Skif sanʼati
Skif sanʼati — skif madaniyatlari bilan bogʻliq boʻlgan sanʼat, birinchi navbatda, Markaziy Osiyoni, Visla daryosining sharqida Sharqiy Yevropaning bir qismini va Janubiy Osiyoning bir qismini oʻz ichiga olgan Skifiya deb nomlanuvchi hududning koʻchmanchi qabilalari tomonidan ishlab chiqarilgan zeb-ziynat buyumlari nazarda tutiladi. Dashtning koʻchmanchi xalqlarining oʻziga xosligi koʻpincha noaniq boʻlib, "skif" atamasi koʻpincha erkin tarzda qabul qilinishi kerak. Skiflarning asosiy hududidan sharqda joylashgan koʻchmanchilar skiflar sanʼatiga yaqin oʻxshashlik va farqlarni koʻrsatadi va "skif-sibir dunyosi" kabi atamalar koʻpincha ularda ishlatiladi. Qadimgi yozuvchilar, xususan Gerodot tomonidan tan olingan boshqa Yevroosiyo koʻchmanchi xalqlari orasida Massagetlar, Sarmatlar va Saklar kiradi, bu nomlar fors manbalaridan olingan boʻlsa, qadimgi Xitoy manbalarida Hun xoqonligi yoki Syun-nu haqida soʻz boradi. Zamonaviy arxeologlar boshqalar qatorida Poziriq mozorqoʻrgʻonlari, Tatar madaniyati va Aldi-Bel madaniyatlarini, eng uzoq sharqda, Pekindan bir oz gʻarbda joylashgan Ordos madaniyatini tan olishadi.[7] Bu xalqlarning sanʼati umumiy tarzda dasht sanʼati deb ataladi.
Skiflar uchun oʻziga xos sanʼat miloddan avvalgi VII - III asrlarda yaratilgan, shundan soʻng asta-sekin sarmatlar tomonidan skiflarning koʻpchiligi oʻz hududidan koʻchirildi va Qora dengiz sohillaridagi qolgan skiflar orasida qazilma boyliklari konlari toʻxtatiladi. Bu davrda koʻp skiflar oʻtroq hayot kechirib, qoʻshni xalqlar, masalan, yunonlar bilan savdo-sotiqqa kirishdilar.
Oldingi davrda skif sanʼati yakka tartibda yoki jangovar holatda koʻrsatilgan. Masalan ular Xitoy va Keltlar sanʼati kabi boshqa Yevroosiyo madaniyatlarida uzoq davom etgan va juda keng taʼsir koʻrsatgan yetarli darajada kuchli modellashtirilgan va stilize qilingan hayvonlar figuralarini oʻz ichiga olgan. Skiflar oʻz hududining gʻarbiy chekkasida yunonlar bilan aloqada boʻlgani sababli, ularning sanʼat asarlari yunon sanʼatiga taʼsir koʻrsatgan va undan ilhomlangan; Shuningdek, skif mijozlari uchun yunon ustalari tomonidan koʻplab buyumlar yasagan. Zargarlik ishi qadimgi yunon sanʼatining muhim sohasi boʻlganini bilsak ham, yunon dunyosining oʻzagidan juda oz narsa saqlanib qolgan va skif qabristonlaridan topilgan topilmalar bizda mavjud boʻlgan eng katta topilmalardir. Rassomlar sanʼat asarlarining kelib chiqishi, shakl va uslublarning paydo boʻlishi va obʼektlarning tarixi nuqtai nazaridan ikki madaniyatning qorishmasi murakkab savollarni tugʻdiradi.[8] Koʻpgina sanʼatshunoslarning fikricha, gibrid uslubdagi asarlar u yoki bu uslubdagilar kabi muvaffaqiyatli boʻlishi uchun yunon va skif uslublariga qaraganda bir-biridan juda uzoq edi.[9] Fors va Xitoy kabi urbanizatsiyalashgan sivilizatsiyalarning boshqa bir taʼsiri va Kavkazning togʻ madaniyati ham ularning koʻchmanchi qoʻshnilari sanʼatiga taʼsir koʻrsatgan.[10]
Skif sanʼati, ayniqsa, skif tilla taqinchoqlari muzeylar tomonidan yuqori baholanadi; eng qimmatli artefaktlarning koʻpchiligi Sankt-Peterburgdagi Ermitaj muzeyida. Ularning sharqiy qoʻshnilari boʻlgan Sibirdagi Pazirik madaniyati ham xuddi shunday sanʼatni yaratgan, ular skiflar bilan yunon va eron madaniyati bilan taqqoslanadigan darajadada xitoyliklar sanʼati bilan bogʻlangan. Soʻnggi yillarda arxeologlar ushbu hududning turli joylarida qimmatbaho topilmalar topdilar.
