Iroq Kurdistoni
Iroq Kurdistoni (Rasmiy nomi — Kurdiston mintaqasi; kurdcha: ھەرێمی کوردستان, arabcha: إقليم كردستان[1]), shuningdek Janubiy Kurdiston (kurdcha: باشووری کوردستان, arabcha: جنوب كردستان) — Iroq tarkibidagi muxtor mintaqa. Respublika Yaqin Sharqda, asosan Mesopotamiyaning shimoliy qismida va Zagros togʻlarida joylashgan.
Kurdiston mintaqasi | |
|---|---|
|
Madhiya: ئەی ڕەقیب Ey Reqîb “Ey Raqib” | |
 | |
| Poytaxt |
Arbil (de-fakto) Kirkuk (Eʼlon qilingan) |
| Eng katta shahar | Arbil, Kirkuk, Sulaymoniya, Dahuk va Zaho |
| Rasmiy til(lar) |
Kurdcha (Sorani va Kurmanji), arabcha |
| Boshqa tillar | Arabcha, armancha, Ossuriycha va turkmancha |
| Etnik guruhlar |
Tan olingan etnik guruhlar: kurdlar, ossuriyaliklar, xaldeylar, arablar va turkmanlar |
| Din |
Dunyoviy davlat tan olingan dinlar: Islom, xristianlik, iudaizm, mandeizm, yarsonizm, yazidizm va zardushtiylik |
| Etnoxoronim(lar) |
kurdlar kurdistonliklar |
| Hukumat | Parlamentar muxtor mintaqa |
| Nechirvon Barzoniy | |
| Masrur Barzoniy | |
• Bosh vazir oʻrinbosari |
Qubad Talabani |
| Qonun chiqaruvchi hokimiyat | Kurdiston parlamenti |
Mamlakat;  Iroq | |
• Muxtoriyatga asos solingan |
1992-yil 19-may |
• Muxtoriyat deb tan olingan |
2005-yil 15-oktyabr |
| Maydon | |
• Butun |
46 862 km2 |
| Aholi | |
• 2020-yilgi roʻyxat |
6,171,083 kishi |
| YIM (XQT) | 2015-yil roʻyxati |
• Butun |
26.5 milliard AQSh dollari |
• Jon boshiga |
7 000 AQSh dollari |
| Gini (2012) |
42 medium |
| HDI (2014) |
0.750 high |
| Pul birligi | Iroq dinori |
| Vaqt mintaqasi | UTC+3 (AST |
| Avtomobil harakati | Oʻng |
| Telefon prefiksi | +964 |
| ISO 3166 kodi | IQ-KR |
| Internet domeni | .krd |
Kurdiston konstitutsiyasiga koʻra, poytaxti Kirkuk[2]. Bu shahar bahsli hududlarda joylashgan, bu borada de-fakto markazi Erbilda.
Aholisi — 10 143 760 kishi (2023-yil)[3][4], konstitutsiyaviy chegaralar boʻyicha – 85 027 km²[5]. Shimolda Turkiya, gʻarbda Suriya, sharqda Eron bilan chegaradosh.
Rasmiy tillari – kurd va arab tillaridir. Kurdiston xalqi kurdlar va beshta milliy ozchilikdan iborat: turkmanlar, arablar, Ossuriy-Xaldeylar, armanlar va yahudiylar[2][6].
Janubiy Kurdiston – dunyoviy davlatdir. Rasmiy ravishda tan olingan dinlar: islom, Xristianlik, mandeizm, yarsonizm, yazidiylik va zardushtiylik.
Nechirvon Barzaniy 2019-yilning 28-mayidan buyon Iroq Kurdistoni prezidenti lavozimida ishlab kelmoqda. Peshmerga qurolli kuchlari mintaqa va fuqarolar xavfsizligi uchun javobgardir.
Etimologiyasi
tahrir“Kurdiston” nomi tom maʼnoda “kurdlar mamlakati” degan maʼnoni anglatadi, bu yerda “Kurdiston” soʻzidagi -stan oxiri eron tillarida qoʻllaniladigan qoʻshimcha boʻlib, “mamlakat” degan maʼnoni anglatadi.
Kurdlar bu hududni Buyuk Kurdiston (etnografik va tarixiy mintaqa) ichidagi janubiy geografik joylashuviga koʻra “Basura Kurdistana” yoki “Başûri Kurdistana” (“Janubiy Kurdiston”) deb ham atashadi. Iroq konstitutsiyasida u “Kurdiston” deb ataladi. Hukumatning nomi “Kurdiston mintaqaviy hukumati”, qisqartirilganda KMH deb yuritiladi.
1970-1980-yillarda Baʼs partiyasi hukmronligi davrida mintaqa “Kurd muhtor rayoni” deb atalgan.
Geografiyasi
tahrirGeografik joylashuvi
tahrirKurdiston oʻzining togʻli relyefi, daryo va koʻllarning koʻpligi bilan ajralib turadi. Katta Zab va Kichik Zab daryolari mintaqani sharqdan gʻarbga kesib oʻtadi. Dajla janubga Kurdiston orqali oqib oʻtadi. Eng baland togʻi – Chik-Dar (“Qora chodir”), 3611 m. Oʻrmon maydoni (masalan, Erbil va Dahuk viloyatlarida) — 770 ga; kurd hukumati intensiv oʻrmonzorlarni oʻstirish ishlarini olib bormoqda.
Kurdistonning togʻli tabiati uning turli qismlarida harorat farqini belgilaydi, suv resurslarining koʻpligi qishloq xoʻjaligi va turizmni rivojlantirishga xizmat qiladi. Mintaqadagi eng katta koʻl – Dukan. Bundan tashqari, Dahuk koʻllari kabi bir nechta kichik suv havzalari mavjud. Kurdistonning gʻarbiy va janubiy qismlari sharqiy kabi togʻli emas. Ularning relyefi alohida zonani tashkil etuvchi adirlar va tekisliklar bilan farqlanadi. Bu Iroq Federativ Respublikasining eng yashil qismidir.
Iroq Kurdistoni 4 ta quruqlik chegarasiga ega:
Turkiya,
.svg){kind=small}
Suriya,
Eron,
Iroq arablari
Iqlimi
tahrirIroq Kurdistoni uchta tabiiy zonaga boʻlingan:
- subtropik iqlimi boʻlgan janubiy tekisliklar, qishi yumshoq yomgʻirli va yozi harorat 40°C gacha boʻlgan issiq quruq;
- yozi esa issiq, qishi esa sovuqroq, qorli baland tog‘lar; ammo harorat deyarli 0°C dan pastga tushmaydi;
- qishi sovuq, 0°C dan past harorat va qorli baland togʻlar, ular faqat iyun-iyul oylarida yoʻqoladi;
Tarixi
tahrir
Oʻrta paleolitda (50-70 ming yil avval) neandertallar Shanidar gʻorida yashagan.
Tuzilishi
tahrirKurd milliy muxtoriyatini tuzish 1970-yilning mart oyida kurd muxolifati va Iroq hukumati oʻrtasida yillar davom etgan janglardan soʻng kelishuvdan boshlangan. Biroq, kelishuv amalga oshirilmadi va 1974-yilda Iroq shimolida Iroq hukumatining kurdlari va arablari oʻrtasida yangi qonli toʻqnashuv boshlandi. Bundan tashqari, 1980-yillardagi Eron-Iroq urushi va Anfol Iroqning kurd yerlarining aholisini kamaytirdi va tabiatini vayron qildi.
1990—1991-yillarda amerikaliklar tomonidan kurd muxtoriyatining yaratilishi va Fors koʻrfazida urushga[7] tayyorgarlik koʻrish nuqtai nazaridan bunday ehtiyoj paydo boʻlgan taqdirda (“Tasdiqlangan kuch” va “Qulaylikni taʼminlash” operatsiyalari) Iroqqa zarba berish va Turkiyadan hujumni rivojlantirish uchun zaxira quruqlikdagi platsdarmlar (“ikkinchi front”) bilan taʼminlash zarurati bilan bogʻliq edi. Ushbu tadbirlarni rejalashtirish va amalga oshirish AQShning Yevropa qoʻmondonligi tomonidan amalga oshirildi[8].
Saddam Husaynga, Iroq shimolidagi kurdlarga va janubdagi shialarga qarshi qoʻzgʻolondan soʻng (1991-yil) Peshmerga Iroq armiyasining asosiy kuchlarini mamlakat shimolidan haydab chiqarishga muvaffaq boʻldi. Kurdlar 1991-yil oktabr oyida Iroq armiyasini Kurdistonni butunlay tark etishga majbur qilgan AQSh armiyasi bilan birga hukumat kuchlariga qarshi kurashni davom ettirdi va mintaqani mustaqil faoliyat yuritishi uchun qoldirdi. 2003-yilda Amerikaning Iroqqa bostirib kirishi va undan keyingi siyosiy oʻzgarishlar 2005-yilda yangi Iroq konstitutsiyasining ratifikatsiya qilinishiga olib keldi. Yangi konstitutsiyaga koʻra, mintaqa keng muxtoriyat maqomiga ega (bir oz konfederatsiya aʼzosi pozitsiyasini eslatadi); de-fakto yarim mustaqil edi. Shuningdek, yangi konstitutsiya Iroqda ikkita rasmiy til – kurdcha va arabcha tillarini joriy qildi. Iroqda kurd tilida butun mamlakat aholisining taxminan 20 foizi soʻzlashadi.
