Chigʻatoylar
Chigʻatoylar — XIII asrning ikkinchi yarmidan XIV asrning ikkinchi yarmigacha boʻlgan davrda Movarounnahr koʻchmanchi aholisining bir qismi nomi. Chingizxonning oʻgʻli — Chigʻatoy nomi bilan bogʻliq. Maʼlumki XIII asr boshlarida Movarounnahr Chigʻatoy ulusi tarkibiga kirgan. Bu davrda (XIII-XIV asrlarda) „Chigʻatoy“ atamasi dastlab Chigʻatoy atrofidagi aslzodalar, qoʻshini va ularning avlodlarini anglatgan. XIV asrga kelib, koʻchmanchilar va oʻtroq aholining oʻzaro taʼsiri natijasida maxsus tarixiy-madaniy majmua shakllandi, uning tashuvchilari chigʻatoy turklari deb ataldi. chigʻatoy tili va chigʻatoy adabiyotining qoʻshilishi ham xuddi shu davrga toʻgʻri keladi. Keyinchalik XV asrda Movarounnahr va Sharqiy Turkistonning turkiy aholisi chigʻatoylar deb atalgan.
| Chigʻatoylar | |
|---|---|
| Oʻz nomi | چاغاتاي |
| Hozirgi joylashuv areali va aholi soni | |
| Movarounnahr | |
| Til | chigʻatoy tili |
| Dini | Islom dinining sunniylik mazhabi |
| Etnik guruhlar | oʻzbeklar |
| Kelib chiqishi | turkiylar va moʻgʻullar |
Kelib chiqishi
tahrir1224-yilda Movarounahr Chigʻatoy ulusi tarkibiga kirdi. Turkiyzabon xalqlar orasida urugʻ va urugʻ boʻlinmalarini ajdodlari (yoki boshliqlari) nomi bilan chaqirish odat tusiga kirgan, shuning uchun nafaqat Chigʻatoy xonining avlodlari, balki eng yaqin doiralari, sheriklari va saroy aʼyonlari ham oʻzlarini Chigʻatoy urugʻi sifatida tasniflay boshladilar[1]. Bu davrda (XIII-XIV asrlar) „Chigʻatoy“ atamasi dastlab chigʻatoylar qurshovida boʻlgan aslzodalar, qoʻshin va ularning avlodlarini anglatgan. Baʼzi tadqiqotchilarning fikricha, bu belgi dastlab Chigʻatoy qoʻshinini tashkil etgan moʻgʻul qabilalariga nisbatan qoʻllangan. XV asr oxiri — XVI asr boshlarida Movarounnahrning turkigoʻy va forsigoʻy oʻtroq aholisi chigʻatoy deb ataldi[2]. Movarounnahrda va XV asrda imtiyozli harbiy mulkni tashkil etgan turkiy yoki turklashgan koʻchmanchilar, Chigʻatoy naslidan boʻlgan sulola boʻlmaganda ham oʻzlarini „chigʻatoy“ deb atashgan[3].
XVI-XVII asrlarda Movarounnahrning oʻtroq turkiy aholisining katta qismi oʻzbek nomini qabul qildi. XVIII asr manbalarida Boburiylar saltanatining qoʻshini chigʻatoylar deb atalgan.
Manbalarda chigʻatoy nomidan tashqari turli turk-moʻgʻul etnonimlari ham qayd etilgan: barlos, derbet, nukus, nayman, qipchoq, dugʻlat, qiyot, jaloyir, suldus, merkitlar, yasovur, qavchin, qangʻli[4], tulkichi, arlot (olot), tatar va b. Koʻchmanchi oʻzbek askarlari Amir Temur xizmatida boʻlgan, masalan, manbalarda 1366-yilda Qarshida, shuningdek, Temur xizmatida boʻlgan beklar (Baxt Xoʻja Oʻzbek) oʻzbek askarlari haqida maʼlumotlar keltirilgan. 1399-yilda Hindiston yurishida Temur qoʻshinlari tarkibida oʻzbeklarning 400 ta uyi boʻlgan[5].
Movarounnahrda bir necha oy qolgan Kastiliya elchisi Klavixo oʻz yodnomalarida mintaqa aholisining nomi sifatida “chakatay” soʻzini tilga oladi[6]. 1405-yilda Amir Temur vafotidan keyin mamlakatdagi siyosiy vaziyat tez oʻzgara boshladi. Agar Temur davrida ham “chigʻatoy” atamasi butun mamlakat aholisini emas, faqat hukmron harbiy mulkni nazarda tutgan boʻlsa, XV asrda u yanada kengroq ma’no kasb etdi: Turonning butun turkiy aholisi chigʻatoylar deb atala boshlandi, shu jumladan, ilgari kelgan qabilalar (masalan, qarluqlar) koʻchmanchi qismi bilan cheklanmagan[7].