Obʼektlarning turlari
tahrir
Skiflar oltin, yogʻoch, teri, suyak, bronza, temir, kumush va elektr kabi turli xil materiallar bilan ishlagan. Kiyim-kechak va otning egar-jabduqlari metall va boshqa materiallardan kichik plitalar bilan tikilgan va kattaroq narsalar, shu jumladan eng mashhur, bezatilgan qalqonlar yoki aravalar ham ehtimol shu plitalar orqali tayyorlangan. Jundan tayyorlangan kigizlar bezatilgan kiyimlar, chodirlar va ot egar-jabduqlari uchun ishlatilgan va koʻchmanchi otliqning eng yaxshi ust-bosh hamda egar-jabduq bilan taʼminlanishi muhim boʻlgan, shu bilan birga bu juda yorqin ekzotik koʻrinishni ifodalagan. Koʻchmanchilar sifatida skiflar oʻzlarining otlari, kiyimlari, chodirlari va aravalarini bezash uchun butunlay koʻchib yurish uchun qulay buyumlar ishlab chiqardilar, bundan mustasno qoʻrgʻon stelalarining baʼzi joylarida, inson qiyofasini tasvirlash uchun biroz qoʻpol tarzda oʻyilgan tosh stelalar ham topilgan, ehtimol ular yodgorlik sifatida qoʻllanilgandir. Juda yuqori sifatli bronza quyish sanʼati Evroosiyo choʻlida qoʻllaniladigan asosiy metall texnikasi hisoblanadi, biroq skiflar koʻplab joylarda oltindan tez-tez foydalanishlari bilan ajralib turadi,[11] biroq sharqda ham katta oltin buyumlar topilgan. Afgʻonistondagi Tillatepadan qisman koʻchmanchi uslubdagi 20 000 dan ortiq "Baqtriya oltini" zaxirasi buyumlari topilgan.
Ilgari hayvonlarni tasvirlash uslubi anʼanalarini aks ettirgan; keyingi davrda koʻplab buyumlar, ayniqsa metall, yunon uslublarini oʻziga xos skif bozorining didi va mavzusiga moslashtirgan yunon hunarmandlari tomonidan ishlab chiqarilgan va koʻpincha skif hududida ishlatilgan. Boshqa qismlar Gretsiyadan import qilingan deb taxmin qilinadi.[12]
Skiflar yunonlar bilan savdo-sotiqda muvaffaqiyatga erishgach, dehqonchilik bilan shugʻullana boshlaydilar. Ular, shuningdek, doimiy aholi punktlarini tashkil etdilar, masalan, Ukrainaning Belsk shahridagi skiflarning poytaxti Gelonus, hunarmandchilik ustaxonalari va xarobalarida mashhur yunon kulollari ham yashashgan.Pazirik dafnlari (Skifiyaning sharqida) ayniqsa muhimdir, chunki muzlatilgan sharoitda koʻplab qadimgi qabrlarda, dashtlarda yoki boshqa joylarda saqlanib qolmagan tez buziladigan materiallardan iborat turli xil narsalar aynan oʻsha yerda saqlanib qolgan. Ular orasida yogʻoch oʻymakorligi, toʻqimachilik buyumlari, shu jumladan kiyim-kechak va kigizdan tayyorlangan devorga osilgan bezaklar, badanida nozik tatuirovkalari mavjud Sibir muz qizi ham topilgan. Bular barchasi qadimiy koʻchmanchilar va ularning otlari, chodirlari va aravalari turli xil materiallardan, juda yorqin ranglarda nozik tarzda jihozlanganligini aniq koʻrsatadi. Ularning ikonografiyasi hayvonlar, yirtqich hayvonlar va antropomorfik hayvonlar, ehtimol baʼzi xudolar, jumladan "Ona ma'buda", shuningdek, baquvvat