  8,941.4  -4.8%  6.3% ▲13.0%
2010  1,281.0  17,376.4  776.6  10,533.5  8.4%  8.6% ▼11.0%
2011  1,454.1  19,459.8  838.5  11,221.4  11.2%  6.5% ▼9.0%
2012  1,550.7  20,504.4  880.1  11,637.9  4.8%  8.9% ▼8.3%
2013  1,703.7  22,221.4  957.5  12,489.0  8.5%  7.5% ▲8.9%
2014  1,860.5  23,945.5  938.5  12,079.3  4.9%  8.9% ▲9.9%
2015  2,022.9  25,691.1  864.1  10,973.6  6.1%  7.7% ▲10.3%
2016  2,116.2  26,513.6  869.3  10,891.2  3.3%  7.8% ▲10.9%
2017  2,282.3  28,242.5  858.9  10,628.9  7.5% ▲11.1% ▬10.9%
2018  2,406.5  29,345.6  779.7  9,508.0  3.0% ▲16.3% ▬10.9%
2019  2,468.7  29,688.0  759.5  9,132.9  0.8% ▲15.2% ▲13.7%
2020  2,546.9  30,490.5  720.1  8,612.3  1.9% ▲12.3% ▼13.1%
2021  2,953.9  35,063.5  817.5  9,654.1  11.4% ▲19.6% ▼12.0%
2022  3,352.0  39,319.4  905.8  10,621.9  5.0% ▲64.27% ▼10.8%
2023  3,613.5  41,887.5  1,118.6  13,110.6  4.5% ▲51.2% ▼10.5%
2024  3,805.6  43,624.2  1,340.6  15,368.2  3.0% ▲24.2% ▬10.5%
2025  4,005.9  45,423.9  1,403.4  16,103.2  3.0% ▲17.2% ▬10.5%
2026  4,215.2  47,296.0  1,454.2  16,317.0  3.0% ▲15.4% ▬10.5%
2027  4,430.9  49,213.2  1,515.5  16,832.4  3.0% ▲12.0% ▬10.5%
2028  4,659.0  51,239.5  1,575.9  17,332.6  3.0% ▲10.0% ▬10.5%

Asosiy iqtisodiy sohalar

tahrir

2023-yil noyabr holatiga koʻra, Turkiyada joylashgan 1 086 670 ta roʻyxatdan oʻtgan kompaniya mavjud. Mamlakatda eng koʻp kompaniyalar roʻyxatga olingan sektor ishlab chiqarish boʻlib, sektor 241 362 ta kompaniyaga ega. Keyingi oʻrinlarda ulgurji savdo va xizmatlar sektori mos ravishda 197 476 va 187 325 ta kompaniya egalik qiladi[50].

Qishloq xoʻjaligi sektori

tahrir
 
Atatürk toʻgʻoni Janubi-Sharqiy Anatoliya loyihasidagi 22 ta toʻgʻonning eng kattasi hisoblanadi. Ushbu dastur 22 ta toʻgʻon, 19 ta gidravlik elektr stansiyalarini oʻz ichiga oladi va 1,82 million gektar yer sugʻoriladi. Loyiha umumiy qiymati 32 milliard dollarga baholanmoqda.

Qishloq xoʻjaligi hali ham Turkiya iqtisodiyotining muhim sohasi boʻlib, mamlakat dunyoning eng yirik oʻn qishloq xoʻjaligi mahsulotlari ishlab chiqaruvchilaridan biri hisoblanadi[51]. Bug‘doy, qand lavlagi, sut, parrandachilik, paxta, sabzavot va mevalar asosiy mahsulotlardir[52]; shuningdek, Turkiya dunyodagi eng katta findiq[53], o'rik[52] va oregano[54] yetishtiruvchisi hisoblanadi.

Turkiya yerlarining yarmi qishloq xoʻjaligiga moʻljallangan[52] va bu sohada taxminan 15% ishchi kuchi band[55], ammo qishloq xoʻjaligida ishlaydigan fermerlar soni yarim milliondan kamni tashkil etadi[56][57]. Qishloq xoʻjaligi Turkiya eksportining taxminan 10% ni[58] va yalpi ichki mahsulotning (YIM) 5% dan koʻprogʻini taʼminlaydi[59]. 2024-yilda qishloq xoʻjaligi subsidiyasiga 380 milliard lira ajratilishi rejalashtirilgan[60].

Turkiya oziq-ovqat mahsulotlarini katta miqdorda ishlab chiqaruvchi davlat boʻlishiga qaramay, bugʻdoyni import qiluvchi davlat hisoblanadi, va bugʻdoyning koʻp qismi Rossiya va Ukrainadan import qilinadi[61]. Turkiya Yevropa Ittifoqining (YeI) toʻrtinchi yirik sabzavot yetkazib beruvchisi va yettinchi yirik meva yetkazib beruvchisi hisoblanadi. Turkiya YeI Bojxona ittifoqi shartnomasini qishloq xoʻjaligi mahsulotlariga ham kengaytirishni istaylaydi[62].

Turkiyaning qishloq xoʻjaligidan chiqadigan issiqxona gazlarining yarmi qoramol hisobiga toʻgʻri keladi. Jahon bankiga koʻra, qishloq xoʻjaligi sektori iqlim oʻzgarishiga moslashishi va texnik yutuqlardan koʻproq foydalanishi kerak[56]. Strategik rejalashtirish Qishloq va oʻrmon xoʻjaligi vazirligi tomonidan amalga oshiriladi, ammo 2024-yildan keyingi davr uchun hali reja eʼlon qilinmagan[63][64] . Turkiyada ishlatiladigan deyarli barcha urugʻlar mahalliy tadbirkorlar tomonidan ishlab chiqariladi[65].

Sanoat sektori

tahrir

Elektronika va maishiy texnika

tahrir
 
 
Beko va Vestel kabi turk brendlari Yevropadagi eng yirik maishiy texnika va iste’mol elektronikasi ishlab chiqaruvchilari qatoriga kiradi.

Turkiyaning Vestel kompaniyasi Yevropadagi eng yirik televizor ishlab chiqaruvchisi boʻlib, 2006-yilda qitʼada ishlab chiqarilgan va sotilgan barcha televizorlarning chorak qismini tashkil qilgan[66]. 2005-yil yanvariga kelib, Vestel va uning raqibi boʻlgan Turkiyaning elektronika va maishiy texnika brendi Beko Yevropada ishlab chiqarilgan barcha televizorlarning yarmini tashkil qilgan[67]. Yana bir turk elektronika brendi Profilo Telra 2005-yilda Yevropada uchinchi yirik televizor ishlab chiqaruvchisi boʻlgan[68].

Toʻqimachilik va kiyim-kechak

tahrir

Turk toʻqimachilik sanoati dunyodagi beshinchi yirik eksportchi hisoblanadi, 2018-yilda mamlakatning yalpi ichki mahsulotining 10% ni tashkil qilgan va 750 000 kishini ish bilan taʼminlagan. 2006-yilda turk kompaniyalari 13,98 milliard dollarlik kiyim-kechak eksport qilgan; shundan 10,67 milliard dollardan koʻprogʻi (76,33%) Yevropa Ittifoqiga eksport qilingan[69].

Avtomobillar va avtomobil mahsulotlari

tahrir
 
 
1966-yilgi Anadol A1 (chapda) va 1973-yilgi Anadol STC-16 (o‘ngda) Istanbuldagi Rahmi M. Koç muzeyida. 1961-yilgi Devrim birinchi turk avtomobili bo‘lgan.

Turkiya avtomobil sanoati Turkiya iqtisodiyotining ishlab chiqarish sektorida muhim rol oʻynaydi va 2022-yilda 1 352 648 dona avtomobil ishlab chiqargan, dunyoda 13-oʻrinni egallagan[70] (2017-yilda ishlab chiqarish 1 695 731 dona avtomobilga yetgan[71]). TEMSA, Otokar va BMC kabi turk avtomobil kompaniyalari dunyodagi eng yirik furgon, avtobus va yuk mashinalari ishlab chiqaruvchilardan biridir. Togg yoki Turkiya avtomobil qoʻshma korxonasi Turkiyaning birinchi toʻliq elektr transport vositalari ishlab chiqaruvchi kompaniyasidir.

Avtomobil sanoati 1960-yillardan beri iqtisodiyotning muhim qismi boʻlib kelmoqda. Ushbu sohada faoliyat yurituvchi kompaniyalar asosan Marmara mintaqasida joylashgan. Avtomobil ishlab chiqaruvchilar va ehtiyot qismlar yetkazib beruvchilarning klasteri tufayli Turkiya avtomobil sanoati global ishlab chiqarish bazalarining ajralmas qismiga aylandi va 2008-yilda 22,94 milliard dollarlik avtomobil va komponentlar eksport qilgan[72][73].

Fiat/Tofaş, Oyak-Renault, Hyundai, Toyota, Honda va Ford/Otosan kabi global avtomobil ishlab chiqaruvchilarning zavodlari mavjud. TEMSA, Otokar va BMC kabi turk avtomobil kompaniyalari dunyodagi eng yirik furgon, avtobus va yuk mashinalari ishlab chiqaruvchilaridan biridir. Togg yangi turk avtomobil kompaniyasi boʻlib, 2018-yilda elektr transport vositalari ishlab chiqarish uchun tashkil etilgan[74][75]. Toggning Bursa viloyatidagi Gemlikdagi zavodi 2022-yil 29-oktabrda, Turkiya Respublikasining 99-yilligi munosabati bilan ochilgan[76].

Turkiyaning yillik avtomobil eksporti, yuk mashinalari va avtobuslarni qoʻshgan holda, 2016-yilda birinchi marta 1 milliondan oshib ketgan, bu xorijiy avtomobil ishlab chiqaruvchilarining yangi modellarga sarmoyalari va Yevropa bozoridagi oʻsish tufayli amalga oshirilgan. Avtomobil Ishlab chiqaruvchilar uyushmasi (OSD) maʼlumotlariga koʻra, Turkiyada joylashgan avtomobil zavodlari 2016-yilda 1,14 million avtomobil eksport qilgan, bu oldingi yilga nisbatan 15% ga koʻp. Avtomobil eksporti ketma-ket toʻrtinchi yil davomida rekord darajaga yetgan. 2016-yilda ishlab chiqarish 9% ga oshgan va 1,48 million birlikni tashkil qilgan, bu esa ketma-ket ikkinchi yil rekord oʻrnatgan. Turkiyada ishlab chiqarilgan transport vositalarining qariyb 80% i eksport qilingan[77].

Lokomotivlar va vagonlar

tahrir

TÜLOMSAŞ (1894), TÜVASAŞ (1951) va EUROTEM (2006) Turkiyadagi asosiy koʻp birlikli poyezdlar, lokomotivlar va vagonlar, shu jumladan yuqori tezlikli EMU va DMU modellari ishlab chiqaruvchilaridir.

Bozankaya Anqarada joylashgan metro, tramvay va trolleybus transport vositalarini ishlab chiqaruvchi turk kompaniyasi hisoblanadi.

Mudofaa sanoati

tahrir
 
TAI TF Kaan, ikki dvigatelli beshinchi avlod jangovar qiruvchi samolyoti, hozirda TAI tomonidan Turkiya Harbiy-havo kuchlari uchun ishlab chiqarilmoqda[78][79][80][81][82] . TAI Anka-3, samolyot qanoti turidagi reaktiv UCAV, yashirin texnologiyasi bilan jihozlangan, 2023-yil 28-dekabrda ilk parvozini amalga oshirgan[83][84][85].
 
TCG Anadolu (L-400) Bosfor boʻgʻozida Turkiya Respublikasi yuz yilligini nishonlash uchun oʻtkazilgan harbiy dengiz paradida, 2023-yil 29-oktabr. Baykar MIUS Kızılelma – bu TCG Anadolu kemasida xizmat qilish uchun moʻljallangan reaktiv UCAV[86][87][88][89][90].
 
TCG Istanbul (F-515), Istanbul toifasidagi fregatlar flagmani, Bosfor boʻgʻozida, 2023-yil 29-oktabr. TF-2000 toifasidagi esminetslar qurilishi 2024-yilda boshlanadi.