Kurdiston Iroqqa qoʻshilishdan oldin
tahrirZamonaviy Iroqda shimoli-g‘arbiy eron tilida so‘zlashuvchi qabilalarning mavjudligi milodiy II asrda, xususan, Zagrosdagi Sulaymoniya yaqinida qayd etilgan. Oʻsha davrda hozirgi Dahuk va Erbil viloyatining bir qismida qadimgi eroniy tilida soʻzlashuvchi karduxlar ham yashagan.
Olimlarning taxminlariga koʻra (xususan, O. L. Vilchevskiy), Iroq Kurdistoni hududi (Zagros togʻlaridagi Erbil-Kirkuk-Sulaymoniya uchburchagi) bu yerda yashovchi bir qator eron (midiya) qabilalaridan zamonaviy kurd etnosining shakllanish joyiga aylandi. Kurd tilidagi maʼlum boʻlgan birinchi matn Sulaymoniya yaqinidan topilgan – 7-asrga oid “Sulaymoniy pergamenti”da arablar bosqinidan va ular tomonidan zardushtiylik ziyoratgohlari vayron qilinganidan noligan kichik sheʼr yozilgan. 1514-yildagi Chaldiron jangidan keyin hozirgi Janubiy Kurdiston Usmonlilar imperiyasi tarkibiga kirdi. Oʻrta asrlarning oxirlarida uning hududida bir nechta yarim mustaqil amirliklar mavjud edi: Shayxon (markazi Lalashda joylashgan yazidiy amirligi), Bahdinon (poytaxti – Amadiya shahri), Soran (poytaxti – Ravanduz) va Baban (poytaxti – Sulaymoniya). Bu amirliklar 1830-yillarda turklar tomonidan tugatilgan.
19-asrning birinchi yarmida janubiy va janubi-gʻarbiy Kurdistonda (Bahdinon, Soran, Jazira, Hakyariy) Usmonlilar hukmronligiga qarshi qoʻzgʻolonlar boʻlib, ular shafqatsizlarcha bostirildi (kurdistonning turklar tomonidan “ikkinchi darajali bosib olinishi” deb ataladi).
Maʼmuriy jihatdan Iroq Kurdistoni hududi Mosul viloyatida edi. Ammo Usmonlilar hukumatining zaifligi tufayli koʻplab qabilalar, ayniqsa, olis togʻli hududlarda yashovchi qabilalar yarim yoki deyarli toʻliq mustaqillikni saqlab qolishga muvaffaq boʻldi.
1917-yilda Birinchi jahon urushi paytida inglizlar Kirkukni, rus qoʻshinlari esa Sulaymoniyani bosib oldi. Keyin inqilob tufayli Rossiya fronti quladi, ammo 1918-yil noyabr boshida inglizlar butun Mosul viloyatini nazorat ostiga oldilar. Koʻp oʻtmay, ingliz bosqinchilari kurdlarning qarshiligiga duch kela boshladilar, ularning ishlariga faol aralashdilar. Ommaviy tus olgan bu qarshilikka oʻzini Kurdiston podshohi deb eʼlon qilgan Mahmud Barzanji boshchilik qildi. Inglizlarning asl gʻoyasi Mosul viloyatida qabilaviy kurd knyazliklari federatsiyasini yaratish edi, ammo inglizlar Iroq qirolligini tashkil etgandan soʻng, viloyatni Iroqqa biriktirishga qaror qilindi. Koʻrinishidan, 1922-yilda Kirkuk yaqinida neftning topilishi bu yerda hal qiluvchi rol oʻynadi: undan foydalanish uchun inglizlarga barqarorlik va kuchli davlat hokimiyati kerak edi, buni qabila knyazliklari taʼminlay olmas edi.
Turkiya bir muncha vaqt Mosul viloyatiga daʼvolarni ilgari surdi va inglizlar uni noqonuniy ravishda egallab oldilar, chunki 1918-yildagi Mudros sulh shartlari unga taʼsir qilmadi. Bu masala Millatlar Ligasiga topshirildi. 1925-yil 16-dekabrda Millatlar Ligasi Kengashi bir yil avval oʻrnatilgan demarkatsiya chizigʻini (“Bryussel chizigʻi” deb ataladi) asos qilib olib, Mosul viloyatini Iroqqa qoldirishga qaror qildi.
Kurdiston Iroq monarxiyasi ostida
tahrirMosul viloyati Iroqqa oʻtkazilganda kurdlarning bir qator milliy huquqlari eʼlon qilindi: Shunday qilib, Kurdistondagi amaldorlar mahalliy aholi kishilaridan boʻladi, kurd tili ish yuritish, sud va taʼlim tiliga aylanadi, deb taxmin qilingan edi. Darhaqiqat, amaldorlarning 90 foizi arablar edi, kurd tilida taʼlim faqat boshlangʻich maktablarda oʻtkazilishi mumkin edi, mintaqaga aniq nomutanosib miqdorda byudjet mablagʻlari kiritildi, sanoat rivojlanmadi. Bundan tashqari, kurdlar ish bilan taʼminlash, universitetlar va harbiy maktablarda kamsitishni his qildilar. Bularning barchasi norozilikni keltirib chiqardi, milliy tuygʻularni kuchaytirdi.
1931-yilgacha Iroq kurdlari milliy harakatining asosiy markazi Mahmud Barzanjining poytaxti Sulaymoniya edi; Barzanjining soʻnggi qoʻzgʻoloni bostirilgandan soʻng, barzon qabilasi va uning rahbarlari Shayx Ahmad Barzoniy va ayniqsa Mustafo Barzoniy kurd harakatida asosiy rol oʻynay boshladi. Ular boshchiligida barzaniylar markaziy hukumatga qarshi bir qancha qoʻzgʻolon koʻtardilar (1931—1932 — Shayx Ahmad; 1934—1936 — Halil Xoʻshaviy boshchiligida; nihoyat, Mustafo Barzoniyning 1943—1945 yillardagi eng yirik qoʻzgʻoloni). Bir vaqtning oʻzida (1939-yil) Iroq kurdlarining “Xiva” (“Umid”) millatchilik tashkiloti mavjud edi. Unga turli yoʻnalishdagi bir qator siyosatchilar (oʻng liberallardan oʻta soʻlgacha), jumladan, masalan, Iroq regentining shaxsiy adyutanti, mayor Izzat Abdul-Aziz (1947-yilda osilgan) kirgan. “Xiva”ning oʻng va soʻl qanotlari oʻrtasidagi qarama-qarshiliklar 1944-yilda uning boʻlinishiga va undan “Ryzgari Kurd” (“Kurdlarni ozod qilish”) soʻl partiyasining ajralib chiqishiga olib keldi, uning aʼzolari 1946-yilda “Shorsh” (“inqilob”) partiyasi aʼzolari bilan bir qatorda Mustafo Barzoniy raisligidagi Kurdiston Demokratik partiyasini tuzdilar.
Sentyabr qoʻzgʻoloni
tahrir1958-yilda Iroq monarxiyasining agʻdarilishi kurdlarga qisqa vaqtga teng huquqlar berdi va ijtimoiy-iqtisodiy (agrar islohot) ham, siyosiy (muxtoriyat) sohadagi vaziyatning yaxshilanishiga umid uygʻotdi. Kurdlarning hafsalasi pir boʻlishi, shuningdek, Qosim hukumatining arab shovinizmiga yuz tutishi Barzaniy va KDP boshchiligidagi 1961—1975-yillardagi sentyabr qoʻzgʻoloniga olib keldi. Isyonchilarning rasmiy shiori: “Iroq uchun demokratiya – Kurdiston uchun muxtoriyat!” edi. Barzoniy qoʻzgʻolonning birinchi yilidayoq “Ozod Kurdiston” deb atalgan 1 million 200 ming kishilik Iroq Kurdistonining butun togʻli qismini oʻz nazoratiga oldi; unda hokimiyat rolini dastlab KDP organlari oʻynagan, 1964-yilda “Kurdiston inqilobiy qoʻmondonligi kengashi” (parlament) va “Ijroiya kengashi” (hukumat) tuzildi. 1970-yil 11-martda Barzoniy va Saddam Husayn oʻrtasida kurdlarning muxtoriyat huquqini tubdan tan olgan shartnoma imzolandi. Toʻrt yil ichida oʻzaro kelishuv asosida muxtoriyat toʻgʻrisidagi aniq qonun ishlab chiqilishi nazarda tutilgan edi. Biroq 1974-yil 11-martda Bag‘dod bir tomonlama ravishda kurdlarga to‘g‘ri kelmaydigan qonunni e’lon qildi (Barzaniy taklif qilingan muxtoriyatni “qog‘oz” deb atagan). Poytaxti Erbilda boʻlgan Erbil, Dahuk va Sulaymoniya viloyatlari hududida muxtoriyat yaratishi kerak edi; bu hududda kurd tili rasmiy deb eʼlon qilindi, qonun chiqaruvchi (parlament) va ijroiya (hukumat) kengashlari tuzildi. Qonunning bir qator qoidalari hukumatning muxtoriyat hokimiyatlari faoliyati ustidan eng qattiq nazoratni nazarda tutdi. Ammo kurdlar chegaralarning oʻrnatilishidan koʻproq gʻazablandi, buning natijasida Iroq Kurdistonining yarmi, jumladan, neftga ega Kirkuk ham muxtoriyatga kirmadi. Kirkukda va qisman Sinjarda hukumat bir necha yil davomida kuchli arablashtirishni amalga oshirib, kurdlarni quvib chiqardi va ularning oʻrniga arablarni joylashtirdi. Kurdlar 1972-yil boshida 40 000 fayli-kurdlarning (shia) Eronga quvgʻin qilinishini xuddi shu nuqtai nazardan qabul qildilar. Natijada, Barzoniy bir yil davom etgan yangi qoʻzgʻolonni boshladi va Iroq va Eron oʻrtasida Jazoir shartnomasi tuzilganidan keyin (1975-yil 6-mart), magʻlubiyatga uchradi. Chegara boʻyicha imtiyozlar evaziga Eronning qoʻzgʻolonni qoʻllab-quvvatlashiga chek qoʻydi va agar u davom etsa, Iroq bilan isyonchilarga birgalikda qarshilik koʻrsatadigan boʻldi.
