Bu maqola oʻzbek tilining imlo qoidalariga muvofiq yozilmagan. Qarang: VP:ORFO. Iltimos, bu sahifani tekshirib, undagi xatolarni oʻnglang.
Muslima ayollarning siyosatdagi roli tobora ortib bormoqda. Xotin-qizlarning taʼlim olish imkoniyatlarining kengayishi ularning siyosatdagi ishtirokini yanada ragʻbatlantirdi. Muslima boʻlgan ayol yetakchilarga quyidagilarni misol keltirish mumkin: Pokistonning sobiq bosh vaziri Benazir Bhutto (1988–1990 va 1993–1996), Indoneziya prezidenti Megavati Sukarnoputri (2001–2004), Turkiyaning sobiq bosh vaziri Tansu Chiller (1993–1995), Senegalning sobiq bosh vaziri Mame Madior Boye (2001–2002), Bangladesh bosh vazirlari Xolida Ziyo (1991–1996 va 2001–2006) va Shayx Hasina Vajed (1996–2001 va 2009–hozirga qadar), Eronning sobiq vitse-prezidenti Masumeh Ebtekar (1997—2005-yillar), Mali Bosh vaziri Sisse Mariam Kaidama Sidibe (2011–2012), Kosova prezidenti Atifete Yaxjaga (2011–2016), Mavrikiyning sobiq prezidenti Amin Gurib (2015–2018) va Singapurning amaldagi prezidenti Halima Yakob (2017-yilda saylangan) va hozirgi prezident Tanzaniya Samiya Suluxu Hassan (2021-yil mart oyida Jon Pombe Magufulining toʻsatdan vafotidan keyin prezidentlikka koʻtarilgan vitse-prezident).
Misr Adliya vazirligiga maslahat beruvchi „Dorul Ifto al-Misriya“ Islom instituti Islomda ayollar rahbar lavozimida ishlashiga ruxsat berilgani ommaga bildirgan va bu haqida fatvo chiqargan. Shuningdek, Qur’onda ayollarning siyosatdagi rolini qoʻllab-quvvatlovchi oyatlar mavjud, masalan, oʻz xalqi bilan maslahatlashgan va muhim qarorlar qabul qilgan, hukmdor vakili boʻlgan Sheba malikasi haqida aytib oʻtilgan. Hadisda ayollarning jamoat yetakchilik rolida boʻlgani koʻplab misollarda keltirilgan. Muhammad (s.a.v.)ning birinchi va asosiy maslahatchisi uning birinchi rafiqasi Xadicha bint Xuvaylid boʻlgan. Uning uchinchi rafiqasi Oisha Abu Bakr tibbiyot, tarix va ritorika sohasida mashhur boʻlgan va yana Paygʻambarimiz s.a.v. bilan tez-tez janglarda qatnashgan, hatto Tuya jangida qoʻshinga boshchilik qilgan[1].
Muslima ayollar uchun yetakchilik imkoniyatlari diniy kitoblarda mustahkamlangan va bugungi kunda kengayib borayotgan boʻlsa-da, oldingi avlodlar ayollarning rolini turlicha qabul qillishgan yoki tushunishmagan[2]. Zamonaviy oʻzgarishlarga va musulmon ayollarning siyosiy hayotga koʻproq jalb etilishiga qaramay, baʼzi mamlakatlarda musulmonlar ideal muslima ayol oʻzini ona va rafiqa roli bilan cheklashi kerakligini taʼkidlaydilar[2].
Islom ulamolari Qur’on ayollarga jamoat ishlarida qatnashish huquqini berganini taʼkidlaydilar, chunki jiddiy bahslarda qatnashgan va hatto Muhammad paygʻambarning oʻzlari bilan bahslashgan ayollar misollari Qur’onda ham keltirilgan[3][4][5]. Qolaversa, Umarxalifaligi davrida bir ayol masjidda u bilan tortishib, oʻz fikrini isbotlab, koʻpchilikning huzurida: „Ayol haq, Umar nohaq“, deb aytishiga sabab boʻlgan. Biroq musulmonlar koʻp boʻlgan mamlakatlarda ayollarning rahbarlik qilish qobiliyati bilan bogʻliq asosiy muammolar Islom, Qur’on va Hadislarning matn asoslarini talqin qilishdagi farqlardan kelib chiqadi[6]. Bu muammo arab tilining murakkabligi, islomning turli sohalari, masalan, shialik va sunniylikoʻrtasidagi farqlar va turli mintaqalarda yuzaga keladigan tafovutlar bilan yanada kuchayadi[7]. Ayol rahbarlarning roli zamonga va dinga muvofiq ravishda oʻsib boradi. „Taraqqiyparvar Islom“ harakatining yangi zamonaviy talqinlari orqali ayollar yetakchi sifatida koʻproq erkinlik va kuchga ega boʻlishdi[7].