Turkiyada zamonaviy qurol-aslaha ishlab chiqaruvchilari koʻp. Yillik eksport hajmi 2014-yilda 1,6 milliard dollarga yetgan[91]. MKEK, TAI, Aselsan, Roketsan, FNSS, Nurol Makina, Otokar va Havelsan yirik ishlab chiqaruvchilardandir. 2002-yil 11-iyulda Turkiya F-35 qiruvchi samolyoti (JSF) ishlab chiqish dasturining 3-darajali hamkori boʻlgan. TAI Turkiya Harbiy-havo kuchlari uchun F-16 Fighting Falcon kabi turli samolyot turlari va modellarini ishlab chiqarmoqda[92][93]. Yaqinda Turkiya qurolli kuchlari tomonidan foydalanish uchun 0,8 m pikselli razvedka sunʼiy yoʻldoshi (Göktürk-1 loyihasi) va Turkiya Milliy razvedka tashkiloti tomonidan foydalanish uchun 2 m pikselli razvedka sunʼiy yoʻldoshi (Göktürk-2 loyihasi) kabi yangi harbiy/razvedka sunʼiy yoʻldoshlarini uchirildi.

Boshqa muhim harbiy mahsulotlarga TAI TF Kaan, TF2000 toifasidagi esminets, Milgem toifasidagi korvet, Baykar MIUS Kızılelma UCAV, Baykar Akıncı HALE UCAV, Baykar Bayraktar TB2 MALE UCAV, TAI Aksungur MALE UCAV, TAI Anka MALE UAV/UCAV, Aselsan İzci UGV, Altay asosiy jangovar tanki, T-155 Fırtına oʻziyurar gaubitsa, J-600T raketa, T-129 hujum vertolyoti, A400M, Roketsan UMTAS tankga qarshi raketa, Roketsan Cirit lazer boshqaruvli raketa, Panter gaubitsa, ACV-300, Otokar Cobra va Akrep, BMC Kirpi, FNSS Pars 6x6 va 8x8 APC, Nurol Ejder 6x6 APC, TOROS artilleriya raketa tizimi, Bayraktar Mini UAV, ASELPOD va SOM kruiz raketasi kiradi.

Temir-poʻlat sanoati

tahrir

Turkiya poʻlat ishlab chiqarish boʻyicha dunyoda 8-oʻrinni egallaydi. 2013-yilda umumiy poʻlat ishlab chiqarish 35,134 million tonnani tashkil etdi[94]. 2011-yilda Turkiyaning poʻlat ishlab chiqarishi rekord darajada 34,1 million tonnaga yetdi[95].

Yirik ishlab chiqaruvchilar (2 million tonnadan ortiq) va ularning dunyodagi eng yirik poʻlat ishlab chiqaruvchi kompaniyalar orasidagi oʻrinlari[96]:

  • Erdemir (7,1 million tonna) (47-oʻrin) (Faqatgina Erdemir-Turkiya; Erdemir-Ruminiya kiritilmagan)
  • Habaş (4,4 million tonna) (72-oʻrin)
  • İçdaş (3,6 million tonna) (76-oʻrin)
  • Diler (2,3 million tonna) (108-oʻrin)
  • Çolakoğlu (2,1 million tonna) (110-oʻrin)
 
 
Togg - turk avtomobil kompaniyasi boʻlib, Togg T10X SUV va Togg T10S sedan kabi elektr transport vositalarini ishlab chiqaradi[97] [98] [74][76][97]
 
TEMSA, Otokar va BMC kabi turk avtomobil kompaniyalari dunyodagi eng yirik yuk mashinalari, avtobuslar va furgonlar ishlab chiqaruvchilaridan biridir.
 
View from Ankaraʼs M1 Yenimahalle station.

Ilm-fan va texnologiya

tahrir

Turkiyada 80 dan ortiq texnoparklar mavjud boʻlib, u yerlarda taxminan 6,000 milliy va xalqaro kompaniyalar ilmiy-tadqiqot faoliyatini olib boradi[99]. TÜBİTAK Turkiyada ilm-fan, texnologiya va innovatsiya siyosatini ishlab chiquvchi agentlik hisoblanadi[100]. Turkiya Fanlar Akademiyasi Turkiyada ilmiy faoliyatni rivojlantirishga xizmat qiluvchi mustaqil ilmiy jamiyatdir[101]. TAEK Turkiyaning rasmiy yadroviy energiya instituti boʻlib, uning maqsadlaridan asosiylari yadro energiyasi sohasida akademik tadqiqotlar oʻtkazish va yadroviy texnologiyalardan tinch maqsadlarda foydalanishni oʻz ichiga oladi[102].

Turkiyaning mudofaa texnologiyalari boʻyicha tadqiqot va ishlanmalar bilan shugʻullanuvchi davlat kompaniyalari qatoriga Turkish Aerospace Industries, ASELSAN, HAVELSAN, ROKETSAN, MKE va boshqalar kiradi. Turk Sunʼiy yoʻldosh yigʻish, integratsiyalash va sinov markazi Mudofaa vazirligiga qarashli boʻlib, Turkish Aerospace Industries tomonidan boshqariladi. Turkish Space Launch System Turkiyaning sunʼiy yoʻldoshlarni ishlab chiqish loyihasidir. Bu loyihaga kosmodrom qurish, sunʼiy yoʻldosh uchirish uchun transport vositalarini ishlab chiqish hamda masofaviy yer stansiyalarini tashkil etish kiradi[103][104][105].

Qurilish va pudrat sektori

tahrir

Turkiya qurilish va pudratchilik sanoati koʻplab kompaniyalardan tashkil topgan. 2016-yilda Turkiyaning jami 39 ta qurilish va pudratchilik kompaniyalari „Top 250 International Contractors“ roʻyxatiga kiritilgan[106][107].

 
Bilkent Plaza – Anqarada joylashgan TOKI shtab-kvartirasi.

1970-yillarning boshidan 2022-yilning oxirigacha Turk pudratchilari 133 mamlakatda 11 605 dan ortiq loyihalarni yakunlagan[108]. Ularning chet eldagi biznesi hajmi 2022-yilda 472 milliard AQSh dollariga yetgan[108].

Turkiya kuchli zilzilalarga moyil boʻlgan hudud hisoblanadi. Hozirgi kunda 1999-yildan avvalgi xavfsizlik standartlari va qoidalariga binoan qurilgan binolar jiddiy muammo tugʻdirmoqda. Xususan, yirik shaharlarda koʻplab qayta qurish va qayta tiklash loyihalari amalga oshirilmoqda. 2019-yilda noqonuniy qurilgan binolarni davlatga qoʻshimcha soliq daromadlari keltirish maqsadida qonuniylashtirish uchun amalga oshirilgan amnistiya rejasi 3,1 milliard dollar daromad keltirgan boʻlsa-da, bu rejanining xavfsizlik muammolari eʼtiborsiz qoldirilgani uchun tanqid qilishdi[109]. 2023-yil 6-fevraldagi Turkiya janubidagi ikkita yirik zilzila natijasida, yaqinda qurilgan baʼzi bino va inshootlar xavfsizlik qoidalariga muvofiq qurilmaganligi maʼlum boʻldi.

Xizmat koʻrsatish sohasi

tahrir

Bank va moliya

tahrir
 
Turkiya Markaziy Banki, Ziraat Bank, VakıfBank va Halkbank kabi davlatga tegishli banklarning yangi bosh qarorgohlari Istanbul Moliya Markazida (IFC), Ataşehir da joylashgan[110][111][112].

2020-yilda Turkiya bank sektorining umumiy aktivlari qiymati 800 milliard dollardan oshdi[113]. 2021-yil yanvar holatiga koʻra, Turkiyadagi 48 ta bankning 9 880 ta filiali Turkiyaning oʻzida va 71 tasi esa xorijda faoliyat yuritmoqda. 2021-yil holatiga koʻra, Turkiya banklaridagi fuqarolar va rezidentlarning chet el valyutasidagi omonatlari 234 milliard dollarni tashkil etib, bu barcha omonatlarning taxminan yarmiga teng boʻlgan[114][115]. 2023-yil holatiga koʻra, Turkiya Markaziy Bankining chet el valyutasi zaxiralari 62,6 milliard dollarni tashkil etdi (oʻtgan oyga nisbatan 2,3% oʻsish), oltin zaxiralari esa 52,2 milliard dollarni tashkil etdi (oʻtgan oyga nisbatan 7,2% oʻsish), rasmiy zaxira aktivlari esa 122,4 milliard dollarni tashkil etdi (oʻtgan oyga nisbatan 4,3% oʻsish)[116].

Turkiya Respublikasi Markaziy Banki (Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası) 1930-yilda maxsus aktsiyadorlik jamiyati sifatida tashkil etilgan. CBRT banknotlarni chiqarish huquqiga ega yagona organ hisoblanadi. Shuningdek, u davlatning qishloq xoʻjaligi va tijorat korxonalari uchun pul talabini qondirish majburiyatiga ega.

Dastlab 1866-yilda Usmonli fond birjasi (Dersaadet Tahvilat Borsası) sifatida tashkil etilgan va 1986-yil boshida hozirgi kundagi holatida qayta tashkil etilgan Istanbul fond birjasi (ISE) Turkiyaning yagona qimmatli qogʻozlar bozori hisoblanadi[117]. XIX va XX asrning boshlarida Istanbuldagi Bankalar Caddesi (Banklar koʻchasi) Usmoniylar imperiyasining moliyaviy markazi boʻlgan. U yerda Usmoniylar Markaziy Banki (1856-yilda Bank-ı Osmanî sifatida tashkil etilgan va 1863-yilda Bank-ı Osmanî-i Şahane deb qayta tashkil etilgan)[118] va Usmoniylar fond birjasi (1866) joylashgan edi[119]. Bankalar Caddesi 1990-yillargacha Istanbulning asosiy moliyaviy tumani boʻlib qoldi, bu vaqtga kelib koʻplab turk banklari bosh qarorgohlarini Levent va Maslak kabi zamonaviy markaziy ishbilarmonlik tumanlariga koʻchira boshladilar[119]. 1995-yilda Istanbul fond birjasi oʻzining hozirgi binosiga Istinye mahallasiga koʻchdi[120]. 1995-yilda Istanbul oltin birjasi tashkil etilgan. Jahon bankiga koʻra Turkiyada roʻyxatga olingan kompaniyalarning fond bozoridagi kapitallashuvi hajmi 2005-yilda 161,537,000,000 dollarni tashkil etgan[121].

 
Akbank, Türkiye İş Bankası, Yapı Kredi, QNB Finansbank va Garanti BBVA Istanbulning Levent tumanida joylashgan turk banklari orasida.

1929-yilda qabul qilingan hukumat qonuni barcha sugʻurta kompaniyalaridan 1929-yilning 26-fevralida tashkil etilgan Millî Reasürans T. A.Ş. (Milliy qayta sugʻurtalash korporatsiyasi) bilan har bir sugʻurta polisining 30% ini qayta sugʻurtalashni talab qilgan[122]. 1954-yilda hayotni sugʻurtalash ushbu talabdan ozod qilingan. Sugʻurta bozori rasmiy ravishda Savdo vazirligi tomonidan tartibga solinadi.

1991-yilgacha Turkiyada xususiy bankni tashkil etish qatʼiy davlat nazorati va qoidalariga boʻysungan. 1991-yil 10-oktabrda (1991-yil 20-oktabrdagi umumiy saylovlardan oʻn kun avval) Bosh vazir Mesut Yılmazning ANAP hukumati hukumat bilan yaqin aloqaga ega beshta taniqli tadbirkorga oʻzlarining kichik xususiy banklarini tashkil etish uchun maxsus ruxsatnomalar berdi. Bularga Kentbank (Süzer Groupga tegishli), Park Yatırım Bankası (Karamehmetga tegishli), Toprakbank (Toprakga tegishli), Bank Ekspres (Betilga tegishli) va Alternatif Bank (Doğanga tegishli) kiradi. Ulardan keyin 1994-1995-yillarda Bosh vazir Tansu Çillerning DYP hukumati davrida bank qonunlari va qoidalariga jiddiy oʻzgartirishlar kiritilganidan keyin boshqa kichik xususiy banklar tashkil etildi. Bu oʻzgarishlar Turkiyada bank tashkil etishni osonlashtirdi, lekin tizimda koʻplab kamchiliklarni ham keltirib chiqardi. 1998-yilda Turkiyada 72 ta bank bor edi, ularning aksariyati tadbirkorlar tomonidan oʻz kompaniyalarining turli sohalardagi, masalan, pudrat, toʻqimachilik va ommaviy axborot vositalariga tegishli investitsiyalarini moliyalashtirish uchun foydalanilgan.