Saddam Husayn davri
tahrir
Sentyabr qoʻzgʻolonining magʻlubiyati kurdlarning Eronga ommaviy emigratsiyasi bilan birga keldi. 1976-yil may oyida Jalol Talabaniy boshchiligidagi KDP va yangi tashkil etilgan Kurdiston vatanparvarlik ittifoqi yana qurolli kurashni boshladi, biroq u avvalgi kuchiga erisha olmadi. Asosan qoʻgʻirchoq xarakterga ega boʻlgan uchta viloyat hududida muxtoriyat tashkil etildi. Ulardan tashqarida ancha qattiq arablashtirish siyosati olib borildi. Shunday qilib, 1980-yilgacha 600 ga yaqin kurd qishlogʻi vayron qilindi va 200 mingga yaqin kishi maxsus qishloqlarga surgun qilindi.
Eron-Iroq urushi (1980) boshlanishi bilan Janubiy Kurdiston bir tomondan iroqliklar, ikkinchi tomondan eronliklar va ular tomonidan qoʻllab-quvvatlangan iroqlik kurdlar oʻrtasidagi jang maydoniga aylandi. 1983-yil 22-iyulda eronliklar uning hududiga bostirib kirdilar va oktyabrgacha KDP va KVIning faol koʻmagi bilan Panjvin hududidagi 400 km² ni nazorat qildilar. Eronning Kurdistonga yangi hujumi 1987-yil mart oyida boshlandi; Eronliklar va kurdlar Sulaymoniyagacha yetib keldilar, ammo shahar chetida yurish to‘xtatildi. Biroq, 1988-yil may oyida Iroq qoʻshinlari eronliklarni Kurdistondan quvib chiqardi. Bu janglarda iroqliklar kimyoviy quroldan ham kurd harbiylashgan guruhlariga (Peshmerga) qarshi, ham aholi punktlariga qarshi faol foydalandi. Ayniqsa, 1988-yil 16-martda Xalabjaning gazli bomba bilan portlatilishi mashhur.
Urushning yakuniy bosqichida (1987—1988) Saddam Husayn “Anfol” operatsiyasi deb nomlanuvchi Kurdistonni “tozalash”ni amalga oshirdi. 182 ming kurd “anfolizatsiya” qilindi (armiya yuk mashinalarida olib ketildi va yoʻq qilindi), yana 700 mingi Kurdistondan maxsus lagerlarga surgun qilindi; Masud Barzoniyning hisob-kitoblariga koʻra, 1991-yilga kelib, Kurdistondagi 5000 aholi punktidan 4500 tasi vayron qilindi. Qishloqlar va kichik shaharlar buldozerlar bilan yakson qilindi; Atrof-muhitni yashash uchun yaroqsiz qilish uchun oʻrmonlar kesildi va quduqlar betonlandi; Masalan, 1989-yil iyun oyida 70 000 nafarli Kala Diza shahri (Xanakin tumani) butunlay vayron qilindi: aholi quvib chiqarildi, barcha binolar dinamit bilan portlatildi va buldozerlar bilan tekislandi, shunda shahar oʻrnida faqat uchta eski daraxt qoldi.
Urush tugagandan so'ng darhol Saddam Husayn peshmergalarga qarshi ommaviy hujum boshladi (1988-yil 25—30-avgust), shu vaqt ichida u ularni Iroqdan Eronga butunlay haydab chiqardi. Hammasi boʻlib 5 ming kishi halok boʻldi, 100 ming aholi Turkiyaga qochib ketdi.
“Ozod Kurdiston”
tahrir
1987-yilda “Iroq Kurdistoni milliy fronti”da birlashgan kurd partiyalari 1990-1991-yillardagi Quvayt inqirozi boshlanishi bilan yana faollashdi. Saddamning Fors koʻrfazi urushidagi magʻlubiyati butun Iroq qoʻzgʻoloniga olib keldi. Kurdistonda ommaviy qoʻzgʻolon 5-martda boshlandi; 7-martda Sulaymoniya, 11-martda Erbil, 13-martda Dahuk ozod qilindi. Kirkukning ozod etilishi (20-mart) bilan Peshmerga allaqachon butun etnik Kurdistonni nazorat qilgan.
Biroq, oʻsha paytga qadar koalitsiya bilan sulh tuzgan Saddam Husayn oʻz kuchlarini qayta toʻplashga muvaffaq boʻldi, Respublika gvardiyasining elita boʻlinmalarini shimolga oʻtkazdi va kurdlar uchun kutilmaganda hujum boshladi. Iroqliklar yana kimyoviy qurol qoʻllashi haqidagi mish-mishlar, ayniqsa, tashvishli taʼsir koʻrsatdi. 3-aprel kuni iroqliklar Sulaymoniyani egallab oldi, shundan so‘ng Saddam Husayn “qo‘zg‘olon bostirilganini” rasman e’lon qildi. Kurdlar yangi “anfol”dan qo‘rqib, Eron va Turkiya chegaralariga oshiqdilar. Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh kotibiga koʻra, aprel oyi oxirida Eronga Iroqdan 1 millionga yaqin, Turkiyaga 416 mingga yaqin qochqin boʻlgan; 200 mingdan 400 ming kishi Iroqning baland togʻlaridan boshpana izlagan. Aholining 70% i Kirkuk va Erbil tumanlaridan qochgan.
1991-yil 5-aprelda gumanitar falokat yuz berganda, BMT 688-sonli rezolyutsiyani qabul qilib, 36-paralleldan shimoldagi hududni “xavfsiz zona” deb e’lon qildi[9]. Oktyabrga kelib, iroqliklar bu viloyatlarni butunlay tark etib, Sulaymoniyani artilleriya va havodan bombardimon qilidilar. Natijada, BMT mandati ostida avtonomiya hududida amalda mustaqil kurd davlati — “Ozod Kurdiston” vujudga keldi.
1992-yil 19-mayda Ozod Kurdistonda “Milliy Assambleya” (parlament)ga saylovlar boʻlib oʻtdi. Ikkala asosiy partiya ataylab kirish uchun yuqori toʻsiq qoʻydi (7%), bu kichik partiyalarni olib tashladi va amalda oʻz faoliyatini toʻxtatdi. Natijada Kurdiston Demokratik Partiyasiga 45,3%, Kurdiston Vatanparvarlik Ittifoqiga 43,8% ovoz berildi va parlament KDP (51 mandat) va PVI (105 mandatdan 49 tasi; 5 tasi nasroniylar vakillari uchun ajratilgan).
Parlamentning birinchi sessiyasida (4-iyun) rasmiy ravishda Kurdiston mintaqaviy hukumati (Hikumêta hêrema Kurdistanê; keng tarqalgan, jumladan, inglizcha qisqartma KRG) deb nomlangan hukumat tasdiqlandi. Uni 1991-yilgi janglarda mashhur boʻlgan Kosrat Rasul (KVI) boshqargan; KDP vakili doktor Rosh Shaves parlament raisi etib saylandi.
1992-yil 4-oktabrdagi ikkinchi sessiyada parlament “demokratik, erkin va birlashgan Iroq” doirasida poytaxti Kirkuk (aslida kurdlar tomonidan nazorat qilinmagan) boʻlgan federal kurd davlatini tuzish toʻgʻrisida deklaratsiya qabul qildi. Iroqni boʻlajak federallashtirish toʻgʻrisidagi qaror shu oyda Erbilda boʻlib oʻtgan butun Iroq muxolifati kongressida tasdiqlandi.
“Ozod Kurdiston”ning iqtisodiy ahvoli nihoyatda og‘ir edi. Iroqning bir qismi sifatida bu mamlakatga qarshi BMTning umumiy sanksiyalariga duchor bo'lgan; oʻz navbatida Saddam Husayn unga blokada eʼlon qildi, chegarani 550 km uzunlikdagi istehkomlar va minalangan maydonlar bilan oʻrab oldi. Natijada, 1992-yilda ishsizlik 90%, 1998-yilda 70%, qora bozorda neft narxi Bagʻdodnikidan 70 baravar yuqori boʻldi. Vaziyat qochqinlarning koʻpligi va “Anfol” yillarida mamlakatning butunlay vayron boʻlishi bilan yanada ogʻirlashdi[10].
Ayni paytda Bagʻdod nazorati ostidagi hududlarda arablashtirish jarayoni davom etdi. Jami 1991-yildan 1998-yilgacha Kirkukdan 200 ming kurd va 5 ming turkman quvilgan; Ularning oʻrniga 300 ming arab joylashtirildi. Bunday harakatlari bilan Saddam Husayn bir vaqtning oʻzida ikkita maqsadga erishdi: arablashtirishning oʻzi va qochqinlar massasi yordamida “Ozod Kurdiston” ga putur yetkazish edi.
