Chigʻatoy ulusi
Chigʻatoy (Jagʻatay) ulusi yoxud Chigʻatoy oʻrdasi, Chigʻatoy xonligi, Chigʻatoy davlati (moʻgʻ.: Цагаадайн улс; oʻzbekcha: Chigʻatoy ulusi; xitoycha: 察合台汗國; forscha: خانات جغتای) — Moʻgʻul imperiyasidan soʻng 1224-yilda Chingizxonning ikkinchi oʻgʻli Chigʻatoyxon va uning vorislari hukmronlik qilgan yerlarni oʻz ichiga olgan moʻgʻul, keyinroq turklashgan ulus[4][5]. XIII asr oxirlarida xonlik oʻzining eng yuqori choʻqqisida Orol dengizining janubida Amudaryodan to hozirgi Moʻgʻuliston va Xitoy chegarasidagi Oltoy togʻlarigacha choʻzilgan, bu taxminan tugatilgan Qoraxitoylar davlatiga toʻgʻri keladi[6].
| Chigʻatoy ulusi chigʻatoycha: Chaģatoy ulusi Imperiya | |||||||
| |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||
 XIII asrda Duvaxon davrida Chigʻatoy ulusi hududi (yashil rangda) | |||||||
| Poytaxti | Olmaliq (hozirgi Xitoy hududida joylashgan tarixiy shahar) [1224—1266] Qarshi [1318—1326] | ||||||
| Til(lar)i | moʻgʻul tili (avval boshida)[1][2], chigʻatoy tili, fors tili | ||||||
| Dini | Islom, Shomonlik, Tangrichilik | ||||||
| Pul birligi | tangalar (kepaki, dirham), pul | ||||||
| Maydoni | 3 500 000 km² (1310)[3] | ||||||
| Boshqaruv shakli | monarxiya | ||||||
| Sulola | chingiziylar | ||||||
| Qonun chiqaruvchi hokimiyati | Qurultoy | ||||||
| Hukmdorlar unvoni | xon | ||||||
| Tarix | |||||||
| - 1224-yilda | Chigʻatoy ulusi tashkil topadi | ||||||
| - 1242-yilda | Chigʻatoyxon vafot etadi | ||||||
| - 1340-yillarda | Chigʻatoy ulusi ikkiga boʻlinib ketadi | ||||||
| - 1370-yilda | Ulusning gʻarbiy qismi barham topadi | ||||||
| - 1680-yillarda | Ulusning sharqiy qismi barham topadi | ||||||
| Meros boʻlib oʻtishi | |||||||
| ← Moʻgʻullar davlati Moʻgʻuliston (qadimgi davlat) → Temuriylar → Yorkent xonligi → Turfon xonligi → | |||||||
Chigʻatoy ulusidagi moʻgʻullari oʻzlarining boshqaruv tarzida asosan koʻchmanchi boʻlib qolishgan va XV asr oxirigacha shahar markazlarida oʻrnashmaganlar. Chigʻatoy ulusidagi moʻgʻullar Movarounnahr va Tarim havzasidagi shahar aholisi ustidan hukmronlik qilganlar.
Tarixi
tahrirChingizxon tirikligidayoq yerni to‘rt o‘g‘liga bo‘lib bergan. Chig‘atoyxonga qanday yer berilganligi bo‘yicha tadqiqotchilar turlicha fikr bildiradilar. Chigʻatoy yerlari va saroylari haqidagi ilk maʼlumotlar Chan Chunning esdaliklarida uchraydi. U 1222-yilda Chingizxon bilan uchrashish uchun Oʻrta Osiyoga borganini, 1223-yilda esa u bilan uchrashib, chigʻatoylar xonadonidan oʻtganini qayd etgan. Oʻsha paytda chigʻatoylar xonadoni Ili daryosining janubida joylashgan edi[7].
Yana bir fikrga koʻra, Chigʻatoyxon tugatilgan Qoraxitoy imperiyasiga taxminan mos keladigan hududlar: Issiqkoʻl, Ili daryosi, Chu daryosi, Talas, Movarounnahr va Tarim havzasini meros qilib oladi.