Natijada, 1999 va 2001-yillarda Bosh vazir Bülent Ecevitning DSP hukumati zaif va tartibga solinmagan bank sektori, savdo balansining oʻsib borayotgan saldosi va 1999-yil 17-avgustdagi İzmit zilzilasidan kelib chiqqan ikkita katta iqtisodiy inqirozga duch keldi. 2001-yilgi inqirozdan oldin AQSh dollariga bogʻlangan turk lirasi deregulatsiya qilindi va uning qadri sezilarli darajada pasaydi. Ushbu moliyaviy inqiroz banklar sonini 31 taga kamaytirdi. Bosh vazir Bülent Ecevit iqtisodiyot va ayniqsa zaif bank tizimini tartibga solish uchun taniqli iqtisodchi Kemal Dervişni chaqirishga majbur boʻldi.

 
Söğütözü ishbilarmonlik tumani, Turkiya poytaxti va ikkinchi yirik shahar Anqara
 
Mistral Towers[123], Folkart Towers[124] va Ege Perla Towers[125], Bayraklı, İzmir, Turkiyaning uchinchi yirik shahri

Turkiya bank sektoridagi aktivlarning 34% dan ortigʻi Qishloq xoʻjaligi banki (Ziraat Bankası), Uy-joy banki (Yapı Kredi Bankası), Isbank (Türkiye İş Bankası) va Akbankda toʻplangan. Besh yirik davlat banklari 2001-yilda qayta tashkil etilgan. Siyosiy aralashuv minimallashtirildi va kredit siyosati oʻzgartirildi. Turkiyada filiallari boʻlgan koʻplab xalqaro banklar ham mavjud. Shuningdek, mamlakatda islomiy bank amaliyotlarini amalga oshiradigan bir qator arab savdo banklari faoliyat yuritadi.

Koʻp yillar davomidagi past darajali toʻgʻridan-toʻgʻri xorijiy investitsiyalar (FDI)dan soʻng, 2007-yilda Turkiya 21,9 milliard dollar toʻgʻridan-toʻgʻri xorijiy investitsiyalarni jalb qilishga muvaffaq boʻldi va kelgusi yillarda bundan ham yuqori mablagʻlarni jalb qilishi kutilmoqda[126]. Bir qator yirik xususiylashtirishlar, Turkiyaning Yevropa Ittifoqiga aʼzo boʻlishi boʻyicha muzokaralar boshlanishi, kuchli va barqaror oʻsish, bank islohoti, chakana savdo va telekommunikatsiya sohasidagi tuzilmaviy oʻzgarishlar xorijiy investitsiyalar koʻpayishiga hissa qoʻshdi.

Hozirgi kunda, Turkiya bank sektori Sharqiy Yevropa, Yaqin Sharq va Markaziy Osiyodagi eng kuchli va keng tarqalgan sektorlar qatoriga kiradi. 2001-yildan 2008-yilgacha, Turkiya lirasi barqarorligini saqlab qoldi va xalqaro almashinuv valyutasi sifatida qayta tiklandi. Chunki bu vaqtda inflatsiya bitta raqamli koʻrsatkichga tushgandi. 2005-yil 1-yanvardan „Yangi Turk lirasi“ (TRY) joriy etildi[127]. 2006-yil mart oyida, 1 Yangi Turkiya lirasi 1 Shveysariya frankidan qimmatroq edi (1 CHF = 0.994 TRY 2006-yil 1-martda)[128], 2007-yil dekabrigacha Shveysariya franki bilan yaqin muvozanatda boʻlgan[129]. 2009-yil 1-yanvardan Yangi Turkiya lirasi yana „Turkiya lirasi“ deb nomlandi, yangi banknotlar va tangalar joriy etildi. Moliyaviy defitsit katta sanoat xususiylashtirishlardan (garchi kichik miqdorda) foyda koʻrdi. 2008-yil oktyabrdan boshlab bank sektori 2008-yilgi global moliyaviy inqiroz sababli bosim ostida qoldi. Turk moliyachilari davlatga tegishli banklarni katta moliya sektorlaridagi qarzlarni qaytarishdan ogohlantirdi[130]. Turkiya iqtisodiyoti 2009–2013-yillar orasida oʻsishni davom ettirdi, keyinchalik 2014–2020-yillar orasida esa turgʻunlik va inqiroz davriga kirib qoldi. Turkiya iqtisodiyoti 2020–2023-yillar orasida tiklanishni boshladi.

Transport

tahrir
 
Turkish Airlines, Turkiyaning bayroq tashuvchisi, Skytrax tomonidan besh yil ketma-ket (2011–2015) Yevropaning eng yaxshi aviakompaniyasi deb tanlandi[131][132]. Butun dunyo boʻylab 129 mamlakatga xizmat koʻrsatadigan Turkish Airlines, mamlakatlar soni boʻyicha dunyodagi eng yirik aviakompaniya hisoblanadi[133].
 
Istanbul Aeroporti Istanbuldagi asosiy xalqaro aeroport hisoblanadi. Bu dunyodagi yirik markazlardan biridir.
 
Anqaradagi ATG terminalida Turkiya Davlat Temir Yoʻllarining TCDD HT80000 tezyurar poyezdi.

2013-yilda Turkiyada toʻqson sakkizta aeroport mavjud boʻlgan[134], ulardan 22 tasi xalqaro aeroportlardir[135]. 2015-yil holatiga koʻra, Istanbul Atatürk Aeroporti dunyodagi 11-eng gavjum aeroport hisoblanadi. Airport Council International maʼlumotlariga koʻra, 2014-yil yanvar va iyul oylarida 31,833,324 yoʻlovchiga xizmat koʻrsatdi[136]. Istanbulning yangi (uchinchi) xalqaro aeroporti dunyodagi eng katta aeroport boʻlishi rejalashtirilgan boʻlib, yillik 150 million yoʻlovchiga xizmat koʻrsatishi mumkin[137][138][139].

Davlatga tegishli Turkiya Davlat Temir Yoʻllari 12,740 km uzunlikdagi temir yoʻl tarmogʻini boshqaradi, bu dunyodagi eng uzun 23 – temir yoʻl tarmogʻi hisoblanadi. 2003-yildan beri Turkiya Davlat Temir Yoʻllari yuqori tezlikdagi temir yoʻl liniyalariga ham investitsiya kiritmoqda. Tarmoq 2,175 km (1,353 mi) uzunlikda boʻlib, dunyodagi eng uzun 9-ta temir yoʻl liniyasi hisoblanadi[140].

 
1915 Çanakkale koʻprigi, Yevropa va Osiyoni bogʻlaydigan Dardanel boʻgʻozida joylashgan boʻlib, dunyodagi eng uzun osma koʻprikdir[141][142][143].

2010-yil holatiga koʻra, mamlakatda 426,951 km uzunlikdagi yoʻl tarmogʻi mavjud boʻlib, ulardan 2,080 km ekspress yoʻllar va 16,784 km boʻlingan yoʻllar hisoblanadi[144].

2010-yil holatiga koʻra, Turkiyaning savdo flotida 1,199 ta kema (ularning 604 tasi mamlakatda roʻyxatdan oʻtgan) mavjud boʻlib, dunyoda 7-oʻrinda turadi[145]. Turkiyaning qirgʻoq chizigʻida 1,200 km suzish ruhsat etilgan suv yoʻllari mavjud[145].

2008-yilda mamlakat hududidan 7,555 kilometr (4,694 mi) tabiiy gaz quvurlari va 3,636 kilometr (2,259 mi) neft quvurlari oʻtgan[145].

Aloqa

tahrir

2008-yil holatiga koʻra, Turkiyada 17,502,000 ta faol telefon liniyasi mavjud boʻlib, bu raqam boʻyicha dunyoda 18-oʻrinda turadi[145]. Mamlakatda 65,824,000 ta roʻyxatga olingan mobil telefon mavjud boʻlib, Turkiya dunyoda 15-oʻrinda turadi[145]. Eng katta telefon operatori Türk Telekom boʻlib, u Turkiyaning eng katta internet xizmat koʻrsatuvchisi TTNETni ham boshqaradi. Mamlakatdagi eng katta mobil telefon operatorlari Turkcell, Vodafone Turkey, Avea va TTNET Mobil hisoblanadi.

Telekommunikatsiyani liberallashtirish jarayoni 2004-yilda Telekommunikatsiya Idorasi tashkil etilganidan soʻng boshlandi va hali ham davom etmoqda. Xususiy sektor kompaniyalari mobil aloqa, uzoq masofali aloqa va Internetga kirish xizmatlarini koʻrsatmoqda. Qoʻshimcha raqamli almashuvlar obunachilar sonining tez oʻsishini taʼminlamoqda; optik tolali kabel va raqamli mikrotoʻlqinli radio relay kabi texnologik yechimlardan foydalanish shaharlararo trunk liniyalarining qurilishi shahar markazlari orasida aloqa oʻrnatishni osonlashtirmoqda[145].

Mamlakatning uzoq hududlari ichki sunʼiy yoʻldosh tizimi orqali bogʻlanadi. Ushbu telefon xizmatidan foydalanuvchi obunachilar soni tez sur’atlarda oʻsmoqda[145].

SEA-ME-WE 3 suv osti aloqa kabeli va Turkiyani Italiya, Gretsiya, Isroil, Bolgariya, Ruminiya va Rossiya bilan bogʻlaydigan Oʻrta yer dengizi va Qora dengizdagi suv osti optik tolali kabellar orqali asosiy xalqaro telefon xizmati amalga oshiriladi[145]. 2002-yilda 12 ta Intelsat sunʼiy yoʻldosh er stansiyalari va 328 ta mobil sunʼiy yoʻldosh terminallari mavjud edi[145].

Türksat A.Ş. Turkiyaning asosiy sunʼiy yoʻldosh operatoridir va Turksat seriyasidagi sunʼiy yoʻldoshlarga egalik qiladi. Göktürk-1, Göktürk-2 va Göktürk-3 Turkiyaning razvedka uchun moʻljallangan Yer kuzatuvchi sunʼiy yoʻldoshlari boʻlib, Turkiya Milliy Mudofaa Vazirligi tomonidan boshqariladi. BILSAT-1 va RASAT ilmiy kuzatuvchi sunʼiy yoʻldoshlari boʻlib, TÜBİTAK Kosmik Texnologiyalar Tadqiqot Instituti tomonidan boshqariladi, u (Turk Havo Yollarining Kosmik Sanayesi va Aselsan bilan birgalikda) Turkiyaning sunʼiy yoʻldoshlarini ishlab chiqarishda ishtirok etadi.

2001-yil holatiga koʻra, mamlakatda 16 ta AM, 107 ta FM va 6 ta qisqa toʻlqinli radio stansiyalari mavjud edi[145].

2015-yil holatiga koʻra, Turkiyada 42,275,017 ta internet foydalanuvchisi mavjud boʻlib, bu dunyoda 15-oʻrinda[145]. 2012-yil holatiga koʻra, mamlakatda 7,093,000 ta internet xost mavjud boʻlib, bu dunyoda 16-oʻrinda[145].

 
Ölüdeniz on the Turkish Riviera
 
Public Başakşehir Çam and Sakura City Hospital in Istanbul

Turizm

tahrir

2019-yilda Turkiya turistlar soni boʻyicha dunyoda oltinchi oʻrinni egalladi, mamlakatga 51,2 million xorijiy turist tashrif buyurgan[146]. Yillar davomida Turkiya koʻplab yevropaliklar uchun mashhur turistik manzilga aylangan. Bugungi kunda mamlakat Gretsiya, Italiya va Ispaniya kabi boshqa Oʻrta yer dengizi davlatlari bilan raqobatlashmoqda. Antalya va Muğla viloyatlaridagi kurortlar sayyohlar orasida juda mashhur.