Qur’onda ayollar imkoniyatlarini cheklash uchun ishlatilgan boʻlimlari:
“Erkaklar xotinlar ustidan (oila boshligʻi sifatida doimiy) qoim turuvchilardir. Sabab – Alloh ularning ayrimlari (erkaklar)ni ayrimlari (ayollar)dan (ba’zi xususiyatlarda) ortiq qilgani va (erkaklar oʻz oilasiga) oʻz mol-mulklaridan sarf qilib turishlaridir. (Ayollar ichida) solihalari – bu (Allohga va eriga) itoatli, gʻoyibga Alloh saqlaganicha himoyatli (ya’ni, erlarining sirlari, mulklari va obroʻlarini saqlovchi)lardir”.
— Qur'on., "Niso" surasi 34-oyat
Biroq, bu oyat koʻpincha notoʻgʻri talqin qilinadi[8].
27-bobning 29–44-oyatlarida Qurʼon davlat boshligʻi lavozimiga ega boʻlgan Sheba malikasi (Bilqis) misolida ayollarni rahbarlik qilishiga ishora qiladi[9].
Qur’onda ayollarning imkoniyatlarini tenglashtirish haqida suralar ham mavjud:
"Erkaklar xotinlardan ustun turadilar, chunki Alloh taolo boshqalaridan bir afzallik bergan va buning uchun. Ular oʻz mollaridan nima sarflaydilar”.
— "Niso" surasi 34-oyat
"Albatta, muslimlar va muslimalar, moʻminlar va moʻminalar, davomli itoatkor erkaklar va davomli itoatkor ayollar, sadoqatli erkaklar va sadoqatli ayollar, sabrli erkaklar va sabrli ayollar, tavozu’li erkaklar va tavozu’li ayollar, sadaqa qilguvchi erkaklar va sadaqa qilguvchi ayollar, roʻza tutguvchi erkaklar va roʻza tutguvchi ayollar, farjlarini saqlovchi erkaklar va (farjlarini) saqlovchi ayollar, Allohni koʻp zikr qilguvchi erkaklar va (Allohni koʻp) zikr qilguvchi ayollar–oʻshalarga Alloh magʻfiratni va ulugʻ ajrni tayyorlab qoʻygandir".
Tarixan islomiy jamiyatlarda ayollarning roli uy ichida boʻlgan, bu esa ayol uchun imkoniyatlarni cheklagan va toʻsiqlar yaratgan. Muhammad s.a.v paygʻambarligi davrida va ilk islom davrida ayollarga katta erkinliklar berilgan. Moʻminlarning onalari deb atalgan Muhammad s.a.v.ning ayollari Islomda ayollar uchun mukammal ayol timsoli sanalgan. Ilk islom davrida uning ayollari turli rahbarlik sohalarida katta ahamiyatga ega edilar. Xadicha binti Xuvaylid Muhammad s.a.v.ga turmushga chiqishdan oldin nafaqat iqtisodiy jihatdan muvaffaqiyat qozongan, balki Islomni birinchi qabul qilgan va ilk islom davrining shov-shuvli tarixida Paygʻambar s.a.v.ga yordam bergan ayollardan hisoblanadi. Paygʻambar s.a.v. rafiqasi Hafsa binti Umarga Qur’onni himoya qilish vazifasini topshirgan va rafiqasi Oisha binti Abu Bakr esa Tuya jangida qoʻshinni boshqargan. Rasululloh s.a.v. Ummu Varaqani erkaklar va ayollarga ayol imom qilib tayinlaganlar[10]. Paygʻambar s.a.v. ayollarga yuqori rahbarlik lavozimlarini egallashga ruxsat bergan. Biroq, uning vafotidan keyin ayollarning jamiyatdagi oʻrni erkaklar hukmronligi, patriarxal jamiyatdan, kelgan hadislar va Qur’on oyatlarining notoʻgʻri tafsirlari tufayli cheklab qoʻyilgan. Biroq, butun Islomdagi ayollarning rolini umumlashtirish qiyin, chunki Islomning turli sohalari va Qur’on oyatlarining bir nechta talqinlari mavjud boʻlib, ular Islom jamiyatlarida ayollarning rolini oʻz qarashlari bilan belgilaydilar.
Islomda ayollarning huquq va erkinliklari uchun alohida harakat XX asr boshlarida faollasha boshladi. Islomiy jamiyatlarda ayollarni ozod qilish va tarbiyalashga daʼvat etgan ikki asosiy shaxs Rifo at-Tahtaviy va Qosim Amin boʻlgan. Qosim Amin oʻzining „ Ayollar ozodligi“ kitobida jamiyatga oʻz soʻzini ochiq ayta olgan Yaqin Sharqdagi muslima ayollar islohotining otasi hisoblanadi[11]. Bu ikki erkak liderlarga XIX asr oxirida islomiy feminizm harakati yetakchilari uch misrlik ayol Maryam an- Nahhos, Zaynab Favvoz va Oisha at-Taymuriya ham qoʻshilgan. 1956-yilda Doria Shafik Misrda ayollar saylov huquqi harakatiga rahbarlik qilgan. Zamonaviy islom jamiyatida gender tengligiga erishish uchun harakat qilgan. Biroq, bu harakatning rivojlanishi turli arab mamlakatlarida va Islomning turli sohalarida farq qiladi, chunki yangi talqinlar islom jamiyatlarida ayollar uchun gender tengsizlikni shakllantiradi[11].