.png)
Chigʻatoyxon oʻz xonligida toʻliq mustaqil boʻlmagan va ancha vaqt Qoraqurumdan buyruq olgan. Koʻchmanchilik bilan shugʻullanuvchi moʻgʻullarning oʻtroq aholini boshqarish tajribasi yoʻqligi bois Chigʻatoyxon oʻziga tegishli ulusni boshqarishni avval xorazmlik Mahmud Yalavochga, soʻngra uning oʻgʻli Masʼudbekka (1238—1289) topshiradi. Oʻzi esa umrining oxirigacha ukasi Oʻqtoy qoon saroyida bosh maslahatchi tarzida faoliyat koʻrsatadi. Chigʻatoy ulusidan olinadigan daromadlarning asosiy qismi Qoraqurumga joʻnatilgan. Qolgan qismini mahalliy aholidan tayinlangan oliy hokim ulus ehtiyojlari hamda qoʻshin xarajatlari yoʻlida sarf qilish huquqiga ega boʻlgan. Chigʻatoy ulusida ham Chingizxon barpo etgan moʻgʻullar davlatidek mehnatkash omma nafaqat moʻgʻul bosqoqlari, dorugʻalari, balki mahalliy zodagonlar va oqsuyaklar tomonidan ham ezilgan. Dehqonlar, hunarmandlar, kosiblar, chorvadorlar ilgaridan mavjud boʻlgan soliqlardan tashqari moʻgʻullar joriy qilgan yangi soliq va oʻlponlarni toʻlashga majbur edi. Oxir oqibat Chigʻatoy ulusining qishloq va shaharlarida moʻgʻullarga va yerlik zodagonlarga nisbatan noroziliklar kuchaygan, qoʻzgʻolonlar boʻlib oʻtgan. Shulardan biri 1238-yildagi Mahmud Torobiy qoʻzgʻolonidir. Biroq Masʼudbek qoʻzgʻolonni bostirib, xalqni moʻgʻul qasosidan qutqardi. Chigʻatoyxon 1242-yilda vafot etadi va uning oʻrniga nabirasi Qorahuloku oʻtiradi, chunki uning otasi Mutukan 1221-yilda Bomyon qamalida oʻldirilgan. Qorahuloku mustaqil hukmronlik qilish uchun juda yosh edi, shuning uchun uning oʻrniga beva xotin Ebuskun regent sifatida hukmronlik qildi. 1246-yilda Guyukxon uning oʻrniga amakilaridan biri Yesu Munkeni tayinlaydi. Yesu Mungke hokimiyat tepasiga keldi, chunki u Guyukxonning yaqin doʻsti edi. U davlat ishlarini xotini va vaziri Behiddin Margʻinoniyga topshirgan ichkilikboz edi. 1252-yilda u Manguqoon tomonidan taxtdan olindi va u yana Qorahulokuni taxtga oʻtkazadi[8]. Manguqoon va Botuxon Chigʻatoy ulusini mulk sifatida tugatib, uni Tuli va Joʻji vorislari oʻrtasida taqsimlashga kelishib olishgan. 1251-yil imperiya poytaxti Qoraqurumda boʻlib oʻtgan qurultoyda Mangu qoon etib saylangach, chigʻatoy xonzodalarning koʻpchiligi Oʻktoy qoon avlodlari qatori qatl qilingan. Chigʻatoy ulusini Mangu qoon va Botuxon boʻlishib olganlar. Movarounnahr Botuxonga qaram boʻlib qolgan. XIII asrning 60-yillarida Chigʻatoyxonning 6-farzandi Baydarning oʻgʻli Olgʻu (1261—1265) chigʻatoylar hokimiyatini qayta tiklashga erishadi. Olgʻu vafot etgach, uning vorislari — Muborakshoh va Baroqxon mahalliy aholi bilan yaqinroq munosabatda boʻlish maqsadida musulmonlikni qabul qilganlar. 1266-yil Chigʻatoy ulusi xoni qarorgohi Yettisuvdan Movarounnahrga — Ohangaronga koʻchiriladi. Baroqxon hukmronligi vaqtida Xaydu koʻrsatmasiga muvofiq Masʼudbek tomonidan Buxoro qayta tiklanadi. Fargʻona vodiysida yangi shahar — Andijonga asos solinadi. Kepakxon (1318—1326) davrida qarorgoh Qashqadaryoga koʻchiriladi, qadimgi Nasaf yaqinida Qarshi shahri barpo etiladi. Ulus Erondagi kabi maʼmuriy birliklar hamda soliq undiriluvchi tumanlarga (Fargʻona va Qashqarda — oʻrchin) taqsimlanadi, yagona pul birligi — kepakiga oʻtiladi. Ammo moʻgʻul mulklarini birlashtirish va markazlashtirish maqsadida oʻtkazilgan maʼmuriy va moliyaviy islohotlar siyosiy tarqoqlikka barham berishga qodir emas edi.