Kurd davlatchiligini shakllantirish jarayoni 1994-yilning yozida boshlangan KDP va KVI oʻrtasidagi fuqarolar urushi tufayli toʻxtab qoldi. KVI iqtisodiy xarakterdagi daʼvolar bilan chiqdi va KDPni oʻzi nazorat qilayotgan Sulaymoniy hududiga nisbatan kamsitishda aybladi (xususan, KDP Turkiya chegarasidagi Zaxo shahridagi bojxona toʻlovlarini oʻz foydasiga aylantirgani daʼvo qilingan - oʻsha paytda taʼlim byudjeti uchun asosiy moliyaviy daromad manbai edi). KVI muxoliflarining fikriga koʻra, bu daʼvolar faqat “orqaga qarab” ilgari surila boshlandi, ammo urushning asl foni Talabanining butun Kurdistonda hokimiyatni qoʻlga kiritish uchun kutilmagan toʻntarishga umid qilish edi. Eron yordamiga tayangan Talabani katta muvaffaqiyatlarga erishdi va Barzaniyni Ozod Kurdiston hududining katta qismidan siqib chiqardi. Bunday vaziyatda Barzoniy yordam soʻrab Saddam Husaynga murojaat qildi. 1996-yil 9-sentyabrda Iroq qoʻshinlari Erbilni egallab oldilar. Xuddi shu kuni KDP Peshmerga koʻp qon toʻkmasdan KVIning “poytaxti” Sulaymoniyani qoʻlga kiritdi. Peshmerga Talabani Eronga qochib ketdi. 1996-yil oktyabr oyi boshida AQSh bosimi ostida ikkala tomon sulh imzoladi va Iroq qoʻshinlari Kurdistondan olib chiqildi. Tinchlik nihoyat 1998-yil 17-sentyabrda Vashingtonda yakunlandi. Urushning har ikki tomonida jami 3 ming kishi halok boʻldi.
Barzoniy va Talabani oʻrtasidagi tinchlikka BMTning oziq-ovqat uchun neft dasturining kuchga kirishi katta yordam berdi. Kurd rahbarlaridan dastur mablagʻlarini olish uchun hamkorlikni talab qilish; aynan shu dasturni amalga oshirish Vashingtondagi muzokaralarning asosiy mavzusi bo'ldi. Vashington kelishuvlari Ozod Kurdistonning yangi birlashishini nazarda tutgan boʻlsa ham, aslida, Erbil-Dahuk (KDP zonasi) va Sulaymoniya (KVI zonasi) hududlari oʻzlarining parlamentlari va “mintaqaviy hukumatlari” bilan alohida davlat tuzilmalari boʻlib qoldilar. Biroq voqealarning yanada rivojlanishi kurd rahbarlaridan oʻz manfaatlari yoʻlida yaqin hamkorlikni talab qildi. 2002-yilda yagona parlament oʻz faoliyatini davom ettirdi.
Oziq-ovqat uchun neft dasturiga koʻra, 2003-yilga kelib, Iroq neft daromadlarining 13% Kurdistonga yordam berish uchun ajratilgan. Kurdlar dastur doirasida 8,35 milliard dollar oldi (Kurdiston ehtiyojlari uchun ajratilgan yana 4 milliarddan ortiq mablagʻ Bagʻdod rasmiylarining sabotaji tufayli sarflanmagan va BMT hisoblariga “osilib qolgan”). Natijada Iroqning asosiy qismi qashshoqlikdan farqli oʻlaroq, Kurdiston iqtisodiyotida nisbiy yuksalish boʻldi. Shunday qilib, agar 1996-yilda KDP zonasida 26 ta parrandachilik fermasi mavjud boʻlsa, 2006-yilda ularning soni 396 taga yetdi. 2004-yilga kelib, Kurdistonda turmush darajasi (Iroqning qolgan qismidan farqli oʻlaroq) 1991-yilga nisbatan yuqori boʻldi va aholi jon boshiga daromad Iroqnikidan 25% ga yuqori edi.
“Ansor al-Islom” islomiy tashkiloti “Ozod Kurdiston”ga yangi muammoga aylandi. Tehron tomonidan qoʻllab-quvvatlangan ushbu tashkilot, Bagʻdod va Al-Qoida bilan bogʻlangan va Xalabja shahrini oʻzining istehkomiga aylantirdi. 2001-yil fevralida terorchilar birinchi yirik teraktni amalga oshirib, KDPning taniqli yetakchisi Franso Haririyni (Erbil gubernatori, Xristianni) oʻldirishdi. 2001-yilning kuzida Talabani ularga qarshi 12 ming peshmarga yubordi (Barzaniy ham oʻz yordamini taklif qildi), ammo Eron aralashuvi guruhning yakuniy magʻlubiyatini oldini oldi. U faqat 2003-yil mart oyining oxirida amerikaliklar yordamida yakson qilindi. Biroq, teroristik yashirin tashkilot hali ham mavjud boʻlib, vaqti-vaqti bilan teraktlar uyushtirmoqda. Shunday qilib, 2003-yil sentabrida KDP shtab-kvartirasida roʻy bergan yirik portlash paytida KDPning ikkinchi muhim shaxsi boʻlgan Bosh vazir oʻrinbosari Sami Abdul-Rahmon halok boʻldi.
Hozirgi vaqt
tahrir2003-yilda Iroq kurdlari oʻzlarini AQShning faol ittifoqchilari sifatida koʻrsatdilar. Amerikaliklarning oʻzlari dastlab Turkiyadan kuchli hujum boshlash umidida ularga oʻz rejalarida katta rol oʻynamagan. Turkiyaning oxirgi lahzada (2003-yil mart) oʻz hududini berishdan bosh tortishi kurd omilining rolini keskin oshirdi. 173-havo desant brigadasi Kurdistonga joylashtirildi; 27-martga kelib, Kurdistonda allaqachon 1000 amerikalik askar bor edi. Kurdlarning faolligini faqat turklar ushlab turdi, agar kurdlar hujumga oʻtib, Mosul va Kirkukni egallab olsa, qurolli intervensiya bilan tahdid qildi. Biroq Bagʻdod uchun janglarning boshlanishi shimoliy jabhada iroqliklarga qochish uchun signal boʻlib xizmat qildi va kurdlar oldinga siljib, 10 aprelda Mosulni (KDP) va 11 aprelda Kirkukni (KVI) egallab oldilar. Bu voqealar “arablashtirish” jarayonida arablarning oʻzlariga koʻchirilgan uylardan ommaviy surgun qilinishi bilan birga boʻldi. Peshmerga amerikaliklar va turklar bosimi ostida Mosul va Kirkukni tezda tark etib, u yerda oʻz partiyalarining pozitsiyalarini imkon qadar mustahkamladi. Bosqinchilik maʼmuriyatining yangi rahbari Pol Bremmer na arablarni, na turklarni gʻazablantirmoqchi emas edi, kurdlarga nisbatan oʻzini juda ehtiyotkor tutdi. Arablashtirish oqibatlarini bartaraf etish arablarga tovon toʻlash bilan bosqichma-bosqich va sud yoʻli bilan amalga oshirilishi eʼlon qilindi; “ozod qilingan” viloyatlarning maʼmuriy mansubligi masalasi keyinchalik referendumda hal qilinishi kerak edi. Shunday qilib, “ozod qilingan” hududlar Kurd davlati tarkibiga kiritilmadi, garchi aslida u yerda KDP (Sinjar va Maxmur) yoki KVI (Kirkuk-Xanakin tumanlari) aʼzolaridan maʼmuriyat tuzildi. Umuman olganda, bu hududlar, de-yure Erbilga boʻysunmasa ham, amalda KRGga eng yaqin aloqada va qaramlikda.
Amerikaliklar dastlab Amerika chizigʻi boʻylab “koʻp millatli Iroq xalqi”ni yaratishni taklif qildilar, bunda sobiq viloyatlarga federal subyektlar maqomi berildi. Shu bilan birga, kurdlarning barcha hukumat organlari tarqatib yuborilishi taxmin qilingan edi. Biroq, 2003-yil oxirida Bremmerning Masud Barzaniyga qilgan tegishli taklifi amerikaliklar uchun kutilmagan qattiq qarshilikka uchradi: Barzoniy Iroqning yangi konstitutsiyasini imzolashdan bosh tortdi, agar unda kurdlar uchun eng keng muxtor huquqlar nazarda tutilmasa. Oxir-oqibat, kurdlar oʻz yoʻliga tushdi, Iroq konstitutsiyasi Kurdistonning eng keng huquqlarini, markaziy hukumat oʻz majburiyatlarini buzgan taqdirda Iroqdan ajralib chiqish huquqini belgilab berdi. Kurd davlatining shakllanishini qonuniylashtirish jarayonining soʻnggi nuqtasi 2005-yil oktyabr oyida Iroq konstitutsiyasining referendumda qabul qilinishi edi. Ayni paytda Kurdiston Bagʻdodning qudratini faqat oʻzi xohlagan darajada tan oladi.
2017-yilning yozida rasmiylar 25-sentabrda mintaqada mustaqillik boʻyicha referendum oʻtkazilishini, natijada yangi davlat tashkil topishi mumkinligini maʼlum qilgan edi. Referendumga Turkiya, Eron, rasmiy Bagʻdod, shuningdek, Gʻarb davlatlari qarshi chiqdi. Isroil toʻliq qoʻllab-quvvatladi.
2020-yil iyun oyida Turkiya Qurolli kuchlari tomonidan “Burgut panjasi” va “Yo‘lbars panjasi” quruqlik operatsiyasi boshlandi.