geometrik naqshlarni oʻz ichiga oladi. Arxeologlar namat gilamchalar bilan bir qatorda yaxshi ishlangan asbob-uskunalar va uy anjomlarini ham topdilar. Arxeologlar tomonidan topilgan kiyim-kechaklar ham kashtadoʻzlik va aplike naqshlari bilan yaxshi tikilgan. Boy odamlar oltin naqshli plitalar bilan qoplangan kiyimlarni kiyishgan, ammo kichik tillalar koʻpincha nisbatan oddiy dafn etilgan qabrlarda topilgan. Import qilingan mahsulotlar orasida ehtimol Eronda yoki uning atrofida qilingan va saqlanib qolgan eng qadimgi gilam ham bor.[13]
Dasht zargarlik buyumlarida turli xil hayvonlar, jumladan bugʻu, mushuk, qush, ot, ayiq, boʻri va afsonaviy hayvonlar tasvirlangan. Bugʻular egilgan holatda, oyoqlari tanasining ostiga qo‘yilgan, boshi tik va muskullari tezlik taassurotini qoldirish uchun taranglashgan holda, ayniqsa, taʼsirchan qilib tasvirlangan. Aksariyat figuralarning "halqali" shoxlari oʻziga xos xususiyat boʻlib, ular Xitoy bugʻu tasvirlarida uchramaydi. Ushbu tur koʻplab olimlarga bu davrda choʻl xalqlari yashagan hududlarda umuman uchramagan shimol bugʻusi boʻlib tuyuldi. Tasvirdagi bugʻulardan eng kattasi qalqonlar uchun markaziy bezaklarda edi, boshqalari esa kiyimga biriktirilgan kichikroq plitalarda edi. Aftidan, bugʻu choʻl xalqlari uchun, ehtimol, urugʻ totemi sifatida alohida ahamiyatga ega boʻlgan. Ushbu raqamlarning eng diqqatga sazovor joylariga quyidagi misollar kiradi:
- Miloddan avvalgi VI asrga oid Kubandagi Kostromskaya dafn etilgan joy (Ermitaj)
- Vengriyadagi Tápiószentmárton miloddan avvalgi V asrga oid, hozirgi Vengriya milliy muzeyi, Budapesht
- Miloddan avvalgi IV asrga oid Qrimdagi Kul Oba (Ermitaj).[14]
Yana bir xarakterli shakl - ochiq ish taxtasi, shu jumladan sahnaning bir tomonida stilize qilingan daraxt, bu yerda ikkita misol tasvirlangan. Keyinchalik yunoncha katta hajmdagi asarlar koʻpincha skif erkaklarining kundalik ishlari bilan shugʻullanayotganini koʻrsatadigan zonani oʻz ichiga oladi, bu koʻchmanchilarga qaraganda yunon sanʼatiga xos boʻlgan sahnalarda oʻz aksini topardi. Baʼzi olimlar bunday sahna asarlariga rivoyat maʼnosini qoʻshishga harakat qilishdi, ammo bu spekulyativ boʻlib qolmoqda.[15]
Turli xil skif qabilalarining hukmron elitasi oltindan keng foydalanishgan bo'lsa-da, turli xil hayvon shakllari uchun asosiy material bronza edi. Bu buyumlarning asosiy qismi ot jabduqlari, charm kamarlar va shaxsiy kiyimlarni bezash uchun ishlatilgan. Ba'zi hollarda bu bronza hayvonlarning figuralari qattiq teridan tikilgan va kamarlarga zirh vazifasini o'tagan.
Hayvon shaklidan foydalanish shunchaki bezak emas, balki buyum egasiga tasvirlangan hayvonning o'xshash qobiliyatlari va kuchlari bilan singdirilganga o'xshaydi. Shunday qilib, bu shakllardan foydalanish qilich, xanjar, qin yoki bolta bo'ladimi, urush aksesuarlarida ham aks etadi.