Tibbiyot turizmi

tahrir

Turkiyada xususiy shifoxonalar koʻp boʻlib, u soʻnggi yillarda tibbiy turizmi sababli katta foyda keltirmoqda. 2019-yilda sogʻliqni saqlash turizmi Turkiya iqtisodiyotiga 1 milliard dollar daromad keltirdi[147]. 2019-yilda sogʻliqni saqlash turizmi doirasida Turkiya shifoxonalarida jami 662,087 nafar bemor davolangan boʻlib, daromadning qariyb 60% plastik jarrohlikdan oʻtgan[147]

Yirik kompaniyalar

tahrir

Forbes Global 2000ning 2024-yilgi roʻyxatidan 10 ta turk ochiq aksiyadorlik kompaniyalari joy olgan. Ushbu roʻyxat Forbes jurnali tomonidan har yili tuziladigan dunyoning eng yirik 2000 ta kompaniyalari roʻyxatidir[148]. Roʻyxatda bank sanoati yetakchilik qiladi, ushbu sektorda toʻrtta kompaniya faoliyat yuritadi. Undan keyin oʻrinlarda aviakompaniya, avtomobilsozlik va chakana savdo turadi va har biri roʻyxatda bitta kompaniyaga ega. Shuningdek, uchta konglomerat ham mavjud. 2024-yildan boshlab roʻyxatda qayd etilgan kompaniyalari quyidagilar:

Dunyodagi o'rni Kompaniya Sanoat Aylanma
(billion $)		 Foyda
(billion $)		 Assets
(billion $)		 Market Value
(billion $)
309 Koç Holding Conglomerate 67.36 3.03 96.8 19.27
525 İş Bankası Banking 17.6 3.03 100.05 11.49
539 Turkish Airlines Airline 21.17 6.84 35.55 13.81
666 Akbank Banking 14.7 2.57 64.06 10.15
759 VakıfBank Banking 16.34 1.33 96.81 6.59
878 Sabancı Holding Conglomerate 23.13 0.64 74.23 6.64
893 Ford Otosan Automotive Industry 17.29 2.06 7.35 13.15
957 Halkbank Banking 15.81 0.65 77.98 3.9
1384 Anadolu Grubu Conglomerate 15.77 0.82 13.27 2.78
1446 BIM Retailer 13.79 0.64 5.02 9.02

Yalpi ichki mahsulot boʻyicha uzoq muddatli prognozlar

tahrir

Quyidagi jadval 2022-yil fevral oyida OECD tomonidan 2030-yildan 2060-yilgacha boʻlgan davrda XQP asosida tuzilgan yalpi ichki mahsulot boʻyicha eng yirik 16 ta iqtisodiyotning uzoq muddatli prognozlari[149]:

Top 16 largest economies in the world (GDP at 2010 constant PPP in billions USD)
Mamlakat 2021 Mamlakat 2030 Mamlakat 2040 Mamlakat 2050 Mamlakat 2060
  Xitoy 26,656   Xitoy 36,977   Xitoy 47,306   Xitoy 54,765   Xitoy 62,140
  AQSh 22,675   AQSh 24,302   AQSh 28,063   Hindiston 33,363   Hindiston 42,204
  Hindiston 10,181   Hindiston 16,603   Hindiston 25,083   AQSh 32,119   AQSh 36,527
  Yaponiya 5,585   Yaponiya 5,632   Indoneziya 7,507   Indoneziya 9,846   Indoneziya 12,320
  Olmoniya 4,743   Indoneziya 5,309   Yaponiya 5,908   Yaponiya 6,060   Turkiya 7,068
  Rossiya 4,328   Olmoniya 4,566   Olmoniya 4,914   Turkiya 5,934   Yaponiya 6,333
  Indoneziya 3,507   Rossiya 4,233   Turkiya 4,776   Olmoniya 5,362   Olmoniya 5,891
  Braziliya 3,328   Braziliya 3,759   Rossiya 4,624   Braziliya 5,168   Braziliya 5,746
  Fransiya 3,231   Turkiya 3,653   Braziliya 4,492   Rossiya 4,882   Meksika 5,407
  Birlashgan Qirollik 3,174   Birlashgan Qirollik 3,375   Meksika 3,832   Meksika 4,620   Rossiya 5,340
  Turkiya 2,749   Fransiya 3,267   Birlashgan Qirollik 3,800   Birlashgan Qirollik 4,249   Birlashgan Qirollik 4,768
  Meksika 2,613   Meksika 3,073   Fransiya 3,679   Fransiya 4,148   Fransiya 4,736
  Italiya 2,610   Koreya Respublikasi 2,675   Koreya Respublikasi 2,866   Italiya 2,959   Italiya 3,366
  Koreya Respublikasi 2,436   Italiya 2,499   Italiya 2,692   Koreya Respublikasi 2,880   Avstraliya 3,104
  Kanada 2,027   Ispaniya 2,094   Kanada 2,370   Saudiya Arabistoni 2,698   Saudiya Arabistoni 3,066
  Ispaniya 1,959   Kanada 2,062   Saudiya Arabistoni 2,362   Kanada 2,694   Kanada 3,046

Tashqi savdo va investitsiyalar

tahrir
 
Turkiya 1995-yilda Yevropa Bojxona ittifoqiga (EUCU) qoʻshildi.
 
Turkiy davlatlar tashkiloti aʼzolari va kuzatuvchilari
 
Xalqaro Turkiy Madaniyat Tashkiloti aʼzolari

2016-yil holatiga Turkiyaning asosiy savdo hamkorlari Yevropa Ittifoqi, Rossiya, Buyuk Britaniya, BAA, Iroq va Xitoy boʻlib, ularning aksariyati eksportda ham yetakchilik qilgan[150]. 1995-yilgi Yevropa bojxona ittifoqi shartnomasi eksport uchun sanoat ishlab chiqarishini oshirdi, shu bilan birga mamlakatga Yevropa Ittifoqidan toʻgʻridan-toʻgʻro xorijiy investitsiyalar kirib kela boshladi[151]. Yevropa-Turkiya Bojxona Ittifoqidan tashqari, Turkiya hukumati 22 ta davlat bilan erkin savdo shartnomalarini imzolagan[152].

Turkiya savdosining katta qismi avtomobilsozlik sanoatiga toʻgʻri keladi. Ushbu sanoatning eng yirik eksporti avtomobillar boʻlib, ularning qiymati $13,2 milliardni tashkil qiladi. Mamlakatdan boshqa yirik eksport tovarlari qatoriga oltin, yuk mashinalari, transport vositalari qismlari va zargarlik buyumlari kiradi, ular umumiy eksportda mos ravishda 6,96 milliard dollar, 5,04 milliard dollar, 4,64 milliard dollar va 3,39 milliard dollarni tashkil qiladi. Ushbu qiymatlar 1992-yilgi Harmonized System tasnifi yordamida hisoblangan. Taqqolash uchun, Turkiya xuddi shu mahsulotlarni, masalan, qiymati $17,1 milliard oltin, $9,8 milliard qayta ishlangan neft, $8,78 milliard avtomobillar, $6,34 milliard transport vositalari qismlari va $5,84 milliard temir mahsulotlarini import qiladi[153].

Turkiya, shuningdek, Markaziy va Sharqiy Yevropa hamda MDH mamlakatlarida toʻgʻridan-toʻgʻri xorijiy investitsiyalarning asosiy manbai hisoblanadi bu hududlarga 1,5 milliard dollardan ortiq investitsiya kiritgan. Investitisiyalarning 32%i Rossiyaga, asosan tabiiy resurslar va qurilish sektoriga, va 46% Turkiyaning Qora dengizdagi qoʻshnilari Bolgariya va Ruminiyaga kiritilgan. Turkiya kompaniyalari Polshada ham sezilarli darajadagi toʻgʻridan-toʻgʻri xorijiy investitsiyalarga ega boʻlib, taxminan 100 million dollarni tashkil qiladi.

Qurilish va pudratchi kompaniyalar, masalan, Enka, Rönesans Holding va Tekfen, mamlakat iqtisodiyotida muhim oʻrin tutadi.

Yevropa Ittifoqiga eksportchilar 2026-yildan boshlab CBAM toʻlovini toʻlashlari kerak boʻladi[154].

Turkiya biznes yuritish erkinligi indeksida koʻplab yaxshilanishlarni amalga oshirdi. Uning reytingi 2017-yildagi 68-oʻrindan 2020-yildagi 33-oʻringa koʻtarildi. 2021-yilda, Turkiya Niderlandiya va Belgiya kabi davlatlardan koʻra yaxshi natijalarni koʻrsatgan[155][156].

Tabiiy resurslar

tahrir

Energy

tahrir

Turkiyaning energiya taqchilligi 2022-yilda $80 milliarddan oshdi. Oqibatda katta tashqi savdo taqchilligiga paydo boʻldi[157]. Yevropa Turkiyada energiya samaradorligi va qayta tiklanadigan energiyani qoʻllab-quvvatlaydi. Buning uchun 1 milliard yevrolik Oʻrta hajmli barqaror energiyani moliyalashtirish mexanizmi (MidSEFF) ni ishga tushirgan[158]. 2021-yilda energiya subsidiyalari 200 milliard lirani tashkil etdi[159]. Turkiyada ikki million kambagʻal oila uchun oyiga 150 kVt/soatgacha bepul elektr energiyasi taqdim etiladi[160].

2019-yilda Xalqaro Energetika Agentligi rahbari Fatih Birol elektr energiyasining narxi pasaygani sababli, Turkiya quruqlikdagi shamol energiyasiga maksimal urgʻu berishi kerakligini aytdi[161]. Koʻmir energiyasi iqtisodi Carbon Tracker guruhi tomonidan modellashtirilgan[162]. Guruh shamol va quyosh elektr stansiyalarining yangi turlari allaqachon koʻmir energiyasidan arzonroqqa ishlashini taxmin qilmoqda[163]. Guruh, shuningdek, mavjud koʻmir zavodlari 2023-yilga kelib yangi quyosh energiyasidan va 2027-yilga kelib esa shamol energiyasidan qimmatroq boʻlishini prognoz qilmoqda[163].

2019-yilgi energetikaga oid bitimlarning aksariyati qayta tiklanadigan energiya sohasida boʻlgan va kiritilgan investitsiyaning yarmi tashqaridan kiritilgan[164]. 2018-yilda qazilma yoqilgʻi isteʼmolining tashqi xarajatlari YaIMning 1,5 foiziga baholangan[165]. Hukumat aholi uchun gaz va elektr narxlarini belgilaydi[166],[170] va yuqori energiya narxlari energetika tizimidagi eng muhim muammo hisoblanadi[167].

2022-yilda energiya importi $97 milliardni tashkil etdi. Isteʼmol narxlarini past darajada ushlab turish siyosati ustuvor vazifa etib belgilandi[168].

Qayta tiklanadigan energiya

tahrir

Qayta tiklanadigan energiya manbalari Turkiya energiya taʼminotinining chorak qismini tashkil etadi. Baʼzi uylarning tomida quyosh suv isitish tizimlari bor. Yer ostidan chiqadigan issiq suv koʻplab hammomlar va issiqxonalarni isitadi. Turkiyaning gʻarbiy hududlaridagi issiq toshlar nafaqat issiqlik, balki elektr energiyasi ishlab chiqarish uchun ham yetarlicha sayozdir. Shamol turbinalari asosan gʻarbiy shaharlar va sanoat hududlari yaqinida joylashgan boʻlib, Turkiya elektr energiyasining oʻndan bir qismini ishlab chiqaradi. Asosan sharqiy hududlardagi toʻgʻonlardan olinadigan gidroenergetika toʻliq quvvatidan foydalaniladigan yagona zamonaviy qayta tiklanadigan energiyasi hisoblanadi. Gidroenergetika mamlakat elektr energiyasining taxminan beshdan birini tashkil qiladi, ammo qurgʻoqchilik yillarida ancha kamayib ketadi[169]. Shamol va gidroelektrdan tashqari geotermal, quyosh va biogaz kabi boshqa qayta tiklanuvchilar energiya manbalari mavjud. Ushbu manbalar 2022-yilda Turkiya elektr energiyasining deyarli oʻndan birini ishlab chiqargan. Turkiya qayta tiklanadigan energiya quvvatlari hajmi boʻyicha Yevropada 5-oʻrinni va dunyoda 12-oʻrinni egallaydi. Qayta tiklanadigan energiya manbalarining Turkiyadagi ulushi 2022-yil oxirida 54% ga yetdi[170].