XX-XXI asrda islomiy jamiyatlarda ayol rahbarlarni koʻplab koʻrish mumkin. Dunyodagi barcha musulmonlarning aksariyati bir paytlar ayollarni yetakchi qilib saylagan mamlakatlarda yashaydi. Aholisi eng koʻp musulmon boʻlgan uchta davlatda ayollar yetakchilik qilgan, jumladan Indoneziya[12], Pokiston[13] va Bangladesh.
Afgʻonistonning birinchi ayol vaziri. Afgʻonistonning uchinchi Konstitutsiyasi (1964-yilda qirol Zohirshoh davrida) ayollarga ilk bor saylash va parlamentga oʻz nomzodi qoʻyish huquqini berdi. Natijada, keyingi yilgi saylovlarda uch nafar ayol parlament aʼzosi etib saylangan, ikki nafari senat aʼzosi etib tayinlangan. Kubra Nurzay 1965-yilda Sogʻliqni Saqlash Vaziri etib tayinlangan va 1967-yilda qayta tayinlangan[14]:1–44
Shafiqa Ziyoyi
Shafiqa Ziyoi 1971-yilda Portfelsiz vazir etib tayinlanganidan keyin ikkinchi ayol vazir boʻldi[15].
Massud JalolMassud Jalol
1988-yilda Massud Jalol Kobuldagi tibbiyot maktabini tamomlagandan soʻng, 1999-yilgacha (Tolibon hukmronligi buni imkonsiz qilib qoʻyguncha) shifokor boʻlib ishlagan. 1999-yilda esa ayollar boshchiligidagi BMTning Jahon oziq-ovqat dasturida ish boshlagan. 2002- yilda Tolibon hokimiyatidan chetlashtirilgach, u loya jirgada qatnashgan 200 nafar ayoldan biri aylangan. U 2002-yilda prezidentlikka nomzodini qoʻygan va Afgʻonistonda bu lavozimga nomzodini qoʻygan birinchi ayol boʻlgan. U saylovlarida Karzayga qarshi 171 ovoz (eng koʻp ovoz olgan ikkinchi ovoz) olgan[16]. U Hamid Karzayga saylovda yutqazdi, lekin uning davrida 2004-yildan 2006-yilgacha ayollar ishlari vaziri lavozimida ishlagan. Keyinchalik Massud Jalol Vashingtondagi Rivojlanish va Aholi Faoliyati Markazida oʻqishini bildirgan. Maʼlumot uchun, bu markaz ayollarga oʻzlarining yetakchilik rollarini qanday oshirishni oʻrgatadi[16].
Azra Jafariy
2002-yilda Tolibon qulaganidan keyin loya jirgada qatnashgan 200 nafar ayoldan biri. U Afgʻonistondagi birinchi ayol merdir. U 2008-yildan 2014-yilgacha Afgʻonistonning Daykundi viloyatidagi Nili shahrida yashovchi boʻlgan. U Afgʻonistondagi diniy va etnik ozchilik boʻlgan hazora etnik guruhining aʼzosi. Oʻz faoliyati davomida u Nilida infratuzilmani qurish uchun mablagʻ olish ustida ishlagan.[17] Prezidentlikka kirishdan oldin u 1990-yillar boshidagi fuqarolar urushi tufayli Eronga ketgan edi. U yerda afgʻon bolalari uchun maktabni boshqargan. 2001-yilda u Afgʻonistonga tinchlik jirgasida qatnashish uchun qaytib keldi.[17]
AQSh Davlat kotibi Xillari Klinton afgʻon ayol siyosatchilari bilan. Fauzia Kufi oʻng tomonida va Sima Samar chap tomonida.
Sima Samar
2001-yildan 2003-yilgacha Afgʻoniston ayollar ishlari vazirligi lavozimida ishlagan. 2004 -yildan 2019-yilgacha u inson huquqlarini buzganlarni javobgarlikka tortuvchi Afgʻoniston mustaqil inson huquqlari komissiyasini boshqargan[18]. Uning ushbu komissiyadagi ishi unga oʻlim tahdidlarini olib kelgan[19]. U oʻgʻil-qizlar maktablarini boshqaradigan Shuhada tashkilotining asoschisi boʻlib, 2012-yilda 100 dan ortiq maktablar shu tashkilot qarmogʻida boʻlgan[18]. U shuningdek, sogʻliqni saqlash sohasida ham ishlagan va oʻn beshta klinika va shifoxonalarni boshqargan[18]. Sima Samar 2019-yil dekabr oyida Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh kotibining ichki koʻchishlar boʻyicha yuqori darajali guruhi aʼzosi etib tayinlangan[18].