2022-yil 19-aprelda Turkiya qurolli kuchlari Janubiy Kurdistonga qarshi yangi harbiy operatsiya boshladi.
Siyosati
tahrirHukumati
tahrir
1992-yildan beri Mintaqa hukumati (KMH) tashkil etilgan va Erbilda joylashgan. KMHda KDP, KVI va ularning ittifoqchilari (Iroq Kommunistik partiyasi, Kurdiston Sotsialistik partiyasi va boshqalar)dan iborat xalq ovozi bilan saylanadigan parlament mavjud. Tarkibiy va rasmiy jihatdan ikkala tomonning bir-biridan baʼzi farqlari bor. Mas’udning jiyani Nechirvon Idris Barzoniy 1999—2009-yillarda KMH bosh vaziri, shu jumladan 2006—2009-yillarda KDP-PUK birinchi birlashgan vazirlar mahkamasi raisi bo‘lgan. Mas’udning o‘g‘li Masrur hozirda Siyosiy byuroda ishlaydi. Nechirvon bosh vazir sifatida misli ko‘rilmagan ijtimoiy va iqtisodiy islohotlarga, jumladan, ayollarga nisbatan zo‘ravonlikka qarshi kurashish, infratuzilmani yaxshilash, xususiy sektor va xorijiy sarmoyaga e’tibor qaratish kabilarga boshchilik qildi. Shuningdek, u Turkiya bilan yaqinlashish va mintaqadagi neft va gaz konlarini faol o‘zlashtirishda ham yetakchi bo‘ldi.
2003-yilda Iroq bosqinidan keyin kurd siyosatchilari Iroq Boshqaruvchilar kengashida vakillik qilishgan. Uning oʻz demokratik parlamenti – Mintaqaviy assambleyasi bor, unda 111 oʻrin bor. 2005—2017-yillarda Prezident Massud Barzoniy edi, u dastlab 2005-yilda saylangan va 2009-yilda qayta saylangan. Nechirvon Barzoniy 2019-yilning 28-mayidan buyon Kurdiston prezidenti lavozimida ishlab kelmoqda.
Asosiy partiyalari
tahrir
Saylovlar
tahrirKurdiston Milliy Majlisiga saylovlar har to‘rt yilda bir marta o‘tkaziladi. Kurdiston parlamentiga oxirgi saylovlar 2013-yil 21-sentabrda bo‘lib o‘tgan. Mintaqada ikkita asosiy siyosiy partiya mavjud: KVI (18 oʻrin) va KDP (parlamentda 38 oʻrin). Kurdistondagi uchinchi yangi kuch Nichervan Mustafo boshchiligidagi Gorran (“Gorran” kurdcha “oʻzgarish” degan maʼnoni anglatadi) muxolifat harakatidir. U 24 o‘ringa ega, bu parlamentdagi barcha o‘rinlarning to‘rtdan biri. Gorran harakati ilgari KVIning tayanchi hisoblangan Sulaymoniya shahri va viloyatida juda koʻp ovoz oldi.
Prezidentlik saylovlarida Masud Barzoniy 2009-yilda 70% ovoz bilan yana bir muddat g‘alaba qozondi. Doktor Kamol Miraudeli taxminan 30% ovoz bilan ikkinchi oʻrinda turdi.
Viloyat Kengashiga saylov har to‘rt yilda bir marta o‘tkaziladi. Har bir kengash 41 kishidan iborat.
2013-yil 21-sentyabr kuni Kurdiston parlamentiga saylovlar bo‘lib o‘tdi. Bu Iroq Kurdistonida 1992-yildan buyon to‘rtinchi parlament saylovi bo‘lib oʻtdi. Nomzodlar jami 111 o‘rin uchun kurash olib borishdi, shundan 11 o‘rin ozchiliklar uchun ajratildi. Iroq Oliy saylov komissiyasiga ko‘ra, saylovlarda 366 ayol va 736 erkak nomzod ishtirok etgan. Har uch viloyatda (Erbil, Sulaymoniya va Dahuk) jami 2 million 653 ming 743 kishi ovoz berish huquqiga ega bo‘lib, ulardan 74 foizi ovoz berdi.
Iqtisodiyoti
tahrir
Kurdistondagi barqarorlik Iroqning boshqa mintaqalariga qaraganda yuqoriroq rivojlanish darajasiga erishish imkonini berdi. 2004-yilda aholi jon boshiga daromad Iroqning qolgan qismiga qaraganda 25% ga yuqori edi. Hukumat Iroq neft eksportidan tushadigan daromadlarning bir qismini olishda davom etmoqda. KMH, shuningdek, Erbilda Media City va Turkiya va Eron chegaralari yaqinida erkin savdo zonalarini qurishni rejalashtirgan. 2014-yil 2-dekabrda Iroq Kurdistoni hukumati Bag‘dod bilan sotilgan neftdan tushgan daromadlarni taqsimlash bo‘yicha kelishuv tuzdi. Ushbu kelishuvga koʻra, Iroq Kurdistonida ishlab chiqarilgan barcha neft Turkiyaga yuborilishi kerak va u Iroqning SOMO[11] davlat kompaniyasi tomonidan sotiladigan boʻldi. Buning uchun Bag‘dod o‘z daromadining 17 foizini Iroq Kurdistoniga olib qo‘yishga, shuningdek, mahalliy hokimiyat xodimlari hamda Peshmerga xodimlariga maosh to‘lash uchun bir oy ichida Erbilga 1 milliard dollar o‘tkazishga va’da berdi[12].
2003-yildan beri Iroq Kurdistonining iqtisodiyoti jadal rivojlanmoqda va unga Iroqning boshqa qismlaridan 20 mingga yaqin ishchi jalb qilingan. Iroq prezidenti Jalol Talabaniyning so‘zlariga ko‘ra, 2003 yildan beri kurdlar yashaydigan Sulaymoniya shahrida millionerlar soni 12 tadan 2000 nafarga ko‘paygan, bu mintaqaning moliyaviy va iqtisodiy o‘sishidan dalolat beradi.
Janubiy Kurdiston hozirda Iroqda eng past qashshoqlik darajasiga ega. KMH veb-saytiga koʻra, 2003-yildan beri mintaqada joylashgan koalitsiya askarlari oʻdirilgani yoki oʻgʻirlangani yoʻq.
Tabiiy resurslar
tahrirJanubiy Kurdistonning neft zaxiralari 45 milliard barrel bilan dunyoda oltinchi o‘rinda turadi, deb ishoniladi. Kurdiston nefti Iroq ishlab chiqarishining 60% ni tashkil qiladi. Iroqning barcha neft qazib olish markazi Kirkuk shahridadir. Biroq, “Iroqning kurd mintaqasi” hududida neft hali oʻzlashtirilmagan boʻlsa-da, u boy konlarga ega. Sulaymoniya viloyatida (bu yerda neft hunarmandchilik usulida olinadi), Erbil shimoli-sharqida, shuningdek, Dahuk va Zaho viloyatlarida. 2005-yil oxiridan soʻnggi konni oʻzlashtirish boshlandi, keyin Sulaymoniya yaqinidagi kon oʻzlashtirildi. Mintaqadagi nisbatan xavfsizlik va barqarorlik KMHga xorijiy kompaniyalar bilan qator investitsiya shartnomalarini imzolash imkonini berdi. 2006-yilda Kurdistonda Norvegiyaning DNO energetika kompaniyasi tomonidan Iroqqa investitsiya kirishdan keyin birinchi yangi neft qudugʻi qazildi. Dastlabki maʼlumotlarga koʻra, konda kamida 100 million barrel (16 000 000 m³) neft mavjud boʻlgan. Gaz va qoʻshma gaz zahiralari 2800 km³ (100×1012 kub fut) dan oshadi. Kurdistonda faoliyat yuritayotgan taniqli kompaniyalar orasida Exxon, Total, Chevron, Talisman Energy, Genel Energy, Hunt Oil, Gulf Keystone Petroleum va Marathon Oil bor.
Iroq Kurdistonining neft konlari: Atrush, Touke.
Bitum qazib olinadi, marmar qazib olinadi va qayta ishlanadi; temir, nikel, koʻmir, mis, oltin, ohaktosh (sement ishlab chiqarish uchun ishlatiladi), rux konlari bor. Dunyodagi eng yirik oltingugurt toshi koni Erbilning janubi-gʻarbiy qismida joylashgan.
Toza suv zahiralari Yaqin Sharq sharoitida mintaqaning muhim tabiiy boyligi hisoblanadi.
Qishloq xoʻjaligi
tahrirJanubiy Kurdiston Yaqin Sharqning asosiy qishloq xoʻjaligi rayonlaridan biridir. Bu Iroq bugʻdoyining 75% gacha yetishtiriladi. Iroq Kurdistonining faqat uchta viloyatida 50% Iroq bugʻdoyi, 40% arpa, 98% tamaki, 30% paxta va 50% mevalar yetishtiriladi. Chorvachilik ham anʼanaviy tarzda, asosan, qoʻy va echkichilik rivojlangan.