Ulusning barham topishi
tahrir1326-yil oxirida Tarmashirin Chigʻatoylar ulusi taxtiga oʻtirdi. U ulusda 1334-yilgacha hukmronlik qildi. Ibn Battuta Tarmashirin bilan Naxshab shahri yaqinida uchrashgan. Tarmashirin musulmon boʻlgan va oʻtroq turmush tarzini afzal koʻrgan va musulmonlar uni Alouddin deb atashgan. Ayrim shahzodalar uning koʻchmanchi an’analaridan mutlaqo voz kechdi deb da’vo qilib, unga qarshi isyon koʻtardilar. Qoʻzgʻolonga Duva-Temurxonning oʻgʻli Buzan boshchilik qildi, u Tarmashirinni agʻdarib, uni oʻldiradi[9].
Buzan bir necha oy hukmronlik qildi va 1334-yilda taxt Duvaxonning nevarasi Djenkshixonga topshirildi. Djenkshixon buddist boʻlib, 1332-yilda Duva-Temurxon huzuriga 172 nafar rus asirlarini yuborgani uchun pul mukofoti olgan. Jenkshixon saroyi Olmaliqda boʻlib, katolik rohiblari shahar yaqinidan yer sotib olib, ibodatxona qurishgan. 1338-yilda Djenkshixonni oʻz ukasi Esan Temur taxtdan agʻdaradi. Tez orada Enus-Temurxon akasining oʻlimida onasini aybladi. Shundan soʻng Chigʻatoy ulusi taxtini salibchilarga qarshi qirgʻinlar uyushtirgan Oʻqtoyxon avlodidan boʻlgan Ali sulton egalladi. Suiqasd paytida barcha katolik rohiblari oʻldirilgan.
Ali sulton keyin Kunjigʻxonning nabirasi Muhammad Poʻlodxon boʻlib, uning oʻrniga Yasaurning oʻgʻli Qozonxon taxtga oʻtirdi. Qozonxon 1346-yilda urush yillarida tanazzulga yuz tutgan xonlikni mustahkamlash uchun olib borilayotgan kurashlarda qozoq shahzodasi qoʻlidan oʻldirilgan. Uning vorislari hukmronlikni faqat tabiiy hol sifatida olib borgan va davlatning haqiqiy hokimiyati moʻgʻul va turkiy shahzodalar qoʻliga oʻtgan. Olimlarning hisob-kitoblariga koʻra, 1241-yildan 1370-yilda Dogʻoʻlon Temur hokimiyat tepasiga kelgunga qadar Chigʻatoy ulusida jami 25 ta xon almashgan[10].
Biroq mintaqada 1346-yilda Qozonxondan soʻng oʻqtoylar sulolasi xoni Donishmanji ikki yil davomida ulusni oʻz qoʻliga oladi. Shundan soʻng 1370-yilgacha moʻgʻul va turkiy shahzodalarning qoʻgʻirchoqlari Bayonqulixon va Temurshoh 13 yil davomida birin-ketin taxtga oʻtirdilar. Moʻgʻulistonda 1348-yilda hokimiyat tepasiga kelgan 18 yoshli Tugʻluq Temur Duvaxonning nabirasi deb eʼlon qilindi. Tugʻluq Temurning onasi Duvaxonning oʻgʻli Emilxoʻjaning xotini boʻlib, u vafot etganida ikkinchi erining uyiga borgani taxmin qilinadi[11].