U Ozarbayjon Milliy Assambleyasi spikeri va Ozarbayjon tashqi ishlar vaziri boʻlgan.
Lala Shevket
Lala Shevket dunyodagi birinchi ayol davlat kotibidir. Uning mutaxassisliklari professor va tibbiyot fanlari doktori. U 1993-yilda Ozarbayjondagi birinchi ayol elchi boʻldi. 1993—1994-yillarda Ozarbayjonda Davlat kotibi lavozimida ishladi. U hukumat ichidagi korruptsiyadan norozi boʻlgani uchun bu lavozimdan ketishni tanlagan. U 1995-yilda Ozarbayjon Liberal partiyasiga asos solgan va shu partiya rahbari sifatida prezidentlik saylovlarida qatnashgan[20].
U Ozarbayjon vitse-prezidenti va birinchi xonimi, Haydar Aliyev jamgʻarmasi rahbari, Ozarbayjon madaniyatining doʻstlari jamgʻarmasi raisi, Ozarbayjon gimnastika federatsiyasi prezidenti, YUNESKO va ISESCOning yaxshi niyat elchisi. 1995-yilda u Ozarbayjon madaniyati doʻstlari jamgʻarmasini tuzdi. Ozarbayjonda 2005-yilgi parlament saylovlarida u Ozarbayjon Milliy Assambleyasiga rahbar boʻlib saylangan. 2006-yil 24-noyabrda Ehtiyojmand bolalarga koʻrsatgan eʼtibori, ularning turmush sharoiti va taʼlimini yaxshilashga koʻmaklashgani uchun Aliyeva ISESCOning Yaxshi niyat elchisi unvoni bilan taqdirlangan.
Aholi soni boʻyicha uchinchi musulmon davlat sifatida Bangladesh, 2016-yil holatiga koʻra, soʻnggi 25 yil davomida Xolida Ziya[21][22] va Shayx Hasinani bosh vazir etib saylash orqali davlat ayol bosh vazirlar[23] tomonidan boshqarilgan.
U 1996-yildan 2001-yilgacha Bangladesh Bosh vaziri boʻlgan va 2009-yildan hozirgi kungacha Jahon yetakchi ayollari Kengashi aʼzosidir. U 1991-1996 va 2001-2006- yillarda Bangladesh Bosh vaziri boʻlgan. 1991-yilda saylanganida u Bangladeshning birinchi ayol Bosh vaziri va musulmon dunyosida demokratik hukumat rahbari boʻlgan ikkinchi ayol yetakchi boʻlgan[21] U, shuningdek, Bangladesh Millatchilar partiyasining rahbari ham edi. Ziyo Forbes tomonidan uch marta „Dunyoning 100 ta eng kuchli ayoli“ roʻyxatiga kiritilgan[21][24][25].
Aholi soni boʻyicha beshinchi musulmon davlat boʻlgan Misr parlamentining qariyb uchdan bir qismi ham ayollardan iborat[26].
Farida El Choubachy
U Misr parlamentining ochilish majlisiga 42 yil ichida raislik qilgan birinchi ayol boʻldi[27]. U Misrning yangi saylangan parlamentining bir qismidir.
Uning siyosiy faoliyati 2010-yilda Milliy demokratik partiyaga rahbar boʻlib saylanganidan keyin boshlangan. 2017-yil fevral oyida u Misrning birinchi ayol gubernatori boʻldi. U Baxeyra gubernatorligining gubernatori etib tayinlangan.[28]
Anissa Hassouna
2016-yilda u Misr parlamentiga rahbar boʻlib saylangan. U ayollar va bolalar huquqlarini himoya qilgan. Uning tashabbuslaridan biri tumanda bolalar uchun oʻyin maydonchalarini yaratish edi[29].
U Indoneziyaning birinchi prezidenti Sukarnoning qizi. U 1987-yilda Xalq maslahat majlisiga rahba etib saylangan. Keyinchalik u 1993-yilda Indoneziya Demokratik partiyasining rahbari boʻlib ishlagan[30]. U 2001-yildan 2004-yilgacha Indoneziya prezidenti boʻlib ishlagan va Indoneziyaning birinchi ayol prezidenti va koʻpchilikni musulmonlar tashkil etgan davlatni boshqargan toʻrtinchi ayol boʻldi[31][32].
Qirgʻizistonda ham musulmonlar koʻpchilikni tashkil qiladi. Otunbayeva 2010-yil 3-iyulda Lola inqilobidan keyin keyin prezident sifatida qasamyod keltirdi.