Ushbu ot minish madaniyatining asosiy quroli kamon edi va nozik, ammo juda kuchli kompozit kamonni olib yurish uchun maxsus quti ishlab chiqilgan. Bu "gorytus" korpusining tashqi tomonida qalqon vazifasini o'taydigan alohida idish bor edi va ko'pincha hayvonlar manzaralari yoki dashtlardagi kundalik hayotni tasvirlaydigan ko'rinishlar bilan bezatilgan. Miloddan avvalgi IV asrdan keyin yunon hunarmandlariga kundalik foydalanish uchun mo'ljallangan ko'plab buyumlarni bezash topshirilgandan so'ng, yunoncha elementlarning sezilarli darajada ko'p muxlislari mavjud edi.
Skif san'ati G'arbda Ukraina va Rossiya muzeylaridan, ayniqsa 1990 - 2000-yillarda bir qator gastrol ko'rgazmalari tufayli mashhur bo'ldi.
Arxeologiya
tahrir
Qoʻrgʻonlar landshaftda yaqqol koʻrinib turadigan yirik tepaliklar boʻlib, ularning katta qismi turli vaqtlarda talon-toroj qilingan; Ularning ko'pchiligi hech qachon yaqin atrofda o'zlarini qo'riqlash uchun doimiy aholiga ega bo'lmagan bo'lishi mumkin. Bunga qarshi turish uchun xazinalar ba'zan pol ostidagi va boshqa joylarda yashirin xonalarga saqlanishi mumkin edi, ular ba'zan zamonaviy arxeologlar kelguniga qadar topilmalarni aniqlashdan qochadilar va ko'plab eng ajoyib topilmalar qisman talon-toroj qilingan qo'rg'onlardagi shunday xonalardan olingan.
Boshqa joylarda cho'llanish eroziyalangan er yuzasida bir vaqtlar ko'milgan mayda narsalarni chiqardi va ko'plab Ordos bronzalari shu tarzda topilgan degan tahminlar bor.
Rus tadqiqotchilari birinchi marta skif qabristonlaridan topilgan skif sanʼat asarlarini XVIII asr boshlarida Pyotr I ga olib kelishgan. Ushbu asarlar Sankt-Peterburgdagi Ermitaj muzeyida saqlanadigan kolleksiyaning asosini tashkil etdi. U Buyuk Yekaterina qo‘rg‘on (Mozorqo'rg'on)i yoki qabristondan topilgan materiallardan shunchalik ta’sirlanganki, u asarlarni tizimli o‘rganishni buyurgan. Biroq, bu tadqiqot zamonaviy arxeologik texnikaning rivojlanishidan ancha oldin edi.
Nikolay Veselovskiy (1848-1918) O'rta Osiyoga ixtisoslashgan rus arxeologi bo'lib, o'z davrida qo'rg'onlarning eng muhim qazishmalariga rahbarlik qilgan.[18] Zamonaviy arxeologlar tomonidan topilgan birinchi joylardan biri Novosibirskning janubida, Oltoy Respublikasining Ulagan tumanidagi Pazirik mozorqo'rg'onlari edi. 1925 -1949-yillar oralig'ida 1947-yilda rus arxeologi Sergey Rudenko tomonidan ochilgan beshta katta qabriston va bir nechta kichikroq topilmalarga Pazyrik madaniyati nomi berilgan; Pazyrik Sibirning janubidagi Oltoy tog'larida joylashgan. Qo‘rg‘onlarda narigi dunyoda foydalanish uchun buyumlar bo‘lgan. Topilgan mashhur Pazirik gilami bizgacha yetib kelgan eng qadimgi jun qoziqli sharqona gilamdir.