Sanoati
tahrirIkki GES – Doʻkan va Darbandi-Xonda – toʻliq quvvat bilan ishlashdan yiroqdir; agar rekonstruksiya qilinsa, ular hududning elektr energiyasiga bo‘lgan ehtiyojini to‘liq qondirish imkoniyatiga ega. Sulaymoniya viloyatida ikkita yirik sement zavodi mavjud boʻlib, hozirda qurilish jadalligi tufayli gullab-yashnamoqda; Harira shahrida yangi zavod qurilishi ham rejalashtirilgan. Umuman olganda, qurilish sanoati jadal rivojlanmoqda. Toʻqimachilik va oziq-ovqat sanoatida ham yirik korxonalar mavjud, ammo ular 1991-yildan keyin tanazzulga yuz tutdi; Salohiddinda (Erbil yaqinida) quvur prokat zavodi qurildi. Kurdistonning toʻrtta asosiy shahrida (Erbil, Sulaymoniya, Dahuk, Zaho) neftni qayta ishlash zavodlarini qurish rejalashtirilgan.
Demografiyasi
tahrir
Hozirda aholini ro‘yxatga olish yo‘qligi sababli Kurdiston mintaqasining aholisi va demografiyasi noma’lum, ammo hukumat batafsilroq ma’lumotlarni e’lon qila boshladi. Mintaqaning aholisini aniqlash juda qiyin, chunki Iroq hukumati tarixan kurd ozchiligining ahamiyatini minimallashtirishga harakat qilgan, kurd guruhlari esa sonlarni boʻrttirib koʻrsatishga moyil boʻlgan. Mavjud maʼlumotlarga koʻra, Kurdiston yosh aholiga ega boʻlib, aholining taxminan 36 foizini 15 yoshgacha boʻlgan yoshlar tashkil qiladi.
| Aholini hisoblash va roʻyxatga olish | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1794 | 1897 | 1908 | 1912 | 1917 | 1921 | 1930 | 1940 | 1947 | 1950 |
| 300 000 | ↗386 036 | ↘243 827 | ↗456 609 | ↗598 465 | ↗637 410 | ↗707 525 | ↗900 180 | ↗1 244 918 | ↗1 588 230 |
| 1961 | 1970 | 1980 | 1990 | 2000 | 2009 | 2011 | 2014 | 2018 | 2023 |
| ↗2 006 839 | ↗2 727 445 | ↗3 754 672 | ↘2 256 777 | ↗4 169 468 | ↗5 414 838 | ↗6 826 532 | ↗7 413 337 | ↗9 429 805 | ↗10 143 760 |
Etnik tarkibi
tahrirAsosiy aholini kurdlar tashkil etadi, ular koʻpchilikni tashkil qiladi, ozchiliklar esa turkmanlar, ossuriylar, xaldeylar, arablar va armanlardir.
Diniga koʻra kurdlar – asosan sunniy musulmonlardir (Fayli qabilasidan boʻlgan shialarning aksariyati 1971—1972-yillarda Eronga surgun qilingan; Shia hali ham Honekin aholisining bir qismidir); yazidiy-kurdlari asosan Sinjar va Dahuk mintaqasida yashaydi; Dahuk yaqinida yazidiylarning asosiy ziyoratgohi - Lalesh, shuningdek, xristianlar ham bor. Kurdlarning eng katta foizi Sulaymoniya va Halabajda (taxminan 99%).
Hisob-kitoblarga ko‘ra, mintaqada sakkiz milliondan ortiq kurd istiqomat qiladi, biroq Iroq kurdlarining bir qismi milliy muxtoriyatdan tashqarida, xususan Bag‘dod va Mosul shahrida istiqomat qiladi.
Xristianlar - ossuriyaliklar va xaldeylar (xaldo-katoliklar) – asosan Doxuk viloyatida istiqomat qiladi (30 000; hozirda ularning soni arab mintaqalaridan migratsiya hisobiga ortib bormoqda), kurdlar, turkmanlar (Erbil, Kirkuk va Mosul hududlarida) va arablar bilan qattiq assimilyatsiya qilingan, ularning soni Saddam Husayn davrida “Iroqning kurd mintaqasi”dan tashqarida keskin koʻpaygan.
Zaho va Dahukda arman jamoalari bor, ular Erbilda ham mavjud. Soʻnggi paytlarda Kurdiston armanlarining Armanistonga koʻchishi kuzatilmoqda[13].
1950-yillarning boshlariga qadar kurdlar bilan qattiq assimilyatsiya qilingan lahluhlar, yahudiylar ham bor edi; keyin ular asosan Isroilga koʻchib ketishdi.
“Islomiy davlat” terrorchilari Iroqqa bostirib kirganidan keyin bir milliondan ortiq qochqin Kurdistonga qochib ketgan.
| Etnik guruh | 1921 | 1930 | 1947 | 1961 | 1990 | 2023 | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| aholi | % | aholi | % | aholi | % | aholi | % | aholi | % | aholi | % | |
| Kurdlar | 418 342 | 74.3 | 343 089 | 69.6 | 745 900 | 73.1 | 1 714 285 | 85.42 | 1 242 286[14] | 52.7 | 7 227 132 | 71.2 % |
| Turkmanlar | 59 305 | 10.5 | 67 617 | 13.7 | 113 295 | 11.1 | 89 404 | 4.45 | 65 849 | 2.8 | 1 307 445 | 12.9 % |
| Arablar | 37 152 | 6.6 | 43 783 | 8.9 | 94 042 | 9.2 | 159 588 | 7.95 | 840 816 | 35.7 | 1 142 906 | 11.3 % |
| Assiro-xaldeylar | 32 017 | 5.7 | 34 223 | 6.9 | 34 628 | 3.4 | 37 968 | 1.89 | 98 700 | 4.2 | 442 763 | 4.4 % |
| Armanlar | 3 557 | 0.6 | 3 913 | 0.8 | 4 514 | 0.4 | 5 329 | 0.27 | 9 026 | 0.4 | 23 464 | 0.2 % |
| Yahudiylar | — | 0 | — | 0 | —— | 0 | — | 0 | 100 | 0.004 | 50 | 0.0005 % |
| Kurd yahudiylari | 12 424 | 2.2 | 14 668 | 3 | 28 300 | 2.8 | 263 | 0.01 | — | 0 | — | — |
| Hammasi | 562 797 | 492 625 | 1 020 679 | 2 006 839 | 2 356 777 | 10 143 760 | ||||||
Lingvistik tarkibi
tahrirMintaqaning rasmiy tillari – kurd va arab tillaridir[15][16][17].
Ozchilik tillari - turkman, ossuriya (yangi oromey) va arman tillari.
Kurdiston hududida yashovchi kurdlar asosan kurd tilining ikki xil lahjasida gaplashadi: Shimoliy kurdcha va markaziy kurdcha, ikkinchisi janubiy va sharqda (ularning “poytaxti” Sulaymoniya shahri), birinchisi esa mintaqaning shimoli va gʻarbiy qismida gaplashadilar. Ikkala lahja ham davlat tomonidan qoʻllab-quvvatlanadi va aholining aksariyati hozir ikkala lahjani ham tushunadi. Shuningdek, gorani tilida soʻzlashuvchilar jamoalari, shuningdek, janubiy kurd tilida gaplashadigan janubiy qabilalardan boʻlgan kurdlar mavjud.
Arab tili ham keng tarqalgan. Milliy ozchiliklar yashaydigan hududlarda maktablar turkman tilida va shimoliy-sharqiy guruhning yangi oromiy tillarining ikkita lahjasi, xaldey va ossuriya tillarida oʻqitiladi.
2014-yilda “NEWS.am” axborot agentligi “Rudaw.net” saytiga tayanib, kurd va arab tillaridan tashqari, quyida ham ozchilik tillari hisoblangani haqida xabar berdi: armancha, Ossuriycha va turkmancha.
Konfessional tarkibi
tahrirKurdiston koʻp konfessiyali respublika boʻlib, dunyoviy davlat hisoblanadi.
Aksariyati musulmonlar (asosan sunniylar). Xristianlik ham keng tarqalgan boʻlib, asosan ossuriyaliklar va kamroq darajada kurdlar tomonidan eʼtirof etiladi. Baʼzilar yazidiylar, shabak va boshqa kurd diniy guruhlari orasida keng tarqalgan Yazidizmni tan olishadi. Kurd zardushtiylarining soni turlicha baholangan. Iroqdagi Zardushtiylik mintaqaviy hukumati vakilining aytishicha, Janubiy Kurdistonda yaqinda 100 000 ga yaqin odam zardushtiylikni qabul qilgan, jamoa yetakchilari bu daʼvoni takrorlab, mintaqada koʻproq zardushtiylar oʻz eʼtiqodlariga yashirincha eʼtiqod qilayotganini taxmin qilmoqda.
Zardushtiylik dinini qabul qilgan kurd musulmonlari sonining ortishi, asosan, mintaqada IShID tomonidan amalga oshirilgan zo‘ravonlik va tazyiqlardan so‘ng Islomdan ko‘ngli qolgani bilan bog‘liq[18].
Shaharlar
tahrir| # | Yirik shaharlar | Aholisi |
|---|---|---|
| 01 | Erbil | 2 062 700 (2022-y.) |
| 02 | Kirkuk | 1 031 000 (2021-y.) |
| 03 | Sulaymoniya | 878 146 (2018-y.) |
| 03 | Duhok | 340 900 (2018-y.) |
| 04 | Zaho | 219 006 (2012-y.) |
| 05 | Akra | 212 000 (2018-y.) |
| 06 | Ravanduz | 124 989 (2012-y.) |
| 07 | Sinjar | 88 023 (2013-y.) |
| 08 | Semel | 71,600 (2018-y.) |
| 09 | Halabja | 65 200 (2015-y.) |
| 10 | Ranya | 52 767 (2012-y.) |
| 11 | Qaladiza | 36 792 (2012-y.) |
| 12 | Kalar | 34 150 (2012-y.) |
Immigratsiya
tahrir2003-yilda Saddam Husayn rejimi ag‘darilganidan buyon Kurdiston hududiga arablar, shuningdek, Iroqning janubiy viloyatlaridan xristianlar (xususan, kurdlar, ossuriyaliklar, armanlar, mandaiylar, yahudiylar va boshqalar) ommaviy ravishda ko‘chib kela boshladilar.