Turkiya oʻtin yoqish, shamol tegirmonlaridan foydalanishning uzoq tarixiga ega. XX asr oʻrtalaridan XXI asrning boshlariga qadar mamlakatda koʻplab toʻgʻonlar qurildi. Ammo baʼzilarning fikricha hukumat fuqarolik jamiyatiga energetika siyosatida yetarlicha soʻz bermagan. Bu esa toʻgʻonlar, geotermal elektr stansiyalari va bitta shamol elektr stansiyasi qurilishiga qarshi norozilik namoyishlariga olib keldi[171]. Turkiyaning quyoshli iqlimda joylashganiga qaramay, quyosh energetikasi yetarlicha rivojlanmagan. Elektr energiyasi tizimi moslashuvchan boʻlgani sabab qayta tiklanadigan energiya ulushini osonlikcha 70% ga oshirish mumkin[156]. Quyosh energiyasi elektr tarmogʻi tezroq yaxshilansa va energiya siyosati, ayniqsa, qazilma yoqilgʻi subsidiyalari bekor qilinsa, tezroq kengayishi mumkin.

Koʻplab gibrid elektr stansiyalari rejalari tayyor va batareyalar integratsiya qilinmoqda. Koʻpgina qayta tiklanuvchi energiya manbalariga ega kompaniyalar qatoriga davlat elektr energiyasi kompaniyasi (asosan gidro), Aydem va Kalyon kiradi. Agar qayta tiklanadigan energiya 2030-yilgacha koʻmirdan foydalanishni toʻxtata olsa, aholi sogʻligʻi uchun sezilarli foyda keltiradi. 2022-yil holatiga koʻra, qayta tiklanadigan energiya manbalari 2053-yilgacha issiqxona gazlari chiqarishni net nolga tushirish uchun yetarli emas[172]. Turli elektr transport vositalari ishlab chiqarilmoqda, bu esa qayta tiklanadigan energiya ishlab chiqarishning ortishi va havo ifloslanishini kamaytirishga yordam beradi.

Qazib olinadigan yoqilgʻi

tahrir
Gaz
tahrir

Gaz Turkiya energetikasining chorak qismini taʼminlaydi[173]. Mamlakat har yili 50-60 milliard kubometr tabiiy gaz isteʼmol qiladi[174], uning deyarli hammasi import qilinadi. Ammo, 2023-yilda Qora dengizda yirik gaz koni ham ish boshlagan[175].

2022-yilda Rossiyaning Ukrainaga bosqinidan soʻng bir qator Yevropa davlatlari Rossiya nefti yoki gazini sotib olishni toʻxtatdi, ammo Turkiyaning Rossiya bilan aloqalari yetarli darajada yaxshi boʻlgani sababli neft va gaz sotib olishda davom etmoqda. Turkiya gazining deyarli yarmi Rossiyadan import qilinadi[176]. 2023-yil holatiga koʻra ulgurji gaz qimmat va import uchun katta xarajat boʻladi.

Gazning asosiy qismini uy xoʻjaliklari sotib oladi, undan keyingi oʻrinlarda sanoat va elektr stansiyalari turadi. Aholining 80% dan ortigʻi gaz bilan taʼminlangan[55], va gaz mamlakatning isitishga boʻlgan talabining yarmini qondiradi[174]. Davlatga qarashli BOTAŞ ulgurji neft va gaz sotuvchisi gaz bozorining 80% ini egallagan va shu shirkat orqali aholi va sanoat isteʼmolchilarini subsidiyalashi mumkin[177]. Barcha sanoat va tijorat isteʼmolchilari, shuningdek, uy xoʻjaliklari maʼlum miqdordan koʻp gaz isteʼmol qilgan taqdirda xususiy yetkazib beruvchilarga ulanishlari mumkin[56].

Neft
tahrir

Neftning Turkiya energetikasidagi ulushi chorak qismni tashkil etadi[178]. Mamlakat juda oz miqdorda neft ishlab chiqaradi. Shuning uchun neft, benzin va dizel kabi neft mahsulotlarini deyarli toʻliq import qiladi. Benzin va dizelning yarmidan koʻpini avtomobillar isteʼmol qiladi[179]. Turkiya yoʻl transporti uchun suyultirilgan uglevodorod gazi (LPG) ning dunyodagi eng katta isteʼmolchisi hisoblanadi[180].

Turkiya neftning atigi 7% ni mahalliy ishlab chiqargani sababli, mamlakatning umumiy importi eksportidan ancha koʻp. Bu Turkiya iqtisodiyoti uchun muammoli holat hisoblanadi[181]. 2022-yilda Rossiyaning Ukrainaga bosqinidan soʻng bir qator Yevropa davlatlari Rossiya nefti, benzini va dizelini sotib olishni toʻxtatdi, biroq Turkiyaning Rossiya bilan aloqalari yaxshi boʻlgani sababli, Rossiya importning aksariyat qismini taʼminlaydi[182].

Koʻmir
tahrir

Koʻmir Turkiya birlamchi energiyasining chorak qismini taʼminlaydi[183]. Kuchli subsidiyalanadigan koʻmir sanoati mamlakat elektr energiyasining uchdan birini ishlab chiqaradi[184]. Tabiiyki Turkiya issiqxona gazlarining uchdan biri ham shu sektor hissasiga toʻgʻri keladi.

Koʻmir havo ifloslanishining asosiy omili boʻlib, butun mamlakat boʻylab aholi sogʻligʻiga salbiy taʼsir koʻrsatadi[185]. Turkiyada koʻmir energetikasidan 2030-yilgacha voz kechish 2050-yilgacha 100 mingdan ortiq odamning hayotini saqlab qolishi mumkin[186]. Gazlar chiqarishning chegarasi mavjud, ammo majburiy hisobot maʼlumotlari ommaga ochiqlanmaydi.

Turkiyada qazib olingan koʻmirning 90% dan ortigʻi lingit (jigarrang koʻmir) boʻlib[183], boshqa turdagi koʻmirga qaraganda atrof-muhitni koʻproq ifloslantiradi[187]. Turkiyaning energetika siyosati gaz importini kamaytirish maqsadida koʻmir elektr stansiyalari uchun lingit qazib olishni ragʻbatlantiradi[184]. Koʻmir ichki energiya ishlab chiqarishining 40% dan ortigʻini taʼminlaydi[188]. Qazib olish 2018-yilda eng choʻqqisiga chiqib, 100 million tonnadan oshib ketgan[189]. Ammo 2019-yilda sezilarli darajada kamayadi. Lekin 2022-yilda yana oshadi[174]. Koʻmirning koʻpgina qismi import qilinadi[190][191]. Mahalliy lingitdan farqli oʻlaroq, Turkiya qora koʻmirning koʻp qismini Rossiyadan import qiladi[192]. 2022-yilda koʻmir isteʼmoli eng yuqori choʻqqisiga chiqdi[174]. Turkiyadagi eng yirik koʻmir koni Elbistandir[193].

Minerallar

tahrir
 
Turkiyadagi marmar konlari. Turkiyaning marmar zaxiralari dunyodagi jami marmar zaxiralarining 72% ini tashkil etadi.

Turkiya mineral resurslar xilma-xilligi boʻyicha dunyoda oʻninchi oʻrinda turadi. Hozirda Turkiyada 60 ga yaqin turli xil minerallar resurslar qazib olinadi. Mamlakatdagi eng katta mineral zaxirasi bor tuziniki boʻlib, Turkiya tuz zaxiralari dunyodagi jami zaxiralarning 72% ini tashkil etadi. CIA World Factbook maʼlumotlariga koʻra, mamlakatdagi boshqa tabiiy resurslar qatoriga temir rudasi, mis, xrom, uran, surma, simob, oltin, kumush, barit, borat, selestin (stronsiy), gʻor, dala shpati, ohaktosh, magnezit, marmar, perlit, pemza, pirit (oltingugurt) va gil kiradi.

2019-yilda Turkiya xrom ishlab chiqarish boʻyicha dunyoda 2-oʻrinni egallagan[194]. Turkiya dunyodagi eng yirik bor tuzi ishlab chiqaruvchisidir[195]. Surma ishlab chiqarish boʻyicha dunyoda esa 6-oʻrinda turadi[196]. Turkiya dunyoda qoʻrgʻoshin ishlab chiqarish boʻyicha 9-oʻrin[197], temir rudasi ishlab chiqarish boʻyicha 13-oʻrin[198], molibden ishlab chiqarish boʻyicha 11-oʻrin[199], gips ishlab chiqarish boʻyicha 4-oʻrin[200], grafit ishlab chiqarish boʻyicha 15-oʻrin[201], shuningdek, tuz ishlab chiqarish boʻyicha dunyoda 11-oʻrinda turadi[202].

Oltin ishlab chiqarish boʻyicha Turkiya hozirda 22-oʻrinda turadi. Turkiya Yevropa qitʼasidagi eng yirik oltin konlariga ega va hozirda mamlakat Yevropaning eng yirik oltin ishlab chiqaruvchisi hisoblanadi. Mamlakat 2020-yilda 42 tonna oltin ishlab chiqargan[203]. Global miqyosdagi konlar safiga 17 million unsiya oltinga ega Kisladaq koni va 10 million unsiya oltinga ega Chöpler kiradi. Mamlakatda 1-10 million unsiya oltin zahirasiga ega 18 ta oʻrta hajmdagi konlar mavjud. Bu konlarga Kiziltepe oltin koni, Salinbas, Hod Maden, Ovacik va Efemchukuru kiradi.

Atrof-muhit

tahrir
 
Tadqiqotlarga koʻra, qayta tiklanadigan energiya manbalariga oʻtish koʻmirdan voz kechish orqali bandlikni oshirishi mumkin[204][205].

COVIDdan keyingi deyarli barcha ragʻbatlantiruvchi choralar atrof-muhitga zarar yetkazdi. Bu koʻrsatkich boʻyicha mamlakat faqat Rossiyadan ortda qolgan[206]. XXI asrda Turkiyaning qazib olinadigan yoqilgʻi uchun subsidiyalari YaIMning taxminan 0,2% ini tashkil etgan[207][208]. Ushbu sektorga 2020-yil yanvaridan 2021-yil sentyabriga qadar kamida 14 milliard AQSh dollari (aholi jon boshiga 169 AQSh dollari) subsidiya ajratilgan[209]. Davlat banklari va kredit agentliklari tomonidan qazib olinadigan yoqilgʻi sektorini moliyalashtirish mablagʻlari ochiqlanmagan[210]. 2023-yil holatiga koʻra, tabiiy gaz elektr energiyasiga nisbatann koʻproq subsidiyalanadi[211].

Bandlik

tahrir

2021-yilda kasaba uyushmalari TurkStat ning ishsizlik pasaygani haqida keltirgan maʼlumotlarini tanqid qilgan. Chunki hukumatning bandlik agentligi ishsizlik oʻsganini taʼkidlagan[212]. Ekologlar atrof-muhitni yaxshilash uchun baʼzi harakatlar iqtisodiyotga ham foyda keltirishi mumkin deyishadi. Masalan: Turkiyada shamol va quyosh energiyasiga investitsiyalar kiritish koʻplab ish oʻrinlari yaratishi va qazib olinadigan yoqilgʻi sektoriga raqobatbarchi boʻlishini taʼkidlaydilar[213].

Qashshoqlik

tahrir

Turkiya 2000-yillarning boshidan 2010-yillarning oʻrtalariga qadar qashshoqlikni kamaytirish borasida barqaror yutuqlarga erishgan[214][215].