2019-yil iyul oyida Mbarka Bouaida Guelmim-Oued Noun mintaqasi prezidenti etib saylandi. Bu uni Marokashda mintaqaviy rahbar etib saylangan birinchi ayolga aylantirish.[33] Uning siyosiy faoliyati ilk bor 2007-yilda Vakillar palatasiga saylanganida boshlangan. U Vakillar Palatasida ishlagan davrida koʻplab qoʻmitalar, jumladan, Moliya va Iqtisodiy ishlar qoʻmitasi, Islomiy ishlar qoʻmitasi va Milliy mudofaa qoʻmitasida ishlagan.[33]
Pokiston dunyoning aholisi eng koʻp musulmonlardan iborat ikkinchi davlatidir.
U Pokiston asoschisi Quaid-e-Azam Muhammad Ali Jinnaning singlisi edi. U Pokiston mustaqilligi uchun katta ahamiyatga ega boʻlgan. Mustaqillikka erishgandan soʻng, u ayollarning huquqlarini mustahkamlashda muhim rol oʻynadi. 1965-yilda birlashgan muxolifat talabiga binoan u oʻsha paytdagi harbiy diktatorga qarshi prezidentlik kampaniyasini olib bordi. U Pokiston xalqining onasi hisoblanadi. U Mozori Quayd maqbarasiga dafn etilgan.
1982-yilda Bxutto Pokiston Xalq partiyasini boshqargan birinchi ayol boʻldi. Uning otasi Zulfiqor Ali Bxutto 1968-yilda bu partiyaga asos solgan[34]. Bhutto ikki marta Pokiston Bosh vaziri[35] etib saylangan. Uning 1988-yilda Bosh vazirlikka birinchi saylanishi uni musulmonlar yashovchi mamlakatni boshqargan birinchi ayolga aylantirdi. U bu lavozimda 1988-yildan 1990-yilgacha va 1992-yildan 1996-yilgacha ishlagan. U 2008-yilda qasddan oʻldirilgan[13].
U 2019- yilda mamlakatning AQShdagi elchisi etib tayinlangan edi. U Saudiya Arabistonida elchi etib tayinlangan birinchi ayoldir. U Qoʻshma Shtatlarda oʻsgan, Jorj Vashington universitetida oʻqigan[36]. Uning otasi avvalroq mamlakatning Qoʻshma Shtatlardagi elchisi boʻlib ishlagan. U Forbes jurnalining 200 ta eng kuchli arab ayollari roʻyxatiga kiritilgan. U elchi boʻlishidan oldin 2016-yilda Saudiya Arabistoni umumiy sport boshqarmasida ayollar ishlari boʻyicha vitse-prezident boʻlgan. 2018-yilda u Ommaviy ishtirok federatsiyasi prezidenti boʻlgan va elchi boʻlgunga qadar bu lavozimda ishlagan[36].
1993-yilda u Turkiya Bosh vaziri boʻldi. Ciller Bosh vazir lavozimini butunlay oʻzi qoʻlga kiritgan. Ciller Robert kollejida oʻqidi va keyinchalik magistrlik va doktorlik dissertatsiyasini yoqladi. Ciller Turkiyaga qaytib, Bosfor universitetida iqtisod fanidan dars bergan. U siyosatga 1990-yilda Sulaymon Demirel boshchiligidagi „Haqiqiy yoʻl“ partiyasiga (hozir u prezident) qoʻshilish orqali kirib kelgan. Chiller tezda partiyaning yordamchisi boʻldi va keyin 1991-yilgi saylovda gʻalaba qozondi va hukumatda Iqtisodiyot vazirligi uchun mas’ul boʻldi. Ciller tarafdorlari uning modernizatsiya/gʻarblashtirish gʻoyalarini maʼqullaydi. Uning izdoshlari koʻpligiga qaramay, islohotlariga qarshi odamlar ham koʻp edi. Ciller bosh vazir sifatida nomaqbul xatti-harakatlar qilganidan keyin hukumatni tark etishga majbur boʻldi. Uning shubhali qarorlari unga nisbatan uch xil parlament tekshiruviga olib keldi, shuning uchun Ciller 1995-yilda lavozimini tark etishga qaror qildi. Xatolariga qaramay, Ciller bugungi kunda ham kuchli ayol sifatida eʼtirof etiladi[37].
Musulmon ayollarning davlat lavozimidagi roli va imkoniyatlari mamlakat/mintaqa va hokimiyatdagi hukumat turiga qarab farq qiladi. Shu sababdan musulmon ayol siyosiy yetakchilar mavzusini umumlashtirish mumkin emas. Musulmon ayollarning rollari vaqt oʻtishi bilan qanday rivojlanganligini yaxshiroq tushunish uchun har bir mamlakat tarixiga nazar tashlagan maʼqul.