Ba’zi tadqiqotchilar Tugʻluq Temurni Chigʻatoy ulusi xoni deb hisoblamaydilar, chunki uning Chigʻatoy ulusi xoni boʻlgani juda shubhali. Ayrim olimlar Qozonxonni Chigʻatoy ulusining soʻnggi xoni deb hisoblaydilar. Shunday qilib, 1370-yil Oʻrta Osiyoda Amir Temur saltanatining oʻrnatilishi chigʻatoylar hokimiyatiga barham berdi. Biroq bu hududda bir muddat ulus qoldiqlari hisoblanmish bir qancha koʻchmanchilar uyushmasi saqlanib qoldi.
XIV asr chigʻatoylarning ona tili
tahrirArab sayohatchisi Ibn Battuta Chigʻatoy ulusining hukmdori Kebekxon (1318-1326) haqidagi maʼlumotlarga asoslanib, uning turkiy tilda gapirgani haqida maʼlumot beradi: Xon (Kebekxon) hayron boʻlib: „Yaxshi“ deb aytgan[12]. Bu dalillar shuni koʻrsatadiki, Chigʻatoy ulusining chingiziylari XIV asr boshlarida turkiy tilining mahalliy qarluq shevasiga oʻtishgan.
Etnonim
tahrirChingizxonning barcha oʻgʻillaridan faqat Chigʻatoyning oʻz ismi bilan atalgan sulolasi va bu sulola asos solgan davlatga paydo boʻlgan. Chigʻatoylar orasida toʻrtta urugʻ alohida ahamiyatga ega edi: arlot, jaloyir, qavchin hamda barlos. Baʼzi tadqiqotchilarning fikricha, „chigʻatoy“ atamasi dastlab aynan Chigʻatoy qoʻshinini tashkil qilgan yuqorida nomlari sanab oʻtilgan moʻgʻul qabilalariga nisbatan qoʻllangan[13]. Movarounnahrda XV asrda imtiyozli harbiy imtiyozli mulklarga ega boʻlgan koʻchmanchi turkiy qabilalar ham chigʻatoylarga aloqalari boʻlmasa ham oʻzlarini chigʻatoylardan hisoblashgan[14].
Chigʻatoy ulusi parchalangandan keyin XIV asr oʻrtalarida ikkita alohida davlat shakllandi. Chigʻatoy atamasi faqat gʻarbiy davlat (Temur davlati) va uning aholisi uchun saqlanib qoldi. Mirzo Haydar Dugʻlatiyning yozishicha, „Yangi tashkil etilgan ikki davlat aholisi“ oʻzaro dushmanlik tufayli ular bir-birlarini har xil haqoratli nomlar bilan atashgan. Yaʼni: chigʻatoylar moʻgʻullarni jete, moʻgʻullar esa chigʻatoylarni qoraunaslar deb atashgan»[15].
1405-yilda Amir Temur vafotidan keyin mamlakatdagi siyosiy vaziyat keskin oʻzgardi. Sohibqiron davrida «chigʻatoy» atamasi butun mamlakat aholisiga emas, faqat harbiy sinfga tegishli aholiga nisbatan qoʻllangan boʻlsa, XV asrda u kengroq maʼnoga ega boʻldi: Movarounnahrning turkiy aholisining bir qismi, shu jumladan ilgari koʻchib kelgan qabilalar (masalan, qarluqlar), chigʻatoylar deb nomlana boshlagan[16]. Temuriylar elitasi vakillari, Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur oʻzlarini turk, Bobur esa Andijon aholisini turklar deb hisoblashgan. U oʻz xotiralarida shunday yozgan edi: «Andijon aholisining hammasi turk; shaharda va bozorda turkiy tilini bilmagan odam yoʻq. Odamlarning nutqi adabiy nutqqa oʻxshaydi»[17].
Keyinchalik, Temuriylarning Muhammad Shayboniy bilan kurashi davrida, Movarounnahr aholisi, baʼzi manbalarda, yangi kelgan oʻzbeklardan farqli oʻlaroq, „chigʻatoy xalqi“ (chigʻatoy eli) deb atalgan[18]. Etnografik maʼlumotlarga koʻra, mintaqa aholisining bir qismi XX asr boshlarida ham „chigʻatoy“ nomini qatʼiy saqlagan.