Hududiy tafovutlar

tahrir

Eurostat maʼlumotlariga koʻra, xarid qobiliyati pariteti boʻyicha Turkiyaning aholi jon boshiga YaIMi 2018-yilda Yevropa Ittifoqi oʻrtacha koʻrsatkichining 64 foizini tashkil etgan[216]. Istanbul Turkiyaning eng katta YaIMga va aholi jon boshiga toʻgʻri keladigan YAIMga ega shaharidir.

Boylik asosan mamlakatning shimoli-gʻarb va gʻarbiy qismlarida toʻplangan, sharqiy va janubi-sharq qismlari esa qashshoqlik, ishlab chiqarishning pastligi va yuqori ishsizlikdan aziyat chekmoqda[217]. Ammo, XXI asrning birinchi yigirma yilligida Turkiya YaIMining tez sur’atlarda oʻsishi (qisqa muddatli turgʻunlik va tanazzul davrlarini hisobga olmaganda) natijasida Anatoliyaning baʼzi qismlari yuqori iqtisodiy standartlarga erisha boshladi. Bu shaharlar Anatoliya yoʻlbarslari deb ataladi.

Manbalar

tahrir
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 „Turkey (Turkiye)“. CIA.gov. Central Intelligence Agency. Qaraldi: 2023-yil 10-avgust.
  2. ↑ „World Economic and Financial Surveys World Economic Outlook Database—WEO Groups and Aggregates Information April 2020“. IMF.org. International Monetary Fund. Qaraldi: 2020-yil 24-may.
  3. ↑ N. Gregory Mankiw. Principles of Economics, 4th, Cengage Learning, 2007. ISBN 978-0-324-22472-6. 
  4. ↑ Andoza:Cite CIA World Factbook
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 5,5 5,6 „World Economic Outlook Database“. IMF.org. International Monetary Fund (2024-yil aprel).
  6. ↑ „Annual Gross Domestic Product, 2022“. Turkstat (2023-yil 31-avgust).
  7. ↑ „Consumer Prices“ (en). TCMB. Qaraldi: 2022-yil 22-dekabr.
  8. ↑ „Poverty and Living Conditions Statistics, 2022“. Turkstat (2023-yil 8-may).
  9. ↑ „Persons at risk of poverty or social exclusion by age and sex“. ec.europa.eu. Eurostat.
  10. ↑ „Gini coefficient of equivalised disposable income – EU-SILC survey“. ec.europa.eu. Eurostat.
  11. ↑ „Human Development Index (HDI)“. hdr.undp.org. HDRO (Human Development Report Office) United Nations Development Programme. Qaraldi: 2022-yil 27-noyabr.
  12. ↑ Nations, United. Inequality-adjusted HDI (IHDI). UNDP. http://hdr.undp.org/en/indicators/138806. Qaraldi: 27 November 2022. Turkiya iqtisodiyoti]]
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 „İşgücü İstatistikleri, Ekim 2023“ [Labor Statistics, October 2023]. tuik.gov.tr. Turkish Statistical Institute. Qaraldi: 2024-yil 1-yanvar.
  14. ↑ „Employment rate by sex, age group 20-64“. ec.europa.eu/eurostat. Eurostat. Qaraldi: 2024-yil 20-iyul.
  15. ↑ „Labour Force Statistics, Quarter III: July-September, 2023“. Turkstat (2023-yil 17-noyabr).
  16. ↑ 16,0 16,1 „Home“.
  17. ↑ „Ease of Doing Business rankings“. worldbank.org. World Bank. Qaraldi: 2023-yil 18-oktyabr.
  18. ↑ „Presidency of the Republic of Turkey : "Our exports in 2023 have broken the Republican era record"“.
  19. ↑ „Turkey (TUR) Exports, Imports, and Trade Partners | OEC“. 2020-yil 1-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 15-oktyabr.
  20. ↑ 20,0 20,1 20,2 „Foreign Trade Statistics, December 2023“. Turkish Statistical Institute. Qaraldi: 2024-yil 31-yanvar.
  21. ↑ „Imports Products of Turkey“. CIA World Factbook. 2018-yil 5-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 25-aprel.
  22. ↑ „Maxinomics“. maxinomics.com. Maxinomics. Qaraldi: 2022-yil 9-noyabr.
  23. ↑ „External Debt | Economic Indicators | CEIC“.
  24. ↑ „Public Finance“. Ministry of Treasury and Finance. Qaraldi: 2024-yil 21-yanvar.
  25. ↑ „Turkish Emergency Humanitarian Assistance“. mfa.gov.tr (2018). Qaraldi: 2023-yil 11-oktyabr.
  26. ↑ „Turkey ranks second in the world for humanitarian aid, named most generous donor“ (2017-yil 15-avgust). Qaraldi: 2017-yil 21-iyun.
  27. ↑ „Sovereigns rating list“. Standard & Poor's. Qaraldi: 2024-yil 3-may.
  28. ↑ „Turkiye, Government of“. Moody's. Qaraldi: 2023-yil 16-oktyabr.
  29. ↑ „Turkiye“. Fitch. Qaraldi: 2023-yil 16-oktyabr.
  30. ↑ „Scope upgrades Türkiye's long-term foreign-currency ratings at B and maintains Positive Outlooks“. Scope Ratings (2024-yil 28-iyun). Qaraldi: 2024-yil 28-iyun.
  31. ↑ „Info“. tcmb.gov.tr.
  32. ↑ „Chronology of Turkey-EU relations“. Turkish Secretariat of European Union Affairs. 2007-yil 15-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2006-yil 30-oktyabr.
  33. ↑ „Interview with European Commission President Jose Manuel Barroso on BBC Sunday AM“. European Commission (2006-yil 15-oktyabr). 2006-yil 21-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2006-yil 17-dekabr.
  34. ↑ „IMF WEO Database of April 2022 – Emerging and Developing – Europe“. International Monetary Fund. Qaraldi: 2022-yil 6-may.
  35. ↑ Mauro F. Guillén „Multinationals, Ideology, and Organized Labor“, . The Limits of Convergence. Princeton University Press, 2003 — 126 (Table 5.1)-bet. ISBN 0-691-11633-4. 
  36. ↑ David Waugh „Manufacturing industries (chapter 19), World development (chapter 22)“, . Geography, An Integrated Approach, 3rd, Nelson Thornes Ltd., 2000 — 563, 576–579, 633, and 640-bet. ISBN 0-17-444706-X. 
  37. ↑ N. Gregory Mankiw. Principles of Economics, 4th, Cengage Learning, 2007. ISBN 978-0-324-22472-6. 
  38. ↑ „Tourism on Track for Full Recovery as New Data Shows Strong Start to 2023“ (en). www.unwto.org. Qaraldi: 2023-yil 14-oktyabr.
  39. ↑ Ekin İnal; Mert Müstecaplıoğlu „Turkey has extended R&D and design centers incentive program“. Norton Rose Fulbright (2021-yil 29-mart). Qaraldi: 2023-yil 14-oktyabr.
  40. ↑ Kenworthy, Lane (1999). "Do Social-Welfare Policies Reduce Poverty? A Cross-National Assessment". Social Forces 77 (3): 1119–1139. doi:10.2307/3005973. http://www.lisdatacenter.org/wps/liswps/188.pdf. 
  41. ↑ Moller, Stephanie; Huber, Evelyne; Stephens, John D.; Bradley, David; Nielsen, François (2003). "Determinants of Relative Poverty in Advanced Capitalist Democracies". American Sociological Review 68 (1): 22–51. doi:10.2307/3088901. 
  42. ↑ „Social Expenditure – Aggregated data“. Organisation for Economic Co-operation and Development.
  43. ↑ „Overview“ (en). World Bank. Qaraldi: 2021-yil 4-aprel.
  44. ↑ 44,0 44,1 44,2 44,3 44,4 „Turkey, 2002-2024“. IMF World Economic Outlook Database, October 2023.
  45. ↑ „GDP, current prices: Billions of U.S. dollars“ (en). International Monetary Fund.
  46. ↑ „Erdoganomics is spreading across the world“ (2023-yil 6-iyul).
  47. ↑ Sinan Tavsan. „Turkey's new cabinet hints at less unorthodox Erdoganomics“. asia.nikkei.com (2023-yil 5-iyun).
  48. ↑ „Annual inflation in Turkey reaches record 25-year high of 85.5%“. euronews.com. Euronews (2022-yil 3-noyabr).
  49. ↑ „Report for Selected Countries and Subjects“.
  50. ↑ „Industry Breakdown of Companies in Turkey“. HitHorizons.
  51. ↑ „Türkiye“ (en-US). International Fund for Agricultural Development. Qaraldi: 2023-yil 12-aprel.
  52. ↑ 52,0 52,1 52,2 „Turkey – Country Commercial Guide“. International Trade Administration, U.S. Department of Commerce (2022-yil 26-iyul).
  53. ↑ „Hazelnuts: Turkey remains top producer“ (en). Mundus Agri (2022-yil 23-mart). Qaraldi: 2023-yil 7-avgust.
  54. ↑ Uğural, İsmail „Türkiye supplies 80% of world production of Oregano“ (en-GB). Turkish Agrinews (2023-yil 29-mart). Qaraldi: 2023-yil 19-aprel.
  55. ↑ 55,0 55,1 „Labour Force Statistics, 2022“. Turkstat. Qaraldi: 2023-yil 27-aprel.
  56. ↑ 56,0 56,1 56,2 „Turkey's farmers battle with soaring costs and mounting debt“. Financial Times (2022-yil 4-may). Qaraldi: 2022-yil 13-may.
  57. ↑ „Number of farmers in Turkey plummets below half a million“. Gazete Duvar (2022-yil 21-aprel). Qaraldi: 2022-yil 10-sentyabr.
  58. ↑ „World Bank Provides $341 Million Boost to Advance Green and Competitive Growth of Turkey's Agricultural Sector“ (en). World Bank (2022-yil 30-mart).
  59. ↑ „Gayri̇ Safi̇ Yurti̇çi̇ Hasila Değerler“ [Gross Domestic Product Values]. Ministry of Agriculture and Forestry (Turkey).
  60. ↑ „Turkey to privatize highways, bridges, and hydroelectric power plants to reduce current account deficit“ (en). Gercek News (2023-yil 1-noyabr). Qaraldi: 2023-yil 17-noyabr.
  61. ↑ Gostev, Aleksandr; Liklikadze, Koba. „Analysis: Erdogan Hoping Russian Invasion Of Ukraine Can Bolster Turkish Regional Power“. Radio Free Europe (2022-yil 30-aprel).
  62. ↑ Valero, Jorge. „EU and Turkey Discuss Easing Trade Relations Amid Warmer Ties“ (en). Bloomberg News (2023-yil 2-avgust). Qaraldi: 2023-yil 11-avgust.
  63. ↑ „Kamuda Stratejik Yönetim |“. www.sp.gov.tr. Qaraldi: 2023-yil 28-noyabr.
  64. ↑ 2019–23 strategic plan (updated in 2022) (Report). Ministry of Agriculture and Forestry. https://www.tarimorman.gov.tr/SGB/Belgeler/stratejikplan.pdf. 
  65. ↑ „Bakan Pakdemirli: 'Ülkemizde kullanılan tohumlukların yüzde 96'sı yurt içinde üretilmektedir'“. gazete banka (2021-yil 21-dekabr).
  66. ↑ Michael Kuser. „The Unknown TV Giant“. Bloomberg Businessweek. 2006-yil 13-iyunda asl nusxadan arxivlangan.
  67. ↑ Boulden, Jim. „Turkey switches on to TV market“. CNN (2005-yil 17-yanvar). Qaraldi: 2008-yil 29-avgust.
  68. ↑ „Europe's No. 3 TV Manufacturer, a Private Company: PROFILO-TELRA“. Business Wire. BNET (2005-yil 19-avgust). 2012-yil 30-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 29-avgust.
  69. ↑ "The Export Performance of the Turkish Clothing Industry in 2006 (Wayback Machine saytida 2007-11-28 sanasida arxivlangan)," ITKIB
  70. ↑ „Türkiye Otomotiv Sanayi 2022“. Otomotiv Sanayi Derneği. Qaraldi: 2023-yil 6-dekabr.
  71. ↑ „2021 Statistics | www.oica.net“. oica.net. Qaraldi: 2022-yil 26-avgust.
  72. ↑ „Otomotiv İhracatı 2008'de 22 Milyar 944 Milyon Dolara Ulaştı“. Haberler. 2015-yil 8-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 29-avgust.
  73. ↑ 29.08.2011 Pazartesi 15:58. „2008'de otomotiv ihracatı rekor kırdı“. bankakredimnet. 2017-yil 13-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 29-avgust.