Keyinchalik temuriylarning Muhammad Shayboniy bilan kurashi davrida Turon aholisi yangi kelgan oʻzbeklardan farqli ravishda baʼzi manbalarda “chigʻatoy xalqi” (chagʻatoy eli) deb atalgan[8].
XIV asr oʻrtalarida Chigʻatoy ulusi ikki alohida davlatga parchalanib ketganidan keyin. “chigʻatoy” atamasi faqat gʻarbiy davlat (Temuriylar davlati) va uning aholisi uchun qolgan. Yangi tashkil etilgan ikki davlat aholisi, deb yozadi Haydar Dugʻlatiy, “oʻzaro adovat tufayli ular bir-birini har xil kamsituvchi ismlar bilan ataydilar, yaʼni: chagʻatoylar moʻgʻullarni – jete, moʻgʻullar esa chigʻatoylarni qoraunaslar deyishadi”[9].
Bir qator asarlarda chigʻatoylarning turkiy-moʻgʻullarning aralash kelib chiqishi haqida soʻz boradi[10][11]. I.P. Magidovichning yozishicha, chigʻatoylar chigʻatoy moʻgʻullari, yaʼni turkiy moʻgʻul qabilalarining avlodlaridir[12][13].
XIX—XX asrdagi chigʻatoylar
tahrirXIX asr oxiri — XX asr boshlarida chigʻatoylarning maʼlum qismi turkigoʻy boʻlsa, qolgani forsigoʻy boʻlgan. Lekin, ularning koʻpchiligi 2 til — turkiy va forsiyda erkin soʻzlashgan. XX asr boshlarida Oʻzbekiston va Tojikistonning janubida Shayboniyxon yurishlarigacha yashagan aholi avlodlariga nisbatan chigʻatoy atamasi ishlatilgan. XX asr boshlarida chigʻatoylarning asosiy qismi hozirgi Oʻzbekistonning Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlarida va Tojikistonning janubida yashagan. Chigʻatoylarning maʼlum guruhlari Oʻzbekistonning Xorazm, Buxoro, Navoiy, Samarqand viloyatlari hamda Shimoliy Afgʻoniston va Pokistonda ham yashagan.
Manbalar
tahrir- ↑ Karmisheva B. X., Ocherki etnicheskoy istorii yujnix rayonov Tadjikistana i Uzbekistana, M., 1976, S. 323.
- ↑ Sultanov T. I. K istoriografii etnopoliticheskoy istorii ulusov Djuchi i Chagataya. Zolotoordinskoe obozrenie, T. 5, № 1, 2017. S. 74—92.
- ↑ Blagova G. F. „Tyurksk. chaҕataj — russk. chagatay-/djagatay- (Opit sravnitelnogo izucheniya starogo zaimstvovaniya)“ // Tyurkologicheskiy sbornik 1971. Sbornik pamyati V. V. Radlova. M.: „Nauka“, Glavnaya redaksiya vostochnoy literaturi, 1972. S. 167—205.
- ↑ История Казахстана в персидских источниках. — Алматы: Дайк-Пресс, 2006. — 117 с.
- ↑ Шараф ад-Дин Али Йазди. Зафарнамэ. / Предисл., пер. со староузбекского А. Ахмедова. — Т.: Узбекистан, 2008. — С. 48, 84, 107, 249.
- ↑ Пилипчук Я. В. Улус Чагатая и государство Тамерлана XIII — начала XV веков по сведениям европейских источников. Культурное наследие Евразии. Алматы, 2016. С. 658-679. стр. 665.
- ↑ Chigʻatoylar. Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi – Toshkent, 2000-2005-yil
- ↑ Трепавлов В. В. Шибаны: несостоявшийся этноним. Золотоордынское обозрение, Т. 7, № 2, 2019. С. 351—371.
- ↑ Ибрагимов С. К. Материалы по истории казахских ханств XV—XVIII веков: (Извлечения из перс. и тюрк. сочинений). — Алма-Ата: Наука, 1969. — С. 216. — 648 с.
- ↑ Чвырь Л. А. Обряды и верования уйгуров в XIX-XX вв: очерки народного ислама в Туркестане. — Восточная литература РАН, 2006. — С. 36. — 286 с. — ISBN 9785020184930.
- ↑ История Туркменской ССР. — Изд-во Академии Туркменской ССР, 1957. — С. 377.
- ↑ Краткие Сообщения. Институт этнографии имени Н. Н. Миклухо-Маклая. — 1957.
- ↑ Советская этнография. — Изд-во Академии наук, 1969. — С. 44.
Adabiyotlar
tahrir- Karmisheva B. X., Ocherki etnicheskoy istorii yujnix rayonov Tadjikistana i Uzbekistana, M., 1976.
| Ushbu maqolada Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan. |