Kurdiston va Turkiya oʻrtasidagi iqtisodiy hamkorlikning kengayishi Kurdistondagi turklar uchun yangi ish oʻrinlarini izlashga turtki boʻldi.
Immigratsiya hisobotlari shuni koʻrsatadiki, Kurdistonga Bangladesh, Hindiston va Pokistondan odamlar keladi.
Maʼmuriy boʻlinishi
tahrir.svg)
Kurdiston quyidagi viloyatlarga boʻlingan[19]:
| № | Oʻzbekcha nomi | Kurd tilidagi asl nomi | Tumanlar soni | Maʼmuriy markazi | Aholisi (taxminan, 2023-yil) | Hududi | Zichlik |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1 | Erbil[20] | kurdcha: پارێزگای ھەولێر | 10 | Erbil | 3,171,777 kishi | 17 554 km² | 180,6 kishi/km² |
| 2 | Sulaymoniya | kurdcha: پارێزگای الێمانی | 15 | Sulaymoniya | 2,391,500 kishi | 20 143 km² | 118,7 kishi/km² |
| 3 | Dahok | kurdcha: پارێزگای دھۆک | 7 | Dahok | 1,385,700 kishi | 10 955 km² | 126,4 kishi/km² |
| 4 | Kirkuk[21] | kurdcha: پارێزگای کەرکووک | 4 | Kirkuk | 1,358,406 kishi | 9 679 km² | 140,3 kishi/km² |
| 5 | Tal-Affar[22] | kurdcha: پارێزگای تێلێفێر | 3 | Tal-Affar | 795 506 kishi | 5 786 km² | 137,4 kishi/km² |
| 6 | Diyala[23] | kurdcha: پارێزگەها دیالەیێ | 3 | Honakin | 437,762 kishi | 10 931 km² | 40,0 kishi/km² |
| 7 | Sinjar[22] | kurdcha: پارێزگای شەنگال | 1 | Sinjar | 378,931 kishi | 3 576 km² | 105,9 kishi/km² |
| 9 | Halabja | kurdcha: پارێزگای ھەڵەبجە | 4 | Halabja | 129,134 kishi. | 133,8 km² | 965,1 kishi/km² |
| 9 | Tuz[23] | kurdcha: پارێزگای توز | 1 | Tuz-Hurmatu | 79,537 kishi. | 2 500 km² | 31,8 kishi/km² |
| 10 | Badra[23] | kurdcha: پارێزگای بێدرێ | 1 | Badra | 15,507 kishi. | 3 015 km² | 5,1 kishi/km² |
| 'Hammasi | 47 | Kirkuk / Erbil | 10 143 760 kishi | 85 027 km² | 119,3 kishi/km² |
Bu viloyatlarning deyarli barchasi tumanlarga bo‘lingan. Har bir tuman sub-okruglarga boʻlingan. Viloyatlar o‘z markazlariga ega, tumanlar va sub-okruglar esa tuman markazlariga ega. Iroq hukumati va kurd mintaqasi oʻrtasida kurd hududlari, xususan, qoʻshni Kirkuk, Naynavo va Diyala viloyatlarida kelishmovchiliklar mavjud.
Bahsli hududlar
tahrirKurd-Iroq chegarasidagi bahsli hududlar hamisha arablar va kurdlar o‘rtasidagi asosiy muammo bo‘lib kelgan. 2003-yilda koalitsiya kuchlari bosqinidan soʻng kurdlar oʻzlarining tarixiy yerlarini tiklash uchun Kurdiston janubidagi hududlarni egallab olishdi. Biroq, aslida, Naynavo, Kirkuk va Diyalaning bir qismi hududi hali ham rasman Kurdistonning bir qismi emas. Shu bilan birga, Kirkuk shahri 2014 yilning iyun oyida Iroq va Suriya hududining bir qismida alohida arab islom (sunniy) davlatini yaratishga intilayotgan “Islomiy davlat” terrorchilari tomonidan bosib olingan edi. Bir necha kundan keyin kurd harbiy tuzilmalari shaharni qaytarib oldilar va shu tariqa Kirkuk aslida Iroq Kurdistoni nazoratiga oʻtdi. 2017-yil oktabr oyi o‘rtalarida Kirkuk Iroq markaziy hokimiyati nazoratiga o‘tdi[24].
Madaniyati
tahrirKurd madaniyati zamonaviy kurdlarni, lekin birinchi navbatda Eronni shakllantirgan turli qadimiy xalqlardan meros. Barcha qoʻshnilari tufayli kurd madaniyati fors madaniyatiga eng yaqin. Masalan, ular 21-martda nishonlanadigan Navroʻzni yangi yil sifatida nishonlaydilar. Bu kurd taqvimida Xakelêwe oyining birinchi kuni va bahorning birinchi kuni. Ossuriyaliklar, armanlar va mandeilar kabi boshqa xalqlarning oʻziga xos madaniyati bor.
Bayramlari
tahrirJanubning asosiy milliy bayrami, boshqa hamma narsa kabi, Kurdiston ham eng qadimgi, nafaqat islomdan oldingi, zardushtiylik Eronning Yangi yil bayrami - Navroʻz (21-mart). Umuman olganda, rasmiy kalendarda 60 ta bayram va unutilmas sanalar (jumladan, motam - Mustafo Barzoniyning 1 martda vafot etgani kabi) bor; musulmon bayramlaridan tashqari, Ossuriya bayramlari rasmiy ravishda nishonlanadi (Ossuriya Yangi yili - 1-aprel va Rojdestvo); Yazidiylar (“Yazidiy kunlar” 6—13-oktyabr) va xalqaro (1-yanvar, 8-mart, 1-may) kunlari[25].
Musiqasi
tahrirAnʼanaga koʻra, kurd klassik ijrochilarining uch turi mavjud – hikoyachilar (çîrokbêj), ashulachilar (stranbêj) va bardlar (dengbêj). Koʻpgina qoʻshiqlar tabiatan epikdir, masalan, Saladin kabi oʻtmishdagi kurd qahramonlari haqida hikoya qiluvchi qahramonlik balladasi boʻlgan mashhur “Lawik” qoʻshigʻidir. “Heyran” – sevgi balladalari boʻlib, odatda sogʻinish, ajralish va amalga oshmagan sevgini ifodalaydi. “Lawje” - bagʻishlovchi musiqaning bir turi, “Payizok” - ayniqsa kuzda aytiladigan qoʻshiqlardir. Sevgi qoʻshiqlari, raqs musiqasi, toʻy va boshqa bayram qoʻshiqlari (dîlok/narînk), erotik sheʼr va ish qoʻshiqlari ham mashhurdir.
Qurolli kuchlari
tahrirKurd qurolli kuchlari (QK) – Peshmerga deyiladi, tom maʼnoda, (kurd. Pêşmerge, پێشمەرگە — “oʻlimga borids”, “oʻlim yuziga qarash”) (“PES” oldingi, “MERG” oʻlim) yoki ozodlik kurashchilari. Peshmerga Kurdistonda 1890-yillarda kurdlarning mustaqillik harakati boshlanishi bilan paydo boʻlgan. Rivojlanish uchun kuchli turtki 1920-yillarning boshlarida, Usmonli imperiyasi parchalanganidan keyin boʻlgan.
1961—1975-yillardagi sentabr qoʻzgʻoloni chogʻida peshmerga otryadlari, qoʻzgʻolon paytida 15 000 nafarga yaqin boʻlgan oddiy armiya boʻlinmalariga oʻxshay boshladi. Jangchilar yagona himoya kiyimida kiyingan, ish haqi olgan, “diviziyalar” (aslida brigadalar), batalyonlar, rotalar, vzvodlar va otryadlarga birlashtirildi. Peshmerga xizmatiga kirish uchun jiddiy tanlovdan oʻtish kerak edi, ular ayollar va 18 yoshgacha boʻlgan oʻsmirlarni qabul qilmadilar. 1960-yillarda peshmergalarning asosiy qurollari Chexiyaning urushdan oldingi Brno-17 miltiqlari (nemis miltigʻining modifikatsiyasi) edi; ular asta-sekin Sovet AK va AKM bilan almashtirildi, shu jumladan ularning past sifatli, ammo arzon Xitoy modifikatsiyalari edi. Sentyabr qoʻzgʻoloni boshlanganidan koʻp oʻtmay (yaʼni 1963-yilda) minomyotlar, shu jumladan ogʻir texnikalar ham paydo boʻla boshladi. Artilleriyalar ham paydo boʻldi, shuning uchun Mustafo Barzoniy hatto maxsus artilleriya kurslariga ham ega edi.
Peshmerga Iroqni ozod qilish operatsiyasi davomida AQSh armiyasi va koalitsiya tomonida shimoliy frontda jang qilgan. Keyingi yillarda Peshmerga Kurdiston va Iroqning boshqa qismlari xavfsizligini taʼminlashda muhim rol oʻynadi. Peshmergalar, shuningdek, terrorizmga qarshi operatsiyalar uchun Bag‘dod va Al-Anbarga joylashtirildi.
Kurdistonga oʻz qurolli kuchlariga ega boʻlishiga ruxsat berilgan – bu Iroq konstitutsiyasida koʻrsatilgan va markaziy Iroq armiyasining Kurdiston hududiga kirishi taqiqlangan.