Ozarbayjonda ayollarni davlat boshqaruviga joylashtirish boshqa islomiy mamlakatlarga qaraganda yaxshiroq rivojlangan. Ozarbayjonda 1918-yilda Ozarbayjon Demokratik Respublikasi tomonidan umumiy saylov huquqi joriy qilingan va shu tariqa Ozarbayjon musulmonlar koʻp boʻlgan ayollarga huquq bergan birinchi davlatga aylandi. Ayni paytda Ozarbayjon parlamentida 28 nafar ayol deputat ham bor. 2015-yil holatiga koʻra, 125 oʻrinli parlamentda 21 nafar ayol bor edi. Parlamentdagi ayollar ulushi 2005—2015-yillarda 11 foizdan 17 foizga oshgan. Markaziy saylov komissiyasining 16 nafar aʼzosidan 4 nafarini ayollar tashkil etib, 125 ta okrug saylov komissiyasining 3 nafariga raislik qildilar. Ozarbayjon dunyoviy davlat boʻlishiga qaramay, diniy marosimlarni bajaruvchi odamlar uchun maʼlumot, sertifikat va roʻyxatdan oʻtishni talab qiladi. Ozarbayjondagi muslima ayollar sertifikatlangan otinoyi boʻlish uchun oʻqishlari va faqat ayollar yigʻinlarini boshqarishlari mumkin, bu koʻp asrlardan beri davom etib kelgan. 2000-yilda Ozarbayjon Ayollarga nisbatan kamsitishlarga barham berish boʻyicha qoʻmita vakolatini tan olgan holda Fakultativ Protokolini imzoladi, shundan soʻng u oʻz doirasidagi shaxslar yoki guruhlarning shikoyatlarini qabul qilishi va koʻrib chiqishi mumkin. 2010-yilda oiladagi zoʻravonlik toʻgʻrisidagi yangi qonun kuchga kirdi. Ozarbayjonda zoʻrlash noqonuniy hisoblanadi va maksimal 15 yillik qamoq jazosini oladi[38].
Rossiya imperiyasi davrida musulmonlar hududlarida ayollarning davlat lavozimlarida ishtirok etishi mumkin emas edi. Sovet Ittifoqi Kommunistik partiyasi Rossiya imperiyasidan keyin hukmronlik qildi va uning yangi siyosati tufayli mahalliy va markaziy boshqaruv organlariga birinchi ayollar saylandi. Biroq, bu vakillik 1930-yillarning oxirigacha past edi. Turkistonda 1926-yilda saylangan ayol delegatlarning yarmidan kamrogʻi musulmon aholi vakili edi.[39]:679. 1925-yilda sovetlar ayollarning ijtimoiy va siyosiy hayotning barcha darajalarida ishtirok etishlari uchun koʻproq imkoniyatlar yaratish ustida ishladilar. Kommunistik partiya muslima ayollarning jamoat va siyosiy hayotda faol boʻlishlari uchun choralar koʻrdi. Talablardan biri davlat idoralarida ayollar vakilligini oshirish edi. Sovet tarixida faqat ikkita ayol vazir lavozimiga (madaniyat va sogʻliqni saqlash) tayinlangan. Kommunistik partiya ayollarga yuqori lavozimlarni emas, balki ikkinchi darajali lavozimlarni berdi, shuningdek,, ularning roli erkak hamkasblari kabi muhim emas edi. Faqat Yadgar Nasretiddinova 1940-yildan 1970-yilgacha sovet tizimidagi eng yuqori hokimiyatga erisha oldi. Sovet hukumati tomonidan tayinlangan ayollar bilim yoki kasbiy qobiliyatlari uchun emas, balki ijtimoiy kelib chiqishiga koʻra tayinlangan. Bu esa koʻplab noprofessional ayollar va erkaklarning hokimiyat lavozimlarida boʻlishiga olib keldi va natijada siyosat va hokimiyatdagi ayollarga salbiy nuqtai nazardan qaraldi. Haqiqiy tenglikka hech qachon erishilmadi, Muvaffaqiyatlarga qaramay, sovetlashtirish deb nomlangan bu jarayon ayollar uchun juda koʻp yashirin toʻsiqlar va qoidalarga ega edi. 1989-yilda Sovet tuzumi tomonidan qoʻllaniladigan kvota tizimi bekor qilindi va natijada koʻplab ayollar hukumatdagi oʻz lavozimlarini yoʻqotdilar. Sobiq sovet davrida Turkiya parlamentidagi deputatlarning 26 foizi ayollar edi[39]:680. Oʻzbekiston parlamentining 9,9 foizini ham ayollar tashkil etdi[39]:677–683. 2000-yilda Tojikiston parlamentining 14,9 foizini ayollar tashkil etgan[39]:677–683. Markaziy Osiyoning aksariyat musulmon davlatlarida teng huquq va imkoniyatlar qonunlari ishlab chiqilgan, ammo ayollarga nisbatan anʼanaviy patriarxal qarashlari tufayli ayollar koʻp holatlarda hali ham ikkinchi darajali lavozimlarda qolib ketishadi.