Oʻzbeklar bilan bir qatorda Oʻzbekistonning janubi-sharqi hamda Tojikiston janubida „chigʻatoy tojiklari“ ham boʻlgan. 1924-1925-yillarda ularning soni 63,500 ming nafarni tashkil etgan. Chigʻatoy tojiklari xarduriylar bilan birgalikda tojiklarning etnografik guruhlaridan biri boʻlib, o'ziga xosliklarini saqlab kelishgan. Garchi Chigʻatoyxon moʻgʻul boʻlgan boʻlsa ham chigʻatoy tojiklarining kelib chiqishi nomaʼlumligicha qolmoqda[19].
Adabiyot
tahrir- Рашидаддин. Сборник летописей. Т. 2, М.Л, 1952-1960;
- Бартольд В. В. Очерк истории Семиречья, Фрунзе, 1943.
- Бартольд В. В. История культурной жизни Туркестана, Л., 1927.
- Мирзо Улуғбек. Тўрт улус тарихи. — Т., 1996;
- Абдулғозийхон. Шажараи турк. — Т., 1992;
- Ўзбекистон халқлари тарихи. 1-ж. — T., 1992.
Izohlar
tahrir- ↑ История Казахстана и Центральной Азии. Билим, 2001 — 245-bet. ISBN 9785766724438.
- ↑ Григорьев А. П.. Монгольская дипломатика XIII-XV вв: чингизидские жалованные грамоты. Изд-во Ленинградкого университета, 1978 — 12-bet.
- ↑ Jonathan M. Adams, Thomas D. Hall and Peter Turchin (2006). "East-West Orientation of Historical Empires" (PDF). Journal of World-Systems Research (University of Connecticut). 12 (no. 2): 219–229.
- ↑ Black, Cyril E.; Dupree, Louis; Endicott-West, Elizabeth; Matuszewski, Daniel C.; Naby, Eden. The Modernization of Inner Asia. Armonk, N.Y.: M.E. Sharpe, 1991 — 57-bet. ISBN 978-1-315-48899-8.
- ↑ Upshur, Jiu-Hwa L.; Terry, Janice J.; Holoka, Jim; Cassar, George H.; Goff, Richard D.. Cengage Advantage Books: World History, 5th, Cengage Learning, 2011 — 433-bet. ISBN 978-1-133-38707-7.
- ↑ See Barnes, Parekh and Hudson, p. 87; Barraclough, p. 127; Historical Maps on File, p. 2.27; and LACMA for differing versions of the boundaries of the khanate.
- ↑ Бартольд В.В. Сочинения. М.: Наука, 1963. C. 460.
- ↑ Grousset, René (1970). The Empire of the Steppes: A History of Central Asia. New Brunswick, NJ: Rutgers University Press. ISBN 978-0-8135-1304-1. p. 328-329.
- ↑ Бартольд 1963, c. 76.
- ↑ Босворт 1971, c. 197.
- ↑ Бартольд 1963, cc. 79-80.
- ↑ Ибрагимов Н.. Ибн Баттута и его путешествия по Средней Азии. Москва: Наука, 1988 — 99—100-bet.
- ↑ Султанов Т. И. К историографии этнополитической истории улусов Джучи и Чагатая. Золотоордынское обозрение, Т. 5, № 1, 2017. С. 74—92.
- ↑ Тюркск. чаҕатаj — русск. чагатай-/джагатай- (Опыт сравнительного изучения старого заимствования)» // Тюркологический сборник 1971. Сборник памяти В. В. Радлова. М.: «Наука», Восточная литература (издательство)|Главная редакция восточной литературы, 1972. С. 167—205.
- ↑ Ибрагимов С. К.. Материалы по истории казахских ханств XV—XVIII веков: (Извлечения из перс. и тюрк. сочинений). Алма-Ата: Наука, 1969 — 216-bet. [sayt ishlamaydi]
- ↑ Народы Средней Азии и Казахстана, М.,1962, с.171.
- ↑ Бабур-наме. Перевод М.Салье. Ташкент. Главная редакция энциклопедий. 1992. с.30-31
- ↑ Трепавлов В. В. Шибаны: несостоявшийся этноним. Золотоордынское обозрение, Т. 7, № 2, 2019. С. 351—371.
- ↑ [1]