  74. ↑ 74,0 74,1 Jay Ramey. „Turkey Bets on EVs with the Pininfarina-Designed TOGG“. autoweek.com (2019-yil 30-dekabr). 2022-yil 2-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 24-may.
  75. ↑ „TOGG Official Website“. togg.com.tr. Qaraldi: 2020-yil 3-aprel.
  76. ↑ 76,0 76,1 „'A game changer': Türkiye inaugurates its first national car plant“. TRT World (2022-yil 30-oktyabr).
  77. ↑ „Turkish auto exports hit 1m for first time in 2016“. Nikkei Asian Review.
  78. ↑ Gareth Jennings. „Turkish future fighter comes together ahead of 'victory day' roll-out“. janes.com (2022-yil 24-noyabr).
  79. ↑ „Turkey's Domestic 5th Generation TF-X Fighter Jet Is on the Final Assembly Line“. overtdefense.com (2022-yil 25-noyabr).
  80. ↑ Gastón Dubois. „TF-X/MMU: Turkey's future fifth-generation fighter is taking shape“. aviacionline.com. Aviacionline (2023-yil 8-yanvar).
  81. ↑ Joseph Trevithick. „Unique Sensor Setup Emerges on Turkey's Stealthy New Fighter“. thedrive.com (2023-yil 10-yanvar).
  82. ↑ Joseph Trevithick. „Our First Full Look at Turkey's New TF-X Stealthy Fighter“. thedrive.com (2023-yil 17-mart).
  83. ↑ Thomas Newdick. „Turkey's ANKA-3 Flying Wing Unmanned Combat Air Vehicle Flies“. www.thedrive.com (2023-yil 28-dekabr).
  84. ↑ „Turkish Stealth Drone Makes Debut Flight After Years of Secrecy“. Bloomberg (2023-yil 29-dekabr).
  85. ↑ „Turkey's ANKA III Fighter Drone Makes Debut Flight“. Bloomberg Television (2023-yil 29-dekabr).
  86. ↑ Emma Helfrich. „Turkey's 'Drone Carrier' Amphibious Assault Ship Enters Service“. thedrive.com (2023-yil 11-aprel).
  87. ↑ „Baykar's unmanned fighter aircraft completes first flight“. baykartech.com (2022-yil 15-dekabr).
  88. ↑ Tayfun Özberk. „Here Is How UAVs Will Be Recovered Aboard TCG Anadolu“. navalnews.com. Naval News (2022-yil 1-may).
  89. ↑ „Flight of the Baykar MIUS Kızılelma UCAV at Teknofest 2023“. Savunma Sanayii (2023-yil 30-aprel).
  90. ↑ „Baykar MIUS Kızılelma UCAV flies in formation with the Turkish Stars aerobatics team of the Turkish Air Force“. Habertürk TV (2023-yil 7-iyun).
  91. ↑ „Savunma Sanayi İhracat Artışı, Türkiye Ortalamasının Dört Katından Fazla Oldu“. Qaraldi: 2015-yil 27-fevral.
  92. ↑ „Turkey signs 487.78 bln deal to buy warplanes“. Reuters (2007-yil 11-may).
  93. ↑ „Turkey signs contract to buy 30 F-16 block 50+ jets“. F-16.net.
  94. ↑ „İstatıstıkler“ (tr). Turkish Steel Exporters Association. Qaraldi: 2023-yil 6-dekabr.
  95. ↑ Turkish Steel Producers Association. „Turkish Steel Producers Association“. dcud.org.tr. 2014-yil 9-yanvarda asl nusxadan arxivlangan.
  96. ↑ Gözlem Gazetesi. „Gözlem Gazetesi“. gozlemgazetesi.com. 2011-yil 4-noyabrda asl nusxadan arxivlangan.
  97. ↑ 97,0 97,1 Dan Mihalascu. „Turkey's National Carmaker Togg Starts Production Of 2023 C SUV EV“. insideevs.com (2022-yil 4-noyabr).
  98. ↑ „TOGG Official Website“. togg.com.tr. Qaraldi: 2020-yil 3-aprel.
  99. ↑ Frank-Jürgen Richter. „Developing an Innovation-Oriented Society“. horasis.org. Horasis (2023-yil 20-sentyabr). Qaraldi: 2023-yil 14-oktyabr.
  100. ↑ „Who We Are? – The Scientific and Technological Research Council of Turkey“. tubitak.gov.tr.
  101. ↑ „Türkiye Bilimler Akademisi“. tuba.gov.tr. 2014-yil 21-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 17-fevral.
  102. ↑ „Turkish Atomic Energy Authority – Mission of TAEK“. 2014-yil 8-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 9-avgust.
  103. ↑ „Space Launch System Project“. Undersecretariat for Defence Industries. 2013-yil 20-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 20-dekabr.
  104. ↑ Bekdil, Burak Ege.. „Turkey's Sat-Launcher Plans Raise Concerns“ (2013-yil 28-iyul). 2013-yil 30-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 20-dekabr.
  105. ↑ Bekdil, Burak Ege.. „Turkey Spends Big on Innovation“ (2013-yil 12-dekabr). 2013-yil 20-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 20-dekabr.
  106. ↑ „Turkish contractors rank second in world for ninth straight year“ (2016-yil 26-avgust). Qaraldi: 2018-yil 19-avgust.
  107. ↑ „The Top 250 International Contractors“. Enr.construction.com (2016-yil 24-avgust). Qaraldi: 2018-yil 19-avgust.
  108. ↑ 108,0 108,1 „Turkish International Contracting Services, 1972-2022“. Turkish Contractors Association. Qaraldi: 2024-yil 14-yanvar.
  109. ↑ Caglayan, Birsen Altayli. „Turkish cities could become 'graveyards' with building amnesty“. Reuters (2019-yil 26-fevral). Qaraldi: 2019-yil 11-mart.
  110. ↑ Tuba Ongun. „Istanbul Finance Center opens with inauguration of banking section“. Anadolu Agency (2023-yil 17-aprel).
  111. ↑ „Image of the Istanbul Financial Center“. bloomberg.com (2023-yil 10-may).
  112. ↑ „Istanbul Financial Center: Properties“. ifm.gov.tr. Qaraldi: 2023-yil 13-may.
  113. ↑ „Leading banks in Turkey by total assets, 2020“ (en). Statista. Qaraldi: 2024-yil 14-yanvar.
  114. ↑ „The Fate of Turkey's Battered Lira Hangs With Local Investors“. bloomberg.com. Bloomberg (2021-yil 14-oktyabr).
  115. ↑ „Turkish lira falls out of favour with local investors again“. aljazeera.com. Al Jazeera (2021-yil 14-oktyabr).
  116. ↑ „International Reserves and Foreign Currency Liquidity - March 2023“. tcmb.gov.tr. Central Bank of the Republic of Turkey. Qaraldi: 2023-yil 25-aprel.
  117. ↑ „Istanbul Stock Exchange: History of the Istanbul Stock Exchange“. Imkb.gov.tr. 2012-yil 25-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 29-avgust.
  118. ↑ „Ottoman Bank Museum: History of the Ottoman Bank“. Obarsiv.com. 2012-yil 14-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 29-avgust.
  119. ↑ 119,0 119,1 „Ottoman Bank Museum“. Ottoman Bank Museum. 2009-yil 18-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 18-iyun.
  120. ↑ „Istanbul Stock Exchange: "İMKB'nin Kuruluşundan İtibaren Önemli Gelişmeler" (Timeline of important events since 1985)“. Imkb.gov.tr. 2012-yil 25-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 29-avgust.
  121. ↑ Data – Finance (Wayback Machine saytida 5 December 2006 sanasida arxivlangan), World Development Indicators, World Bank
  122. ↑ „Millî Reasürans: Tarihçe“. Millire.com. 2011-yil 9-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 29-avgust.
  123. ↑ „Mistral Towers“. emporis.com. 2019-yil 1-mayda asl nusxadan arxivlangan.
  124. ↑ „Folkart Towers“. emporis.com. 2016-yil 15-martda asl nusxadan arxivlangan.
  125. ↑ „Ege Perla“. emporis.com. 2021-yil 15-aprelda asl nusxadan arxivlangan.
  126. ↑ „Yabancı sermayede rekor“ (tr). Anka News Agency. Hürriyet (2008-yil 21-fevral). Qaraldi: 2008-yil 21-fevral.
  127. ↑ „Turkey knocks six zeros off lira“. BBC (2004-yil 31-dekabr). Qaraldi: 2008-yil 20-iyul.
  128. ↑ „CHF/TRY (Swiss franc/Turkish lira) exchange rate history, 2006“. Qaraldi: 2024-yil 14-yanvar.
  129. ↑ „CHF/TRY (Swiss franc/Turkish lira) exchange rate history, 2007“. Qaraldi: 2024-yil 14-yanvar.
  130. ↑ Turkey warns against potential Bank Runs (Wayback Machine saytida 5 October 2011 sanasida arxivlangan)
  131. ↑ „Turkish Airlines is named the Best Airline in Europe at the 2012 World Airline Awards held at Farnborough Air Show“. Skytrax (2012-yil 12-iyul). 2013-yil 25-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 25-aprel.
  132. ↑ „Turkish Airlines named best airline in Europe for fifth year in a row – BUSINESS“ (2015-yil 17-iyun).
  133. ↑ „Turkish Airlines: International Flight Destinations“. Turkish Airlines. 2016-yil 19-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 22-iyun.
  134. ↑ „CIA World Factbook: Turkey“. 2021-yil 10-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 17-noyabr.
  135. ↑ „Study in Turkey: International Airports in Turkey“. 2013-yil 25-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 17-noyabr.
  136. ↑ „Year to date Passenger Traffic“. ACI (2014-yil 25-sentyabr). 2018-yil 13-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 25-sentyabr.
  137. ↑ „It will be the biggest airport of the world“ (2013-yil 24-yanvar). 2013-yil 29-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 24-yanvar.
  138. ↑ „Istanbul's New Erdoğan-Backed Airport to Be Named After... Erdoğan“. Newsweek (2014-yil 14-avgust).
  139. ↑ Gianluca Mezzofiore. „Erdogan Airport: Istanbul's Super Hub 'to be Named After Turkey's President-Elect'“. International Business Times UK (2014-yil 14-avgust).
  140. ↑ Heper, Metin. Historical Dictionary of Turkey, 2018. 
  141. ↑ Tim Gibson. „Turkey Has Built the World's Longest Suspension Bridge“. The B1M (2022-yil 11-may).
  142. ↑ „Why Turkey Built the World's Longest Suspension Bridge“. The B1M (2022-yil 11-may). Qaraldi: 2022-yil 22-may.
  143. ↑ „Groundbreaking ceremony for bridge over Dardanelles to take place on March 18“ (2017-yil 17-mart). Qaraldi: 2022-yil 22-may.
  144. ↑ „Karayolları Genel Müdürlüğü“. kgm.gov.tr. 2016-yil 9-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 10-dekabr.
  145. ↑ 145,00 145,01 145,02 145,03 145,04 145,05 145,06 145,07 145,08 145,09 145,10 145,11 „CIA World Factbook: Turkey“. Cia.gov. 2021-yil 10-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 29-avgust.
  146. ↑ UNWTO Tourism Highlights: 2019 Edition | World Tourism Organization, 2019. DOI:10.18111/9789284421152. ISBN 978-92-844-2115-2. 
  147. ↑ 147,0 147,1 „Health tourism earns above 544B to Turkey in 2019, under spotlight with COVID-19“. Daily Sabah. Daily Sabah (2020-yil 20-avgust). Qaraldi: 2021-yil 8-aprel.
  148. ↑ „The Global 2000“ (en). Forbes (2024-yil 6-iyun). Qaraldi: 2024-yil 13-iyun.
  149. ↑ „Economic Outlook No 109 – February 2022 – Long-term baseline projections“. 2022-yil 20-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 11-fevral.