1952-yilda, monarxiya qulagandan soʻng, feministik harakatlar ayollarning huquqlarini Misrning yangi konstitutsiyasiga kiritilishini yoqladi[40]. 1956-yilgi Konstitutsiyada ayollarga saylash va saylanish huquqi berildi[41]. Amina Shokri va Ravya Ateya keyin Misr parlamentiga saylangan birinchi ayollar boʻldi. Ayollarga siyosiy huquqlar berilgan boʻlsa-da, ayollar faollari hamon teng ijtimoiy huquqlar uchun kurash olib borganlar. Abdel Nosir hukmronligi davrida barcha fuqarolik jamiyati tashkilotlari endi davlat nazorati ostida ekanligi toʻgʻrisida qonunchilik joriy etildi. Bu davr „davlat-feminizm“ davri deb ataladi[42]. 1979-yilda Prezident Anvar Al Sadat ayollarga oʻttizta deputatlik oʻrni ajratish toʻgʻrisida qonun chiqardi, bu esa parlamentdagi ayollar sonini sakkizdan oʻttiz beshgacha oshirdi. Bu qonun keyinchalik 1986-yilda saylov qonunlari qayta koʻrib chiqilishi sababli bekor qilingan[43]. Husniy Muborak davrida ayollar tashkilotlari soni 10 mingdan 30 mingga koʻtarilgan. 2000-yilda Ayollar milliy kengashi tashkil etildi[40]. Ayollarga erining roziligisiz ajrashish huquqini beruvchi yangi qonunlar oʻrnatildi (Xul'). Bundan tashqari, „urfiy nikohlar, davlat roʻyxatidan oʻtmagan diniy nikohlar“ boʻyicha sudga murojaat qilishni osonlashtirish boʻyicha yangi chora-tadbirlar qoʻshildi. Ilovadagi shartlar roʻyxatini oʻz ichiga olgan yangi nikoh shartnomasi ham kuchga kirdi[40].Ayollarga 2010-yilgi saylovlarda 64 deputatlik oʻrinlari ajratilgan[43]. Bu kvota 2011-yil 25-yanvar Misr inqilobiga qadar davom etdi. Keyingi saylovlarda misli koʻrilmagan darajada koʻp ayollar ishtirok etdi, ammo ularning ikki foizdan kamrogʻi saylandi[40]. 2020-yilgi saylovlar uchun parlamentdagi 25 foiz oʻrinlarni ayollarga ajratuvchi yangi konstitutsiyaviy tuzatish qabul qilindi. Ayollar 596 oʻrindan 162 tasini qoʻlga kiritib, 2021-yildan 2026-yilgacha boʻlgan muddatga Misr parlamentining 27 foizini tashkil etdi[44].
Ayollar 1905-06 yillardagi Eron konstitutsiyaviy inqilobida faol ishtirok etib, barcha fuqarolarni teng deb tan oldilar. Biroq 1906-yilgi saylov qonuni ayollarning ovoz berish huquqini rad etdi. Ayollar birinchi marta 1963-yilda Oq inqilob (Muhammad Rizo Shoh tomonidan kiritilgan islohot) boʻyicha referendumda ovoz berishdi. Hukumat ayollarning 1963-yilgi ovoz berishda ishtirok etishiga ruxsat bermadi, lekin ular oʻz saylov byulletenlarini yaratish va ovoz berish huquqini ham rad etmadilar. Ayollar 1963-yil sentabrdagi parlament saylovlarida ham ovoz berishgan. Birinchi marta olti nafar ayol parlamentga saylandi, shoh yana ikki ayolni senatga tayinladi.[39]:681Keyingi parlament saylovlarida ham ayol deputatlar soni ortdi. 1978-yilda Islom inqilobi arafasida parlamentda 22 nafar ayol bor edi.[39]:677–683Islom inqilobidan keyin ayollar saylov huquqini saqlab qoldi va toʻrt nafari Islom Respublikasi davrida parlamentga saylandi. 2000-yilgi parlament saylovlarida 13 nafar ayol parlamentga saylangan.[39]:677–6831960—1970-yillarda Farruhru Parsa taʼlim vaziri, Mahnaz Afxamiy esa ayollar ishlari boʻyicha davlat vaziri etib saylandi. Xotin-qizlar ishlari boʻyicha davlat vaziri lavozimi 1978-yilda bekor qilingan. Bugungi kunda Eron ayollari siyosiy sohada koʻproq huquqlarga ega boʻlish uchun hamon harakat qilmoqda.