Hozirda 12 ta qoʻshma piyoda batalyonlari mavjud boʻlib, ularning har birida 3-5 mingga yaqin askar bor. Shuningdek, umumiy soni 120 mingga yaqin harbiy xizmatchilardan iborat maxsus kuchlarning bir nechta batalyonlari, ogʻir artilleriya, shtablar va vazirlik apparati, shuningdek, boshqa yordamchi boʻlinmalar mavjud. Vazirlikning keyingi besh yilga moʻljallangan ulkan dasturdai piyoda batalyonlari sonini 12 dan 20 taga, yaʼni 90 ming kishigacha oshirishni nazarda tutdi. Toʻgʻridan-toʻgʻri qurol ostida va 30 ming nafar harbiy xizmatchi zahirada. Shu munosabat bilan peshmargada taxminan 200-300 ming nafar jangchi boʻladi.
Taʼlimi
tahrirKurdiston mintaqaviy hukumati tashkil etilishidan avval boshlangʻich va oʻrta taʼlim arab tilida olib borilgan. Oliy taʼlim hamisha arab tilida boʻlgan. Biroq, bu muxtor Kurdistonning tashkil etilishi bilan oʻzgardi. Birinchi xalqaro maktab Choueifat xalqaro maktabi 2006-yilda Iroq Kurdistonida oʻz filialini ochgan. Mintaqada boshqa xalqaro maktablar doimiy ravishda ochilmoqda, Kurdistondagi Britaniya xalqaro maktabi 2011-yil sentabr oyida Sulaymoniyada ochilgan.
Iroq Kurdistonining rasmiy universitetlari quyida keltirilgan:
| Institut | Tuzilgan | Talabalar |
|---|---|---|
| Sulaymoniya universiteti | 1968 | 25900 (2013 г.) |
| Salahaddin universiteti | 1970 | 20000 (2013 г.) |
| Duhok universiteti | 1992 | 1689 (2007) |
| Zaho universiteti | 2010 | 982 (2011) |
| Koya universiteti | 2003 | - |
| Kurdiston universiteti | 2006 | 400 (2006) |
| Iroqdagi Amerika universiteti — Sulaymoniya | 2007 | 50 (2007) |
| Havler tibbiyot universiteti (HMU) | 2006 | - |
| Biznes & Boshqaruv universiteti | 2007 | - |
| SABIS universiteti | 2009 | - |
| Jihan universiteti | - | - |
| Komar fan va texnologiya universiteti — Sulaymoniya (KFTU) | 2012 | - |
| Havler xususiy fan va texnologiya universiteti | - | - |
| Ishik universiteti | 2008 | 1700 (2012) |
| Soran universiteti | 2009 | 2200 (2011) |
| Navroʻz universiteti | - | - |
| Inson taraqqiyoti universiteti | - | - |
| Sulaymoniya Politexnika Universiteti (SPU) | 1996 | 13000 (2013) |
Adabiyotlar
tahrir- Хошави Бабакр. Курдистан — Россия. М.: 2003.
- Вартаньян Э. Г. Борьба курдских эмиратов за независимость в конце XVIII — первой трети XIX в // Теория и практика общественного развития. — 2011. — № 8. — С. 269—271.
- История Курдистана. М.: Центр курдских исследований, 1999.
- Курдское движение в новое и новейшее время. М.: Наука, 1987.
- Масуд Барзани. . Мустафа Барзани и курдское освободительное движение, 1931—1961 гг. СПб.: Наука, 2005. ISBN 5-020-27042-3.
- Материалы Представительства Регионального правительства Курдистана в России и СНГ.
- 100 лет Барзани. Сборник. Представительство Регионального правительства Иракского Курдистана в России и странах СНГ. М.: 2003.
- Длер Хамад. . Национально-освободительное движение в Иракском Курдистане. Историко-политический очерк. СПб.: Изд-во СПбГУ, 1999. ISBN 5-288-02340-9.
- McDowall D. . A Modern History of the Kurds. 3rd ed. London, New York: I. B. Tauris, 2004. ISBN 1-850-43416-6. ( at www.kurdipedia.org Error: unknown archive URL 20160304001515 sanasida arxivlangan)
Manbalar
tahrir- ↑ „Rossiyaning Erbildagi (Iroq) Bosh konsulligi“. 2017-yil 26-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 26-sentyabr.
- ↑ 2,0 2,1 „Kurdiston: Iroq Kurdistoni mintaqasi Konstitutsiyasi“ (en) (2004-yil 19-aprel). 2020-yil 4-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 21-mart.
- ↑ Kurdiston mintaqaviy hukumati tomonidan nazorat qilinadigan hududlardagi aholi soni 2023-yilda 6,557,680 kishini tashkil qiladi.
- ↑ „Aholi“. krso.gov.krd. Qaraldi: 2023-yil 1-iyul.
- ↑ Nazorat qilinadigan hududning maydoni 46 862 km²
- ↑ „Iroq Kurdistoni konstitutsiyasi loyihasi“ (ru). 2022-yil 31-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 21-mart.
- ↑ Gordon W. Rudd. Humanitarian Intervention: Assisting the Iraqi Kurds in Operation Provide Comfort, 1991. ( at books.google.ru Error: unknown archive URL 20170303044234 sanasida arxivlangan) — Washington, D.C.: Department of the Army, 2004. — P. 24 — 296 p. — (Center of Military History Publication) — ISBN 0-16-073163-1.
- ↑ John P. Cavanaugh. „Operation Provide Comfort: A Model for Future NATO Operations.“ (deadlink). 2017-yil 25-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 2-mart. — Fort Leavenworth, Kansas: School of Advanced Military Studies, 1992. — P. 5 — 56 p.
- ↑ „Birlashgan Millatlar Tashkilotining Xizmat sahifasi“. 2005-yil 28-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 27-noyabr.
- ↑ Hoshaviy Bobakr., bet. 24
- ↑ Евсеев В. В., Зинин Ю. Н. Перспективы «Исламского государства» // Научно-аналитический журнал Обозреватель — Observer. — 2015. — № 2 (301). — С. 48 — 49
- ↑ Евсеев В. В., Зинин Ю. Н. Перспективы «Исламского государства» // Научно-аналитический журнал Обозреватель — Observer. — 2015. — № 2 (301). — С. 49
- ↑ „Iroqdagi arman jamiyati: yangi muammolar“. 2015-yil 1-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 9-dekabr.
- ↑ Kurdiston oʻsha paytda xaroba hudud edi. Iroq rejimi muntazam ravishda kurd qishloqlarini vayron qilish kampaniyasini olib bordi: ular buldozerlar tomonidan vayron qilingan va portlatilgan – jami 3900 qishloq vayron qilingan. Natijada Janubiy Kurdistonning to‘rt million aholisidan 2 milliondan ortiq kishi boshqa hududlarga majburan ko‘chirildi.
- ↑ „Kurd tili“ (en) (deadlink). Kurdiston mintaqaviy hukumati kabineti (2010-yil 27-iyun). — „The Kurdistan Region’s official languages for government purposes are Kurdish and Arabic.“. 2018-yil 12-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 1-may.
- ↑ „Kurd tili“ (en) (deadlink). Kurdiston mintaqaviy hukumati kabineti (2010-yil 27-iyun). — „The Kurdistan Region’s official languages for government purposes are Kurdish and Arabic.“. 2018-yil 12-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 1-may.
- ↑ Kurdiston mintaqaviy hukumatining rasmiy sayti (Wayback Machine saytida 2023-04-24 sanasida arxivlangan)(ingl.)
- ↑ „Zardushtiylik dini IShID zo‘ravonligiga javoban Kurdistonga qaytadi“ (en). www.rudaw.net (2015-yil 2-iyun). 2021-yil 7-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 6-aprel.
- ↑ „Kurdiston: Iroq Kurdistoni mintaqasi Konstitutsiyasi“ (en) (2004-yil 19-aprel). 2020-yil 4-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 21-mart.
- ↑ 2017-yilda KMH Mahmur viloyati ustidan nazoratni yo‘qotdi.
- ↑ 2017-yilda KMH Kirkuk viloyati ustidan nazoratni yo‘qotdi.
- ↑ 22,0 22,1 2017-yilda boshqaruvni yoʻqotdi
- ↑ 23,0 23,1 23,2 KMH tarafidan nazorat qilinmaydi
- ↑ „OAV: Iroq xavfsizlik kuchlari kurdlar nazorati ostidagi Kirkukdagi oxirgi shaharni qaytarib oldi“. 2018-yil 30-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 27-noyabr.
- ↑ „KDP“. 2020-yil 29-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 27-noyabr.
Havolalar
tahrir- Saddamning uchta urushi. I qism: Janubiy Kurdiston (Wayback Machine saytida 2023-08-15 sanasida arxivlangan)
- „Kurdiston mintaqaviy hukumatining rasmiy sayti“ (en) (deadlink). 2016-yil 6-mayda asl nusxadan arxivlangan.
- KDP – OZODLIKNING JONLI RAMZI: MUSTAFO BARZONIY (Wayback Machine saytida 2023-03-28 sanasida arxivlangan)
- https://web.archive.org/web/20060821000719/http://www.kerkuk-kurdistan.com/default.asp?ser=4
- https://web.archive.org/web/20060504030056/http://www.culturalorientation.net/kurds/khist.html
- https://web.archive.org/web/20070928122335/http://kurdistan.ru/content/view/82/