  150. ↑ „Foreign Trade Statistics as of October 2012“ (Word document). Turkish Statistical Institute (2006-yil 30-noyabr). 2012-yil 21-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 29-avgust.
  151. ↑ Bartolomiej Kaminski. „Turkey's evolving trade integration into Pan-European markets“. World Bank (2006-yil 1-may). 2007-yil 14-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 29-avgust.
  152. ↑ „T.C. Ticaret Bakanlığı“ (tr). ticaret.gov.tr. Qaraldi: 2018-yil 8-sentyabr.
  153. ↑ „OEC – Turkey (TUR) Exports, Imports, and Trade Partners“ (en). oec.world. Qaraldi: 2019-yil 23-sentyabr.
  154. ↑ „Turkey balks at coal phaseout amid growing energy woes – Al-Monitor: The Pulse of the Middle East“ (en). al-monitor.com (2022-yil 4-mart). Qaraldi: 2022-yil 9-mart.
  155. ↑ „World Bank Group to Discontinue Doing Business Report“ (en). World Bank. Qaraldi: 2021-yil 16-sentyabr.
  156. ↑ 156,0 156,1 Zumbrun, Josh. „World Bank Cancels Flagship 'Doing Business' Report After Investigation“ (en-US). The Wall Street Journal (2021-yil 16-sentyabr). Qaraldi: 2021-yil 16-sentyabr.
  157. ↑ „Turkey's trade deficit jumps 137 per cent in 2022“. Duvar (2023-yil 31-yanvar). Qaraldi: 2023-yil 12-iyun.
  158. ↑ „Turkey Mid-Size Sustainable Energy Financing Facility (MidSEFF)“. Stantec. 2020-yil 24-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 12-yanvar.
  159. ↑ Devranoglu, Nevzat; Butler, Daren. „Factbox: Turkey's raft of pre-election spending to swell budget“ (en). Reuters (2022-yil 30-dekabr). Qaraldi: 2022-yil 31-dekabr.
  160. ↑ „2 milyon 22 bin ailenin 80 liraya kadar elektrik faturasını devlet ödeyecek“. Diken (2019-yil 28-fevral). 2019-yil 28-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 21-aprel.
  161. ↑ „IEA head: Turkey could benefit from energy resource glut in upcoming period“ (2019-yil 30-dekabr). 2019-yil 31-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 12-mart.
  162. ↑ „Global Coal Power Economics Model Methodology“. 2020-yil 21-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 21-aprel.
  163. ↑ 163,0 163,1 „Wind vs. Coal Power i Turkey/Solar PV vs. Coal in Turkey“. Carbon Tracker (2020). 2020-yil 18-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 21-aprel.
  164. ↑ Energy Deals 2019 (Report). PricewaterhouseCoopers. February 2020. https://www.pwc.com.tr/energy-deals. Qaraldi: 12 January 2021. 
  165. ↑ TarantoAydınalp_KöksalDal (2020).
  166. ↑ „Erdoğan announces discounts on residence electricity and natural gas prices ahead of Turkey's elections“. Hürriyet Daily News (2018-yil 25-dekabr). 2019-yil 27-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 21-aprel.
  167. ↑ „Voters in Turkey keep energy policy in mind when voting: Survey“. Hürriyet Daily News (2019-yil 19-mart). 2020-yil 9-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 21-aprel.
  168. ↑ Machen, Ronald; Jones, Matthew; Varghese, George; Stark, Emily „Investigation of Data Irregularities in Doing Business 2018 and Doing Business 2020“. World Bank (2021-yil 15-sentyabr). 2021-yil 16-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan.
  169. ↑ Lessons from global experiences for accelerating energy transition in Turkey through solar and wind power (Report). Shura. 2019. https://www.shura.org.tr/wp-content/uploads/2018/12/SHURA_Lessons-From-Global-Experiences-for-Accelerating-Energy-Transition-in-Turkey-Through-Solar-and-Wind-Power_Full-Report.pdf. Qaraldi: 19 February 2019. 
  170. ↑ https://www.mfa.gov.tr/turkeys-energy-strategy.en.mfa#:~:text=Furthermore%2C%20T%C3%BCrkiye%20has%20ranked%205th, at%20the%20end%20of%202022. Andoza:Bare URL inline
  171. ↑ Tezcür, Günes Murat. The Oxford Handbook of Turkish Politics (en). Oxford University Press, 2022. ISBN 978-0-19-006489-1. 
  172. ↑ Ergenç, Ceren; Göçer, Derya „China's Response to Türkiye's Volatile Authoritarianism“. Carnegie Endowment for International Peace (2023-yil 5-may).
  173. ↑ „Energy consumption by source, Turkey“. Our World in Data. Qaraldi: 2022-yil 2-avgust.
  174. ↑ 174,0 174,1 174,2 174,3 „A Cold Winter: Turkey and the Global Natural Gas Shortage“ (en-GB). Centre for Economics and Foreign Policy Studies (Edam) (2021-yil 6-oktyabr). 2021-yil 17-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 19-dekabr.
  175. ↑ „Can Sakarya pave the way for Turkey's gas independence?“. IHS Markit (2023-yil 25-aprel). Qaraldi: 2023-yil 29-sentyabr.
  176. ↑ „Executive Summary: Net Zero 2053: A Roadmap for the Turkish Electricity Sector“. Shura (2023). — „"the share of the renewables is almost 40%"“.
  177. ↑ Coskun, Orhan. „Turkey may hike April industry, power plant gas prices more than 20% -sources“ (en). Reuters (2022-yil 31-mart). Qaraldi: 2022-yil 14-iyul.
  178. ↑ „Energy consumption by source, Turkey“. Our World in Data. 2023-yil 1-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 2-avgust.
  179. ↑ DifiglioGürayMerdan (2020), ss. 203.
  180. ↑ DifiglioGürayMerdan (2020), ss. 206.
  181. ↑ „Turkey's current account deficit at $4.1 bln in November; $48 billion in 2022“ (en). Reuters (2023-yil 6-yanvar). 2023-yil 8-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 8-yanvar.
  182. ↑ „Russia top energy supplier to Turkey despite Western sanctions“.
  183. ↑ 183,0 183,1 „Türkiye - Countries & Regions“ (en-GB). IEA. Qaraldi: 2024-yil 23-fevral.
  184. ↑ 184,0 184,1 „Coal“. Ministry of Energy and Natural Resources (Turkey). Qaraldi: 2020-yil 1-noyabr.
  185. ↑ „Turkey failing to adopt international air quality standard values, groups say“. Ahval (2022-yil 30-mart). — „Homes and businesses in many Turkish cities burn coal, including the cheap and highly polluting lignite, to produce energy for heating and other purposes.“.
  186. ↑ (en-GB) Curing Chronic Coal: The health benefits of a 2030 coal phase out in Turkey (Report). Health and Environment Alliance. 2022. https://www.env-health.org/curing-chronic-coal-turkey/. 
  187. ↑ „Lignite coal – health effects and recommendations from the health sector“. Health and Environment Alliance (HEAL) (2018-yil dekabr). 2018-yil 11-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 10-yanvar.
  188. ↑ Ersoy (2019), s. 5.
  189. ↑ „Turkey breaks local coal production record in 2018“. Anadolu Agency (2019-yil 16-yanvar). 2019-yil 3-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 2-fevral.
  190. ↑ „Social and Employment Impacts of Climate Change and Green Economy Policies in Türkiye | United Nations Development Programme“ (en). UNDP. Qaraldi: 2022-yil 21-avgust.
  191. ↑ Yackley, Ayla Jean. „Turkish inflation pushes past 54% as food and energy prices soar“. Financial Times (2022-yil 3-mart). Qaraldi: 2022-yil 4-mart.
  192. ↑ Türkiye Electricity Review 2024 (Report). Ember. https://ember-climate.org/app/uploads/2024/03/Turkiye-Electricity-Review-2024.pdf. 
  193. ↑ „Turkey transfers operating rights of seven coal fields to private companies“. Hürriyet Daily News (2018-yil 12-oktyabr). 2018-yil 12-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 12-oktyabr.
  194. ↑ „USGS Chromium Production Statistics“.
  195. ↑ „USGS Boron Production Statistics“.
  196. ↑ „USGS Antimony Production Statistics“.
  197. ↑ „USGS Lead Production Statistics“.
  198. ↑ „USGS Iron Ore Production Statistics“.
  199. ↑ „USGS Molybdenum Production Statistics“.
  200. ↑ „USGS Gypsum Production Statistics“.
  201. ↑ „USGS Graphite Production Statistics“.
  202. ↑ „USGS Salt Production Statistics“.
  203. ↑ „Gold Mining Industry | Turkish Gold Miners Association“ (en-US). Qaraldi: 2021-yil 5-oktyabr.
  204. ↑ DifiglioGürayMerdan (2020), s. 37.
  205. ↑ „Coal Phase-out in the Turkish Power Sector towards net-zero emission targets: An Integrated Assessment of Energy-Economy-Environment Modeling“.
  206. ↑ Greenness of Stimulus Index – 6th Edition (Report). F4B. July 2021. https://www.f4b-initiative.net/publications-1/greenness-of-stimulus-index---6th-edition. 
  207. ↑ Acar, Sevil; Challe, Sarah; Christopoulos, Stamatios; Christo, Giovanna (2018). "Fossil fuel subsidies as a lose-lose: Fiscal and environmental burdens in Turkey". New Perspectives on Turkey 58: 93–124. doi:10.1017/npt.2018.7. https://pdfs.semanticscholar.org/ca3d/038634a2b6bf7886688e17840aa7dc19652d.pdf. 
  208. ↑ Climate Policy Factbook (Report). BloombergNEF. 2021-07-20. p. 29. https://about.bnef.com/blog/new-report-finds-g-20-member-countries-support-fossil-fuels-at-levels-untenable-to-achieve-paris-agreement-goals/. 
  209. ↑ „Turkey“ (en-US). Energy Policy Tracker. Qaraldi: 2021-yil 15-noyabr.
  210. ↑ Climate Policy Factbook (Report). BloombergNEF. 2021-07-20. p. 32. https://about.bnef.com/blog/new-report-finds-g-20-member-countries-support-fossil-fuels-at-levels-untenable-to-achieve-paris-agreement-goals/. 
  211. ↑ https://shura.org.tr/wp-content/uploads/2023/09/SHURA-2023-08-YO-Elektrifikasyon.pdf [formatsiz URL PDF]
  212. ↑ „Unemployment rises according to Employment Agency, TurkStat says the opposite“.
  213. ↑ Yilmaz, Onur; Yetisgin, Cansu „Turkey's 11th Development Plan Needs to be Updated to Ensure a Green Recovery for Sectors Affected by COVID-19“ (en-US). Climate Scorecard (2020-yil 27-iyul). Qaraldi: 2020-yil 29-iyul.
  214. ↑ „Poverty & Equity Brief“.
  215. ↑ „Turkey TR: Poverty Headcount Ratio at National Poverty Lines: % of Population | Economic Indicators | CEIC“. www.ceicdata.com. Qaraldi: 2023-yil 26-dekabr.
  216. ↑ „GDP per capita in PPS“. Eurostat. Qaraldi: 2020-yil 24-may.
  217. ↑ „Anchors aweigh“ (2010-yil 21-oktyabr). Qaraldi: 2010-yil 30-oktyabr.
  218. ↑ „Data“. appsso.eurostat.ec.europa.eu. Qaraldi: 2020-yil 4-aprel.
  219. ↑ „Data“. appsso.eurostat.ec.europa.eu. Qaraldi: 2020-yil 4-aprel.

Tashqi havolalar

tahrir
 
 Vikiomborda Turkiya iqtisodiyoti
haqida turkum mavjud 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Turkiya_iqtisodiyoti&oldid=5134579" dan olindi