Tunis 1956-yilda Fransiyadan mustaqillikka erishdi. Xuddi shu yili oila qonunchiligini isloh qilgan va ayollar va erkaklar oʻrtasida tenglikni oʻrnatishga qaratilgan Shaxsiy maqom kodeksi (CPS) qabul qilindi[45]. Koddks koʻpxotinlilik amaliyotini taqiqladi, nikoh uchun har ikki tomonning roziligini talab qildi va nikoh uchun minimal yoshni belgilab qoʻydi. Shuningdek, u ayollarga ajralish imkoniyatini berdi va ajrashish tartib-taomillari dunyoviy sudlarda amalga oshirilishini buyurdi. Ayollar 1957-yilda saylov huquqiga, 1959-yilda esa siyosiy lavozimlarda qatnashish imkoniyatiga ega boʻldilar[46]. Biroq, faqat yigirma yil oʻtgach, 1983-yilda ayollar siyosiy lavozimga saylandi. Fethia Mzali va Souad Yaacubi siyosiy lavozimni egallagan birinchi ayollar edi[47]. 1985-yilda Tunis ayollarga nisbatan kamsitishning barcha shakllariga barham berish toʻgʻrisidagi konventsiyani ratifikatsiya qildi. Yasemin inqilobidan soʻng, ayollar harakati yangi hukumatda Shaxsiy maqom kodeksi mavjudligini va ayollarga konstitutsiyada teng huquqlar kafolatlanishini taʼminlash uchun kurashdi. 2011-yilda parlament roʻyxati boʻyicha partiyalar erkaklar va ayollar oʻrtasida almashinishini talab qiluvchi kvota qabul qilindi.
Ayollarning rasmiy siyosiy ishtiroki Turkiya Respublika boʻlishi bilan boshlangan. Turkiya Respublikasining kuchayishi ortidan bir guruh ayollar ayollar partiyasini tuzishga harakat qilgan, ammo ular rad etilgan. Shunday boʻlsa-da, Turk ayollariga siyosiy huquqlar boshqa islom yoki Yevropa mamlakatlaridagi ayollarga qaraganda ancha oldinroq berilgan. Ularga 1930-yilda mahalliy saylovlar va 1934-yildagi milliy saylovlar uchun ovoz berishga ruxsat berilgan. 1930—1946-yillarda hukumatda ayollarning koʻproq ishtirok etishi uchun yakka partiya yetakchilari tomonidan ham koʻp qoʻllab-quvvatlangan. 1995-yilgi umumxalq saylovlarida 18 nafar ayol (4,6%) parlamentga saylangan[39].
Yigirmanchi asrning boshlarida ayollar milliy harakatlar va yurishlarda qatnasha boshladilar. Erondagi ayollar 1908-yilda Tamaki qoʻzgʻoloni va Konstitutsiyaviy inqilobda qatnashdilar[34]. Natijada, yuqori tabaqadagi ayollar ayollarning taʼlim va siyosatdagi huquqlarini oshirishga qaratilgan siyosiy jamiyatlarni tuzdilar. Bunday milliy ishtirok musulmon jamiyatida ayollarning yolgʻizlanishiga qarshi turishga yordam berdi. Birinchi jahon urushidan keyin gender muammolari islohot qilinadigan soha sifatida taʼkidlandi. Eron, Tunis va Misr tuzatishlarni isloh qilish chogʻida ajralish va bolalarni vasiylikda ayollarga berish huquqlarining bahsli mavzularini koʻrib chiqdi. Eron va Turkiya roʻmolga keskin qarshilik koʻrsata boshladilar[34] Bunday islohotlar yigirma birinchi asrda ham davom etmoqda.
↑Shahla Haeri. "Queen of Sheba and Her Mighty Throne, " 2020, pp.29-51. The Unforgettable Queens of Islam: Succession, Authority, Gender. Cambridge University Press
↑Guindi, Fadwa El; Duderija, Adis, „Gender Construction“, The Oxford Encyclopedia of Islam and Women, Oxford Islamic Studies Online, qaraldi: 28 April 2014
↑Gerlach, Ricarda, Derichs, Claudia; Thompson, Mark R. (muh.), „Female Political Leadership and Duelling Dynasties in Bangladesh“, Dynasties and Female Political Leaders in Asia, Berlin et al.: LIT: 113–150
↑Chowdhury, Najma (September 2008). „Lessons On Women's Political Leadership From Bangladesh“. Signs: Journal of Women in Culture & Society. 34-jild, № 1. University of Chicago Press. 8–15-bet. doi:10.1086/588584.
↑Shaheen, Jack G. (2003). „Reel Bad Arabs: How Hollywood Vilifies a People“. Annals of the American Academy of Political and Social Science. 588-jild, № 1. 171–193 [184]-bet. doi:10.1177/0002716203588001011.
↑Gerlach, Ricarda, Derichs, Claudia; Thompson, Mark R. (muh.), „'Mega' Expectations: Indonesia's Democratic Transition and First Female President“, Dynasties and Female Political Leaders in Asia, Berlin et al.: LIT: 247–290
↑Haeri, Shahla. The Unforgettable Queens of Islam: Succession, Authority, Gender, Cambridge University Press. 2020, pp.183-218
↑Mazrui, Ali A. (April 2001). „Pretender to Universalism: Western Culture in a Globalizing Age“. Journal of Muslim Minority Affairs. 21-jild, № 1. 11–24-bet. doi:10.1080/13602000120050523.
↑Reinart, Ustun (March 1999). „Ambition for All Seasons: Tansu Ciller“. Middle East Review of International Affairs (MERIA). 3-jild, № 1. 80–83-bet. Qaraldi: 20 April 2014.