1978-yilda Afgʻoniston shimolidagi Tillatepada topilgan ulkan “Baqtriya oltinlari” dunyoning chekka hududida joylashgan boʻlib, ashyolar choʻllarning janubidagi koʻplab madaniyatlar hamda choʻl sanʼatining taʼsirini aks ettiradi. Oltita dafn etilgan jasad eramizdan avvalgi I asr boshlariga to'g'ri keladi (topilmalar orasida Tiberiy tangasi ham bor) va ularning madaniy konteksti notanish bo'lsa-da, Shimoliy Hindistonda imperiya yaratgan hind-skiflarga tegishli bo'lishi mumkin.
Ukrainaning Belsk shahridagi so'nggi qazish ishlari Gerodot tomonidan tasvirlangan skif poytaxti Gelonus bo'lishi mumkin bo'lgan ulkan shaharni topdi. U yerdan koʻplab hunarmandchilik ustaxonalari va kulolchilik buyumlari topilgan. Ukrainadagi Rijanovka qishlog'i yaqinidagi qo'rg'on yoki qabriston, 75 mi (121 km) Kievdan janubda 1990-yillarda topilgan, skif yerlarining g'arbiy chekkasidagi o'rmon-dasht hududida hukmronlik qilgan skif boshliqlaridan birining qabri topilgan. U yerda skif madaniyatining so'nggi davrida (miloddan avvalgi 250 - 225 yillar) ko'chmanchi aristokratik tabaqa asta-sekin fuqarolarining dehqonchilik turmush tarzini o'zlashtirdi. Qo'rg'ondan ko'plab zargarlik buyumlari ham topilgan.
Rossiya va nemis arxeologlari tomonidan 2001-yilda Sibirdagi Tiva respublikasining poytaxti Qizil (shahar) yaqinida qilingan kashfiyot bu eng qadimgi edi va yunon sivilizatsiyasi ta'siridan avvalroq mavjud bo'lgan. Arxeologlar sirg'alar, marjonlarni va kulonlar kabi 5000 ga yaqin bezakli oltin buyumlarni topdilar. Ushbu topilmalarda o'sha davrdagi ko'plab mahalliy hayvonlar, jumladan panteralar, sherlar, ayiqlar va kiyiklarning tasvirlari mavjud.
Ilgari qoʻrgʻondagi badavlat kishilar qabristonlarda har doim turmush o'rtog'i bilan yoki yakka o'zi dafn etilgan bo'lsa, IV - III asrlardan boshlab faqat ayollar dafn etilgan bir qancha muhim qabrlar mavjud.[19]
Muzeylar
tahrir
Eng muhim ko'chmanchilar dafn etilgan topilmalar ular topilgan mamlakatlarda yoki hech bo'lmaganda ular joylashgan shtatlarning poytaxtlarida qolgan, shuning uchun Ukraina va sobiq Sovet Ittifoqining boshqa davlatlaridan topilgan ko'plab topilmalar Rossiyada saqlanadi. G'arbiy Yevropa va Amerika muzeylari nisbatan kichik kolleksiyalarga ega, ammo ularda ham xalqaro miqyosda ko'rgazmalar bo'lib o'tgan. Sankt-Peterburgdagi Ermitaj muzeyi skif sanʼatining eng uzoq davr va eng yaxshi toʻplamiga ega. Boshqa muzeylar, jumladan Rossiyadagi bir qancha mahalliy muzeylar, Vengriyadagi Budapesht va Mishkols, Ukrainadagi Kiyev , Afg'oniston Milliy muzeyi va boshqa joylarda muhim fondlari mavjud.
"Skif oltin" ko'rgazmasi Ukraina tarixiy xazinalari muzeyi, Kiyevdagi Arxeologiya instituti va Pereyaslavdagi Davlat tarixiy arxeologik qo'riqxonasi kabi bir qator Ukraina ko'rgazmalaridan yig'ib olingan. Melitopol tarix muzeyida yaqin atrofdagi qoʻrgʻondan qazib olingan muhim kolleksiya ham saqlanadi.[20] Ushbu to'plam, shuningdek, boshqa oltin skif artefaktlari, Rossiyaning Ukrainaga bosqini (2022) paytida rus qo'shinlari tomonidan nishonga olingan va o'g'irlangan.[21][22]
Yana qarang
tahrir- Skif metallurgiyasi
- Ukrainada zargarlik buyumlari tarixi
- Fors-sosoniylar san'ati naqshlari
- Trakiya oltin
- Trako-kimmeriy
- Vettersfelde xazinasi
Eslatmalar
tahrir- ↑ Pankova, Svetlana; Simpson, St John. Masters of the Steppe: The Impact of the Scythians and Later Nomad Societies of Eurasia: Proceedings of a conference held at the British Museum, 27-29 October 2017 (en). Archaeopress Publishing Ltd, 21 January 2021 — 218-219-bet. ISBN 978-1-78969-648-6. „Inv. nr.Si. 1727- 1/69, 1/70“
- ↑ Francfort, Henri-Paul (1 January 2020). "Sur quelques vestiges et indices nouveaux de l’hellénisme dans les arts entre la Bactriane et le Gandhāra (130 av. J.-C.-100 apr. J.-C. environ)" (en). Journal des Savants: 37. https://www.academia.edu/45042820/Francfort_H_P_Sur_quelques_vestiges_et_indices_nouveaux_de_l_hell%c3%a9nisme_dans_les_arts_entre_la_Bactriane_et_le_Gandh%c4%81ra_130_av_J_C_100_apr_J_C_environ_Journal_des_Savants_janvier_juin_p_3_114.
- ↑ Ollermann, Hans „Belt Plaque with a Bear Hunt. From Russia (Siberia). Gold. 220-180 B.C. The State Hermitage Museum, St. Petersburg, Russia“ (2019-yil 22-avgust).
- ↑ Kim, Moon-Ja (2006). "A Study on the Scythian Buckle". Journal of Fashion Business 10 (6): 49. https://www.koreascience.or.kr/article/JAKO200633063796094.pdf.
- ↑ Boardman, 131-133
- ↑ So, Jenny F.; Bunker, Emma C.. Traders and raiders on China's northern frontier. Seattle : Arthur M. Sackler Gallery, Smithsonian Institution, in association with University of Washington Press, 1995 — 50-bet. ISBN 978-0-295-97473-6.
- ↑ Jacobson, 2-3, 22-23; Bunker, 3-4, 23; for more peoples in Herodotus see here Andreeva, 48-56
- ↑ Jacobson, 1, 4-12
- ↑ Boardman, 355
- ↑ Jacobson, 3-4
- ↑ Jacobson, 1
- ↑ Jacobson, 4-10
- ↑ Jacobson, 13
- ↑ Loehr, Max, "The Stag Image in Scythia and the Far East", Archives of the Chinese Art Society of America, Vol. 9, (1955), pp. 63-76, JSTOR
- ↑ Farkas, Ann, "Interpreting Scythian Art: East vs.
- ↑ „Metropolitan Museum of Art“. www.metmuseum.org.
- ↑ Figure 13.5. Statuette of warrior (a), and bronze cauldron (b), Saka... (en).
- ↑ Piotrovsky, 28-30
- ↑ Jacobson, 14-16
- ↑ „Мелитопольский городской краеведческий музей - MGK Мелитополь“. www.mgk.zp.ua. 2019-yil 8-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 16-oktyabr.
- ↑ „Ukraine says Russia looted ancient gold artifacts from a museum.“. Qaraldi: 2022-yil 11-sentyabr.
- ↑ Specialist gang ‘targeting’ Ukrainian treasures for removal to Russia
Manbalar
tahrir- Andreeva, Petya, "Penn muzeyidagi hayvonlar uslubi: Portativ dasht san'ati va uning vizual ritorikasini kontseptsiyalash", Orientatsiyalar 52.3 (2020), s. 48–56
- Boardman, Jon ed., Oksford klassik san'at tarixi, 1993, OUP,ISBN 0198143869
- Jeykobson, Ester, Skiflarning san'ati, 1995, BRILL,ISBN 9004098569, 9789004098565, google kitoblar
- Piotrovskiy, Boris va boshqalar. "Skif o'lkasidagi qazishmalar va kashfiyotlar", " Skiflar o'lkasidan: SSSR muzeylaridan qadimiy xazinalar, miloddan avvalgi 3000–100 yillar . Metropolitan san'at byulleteni, 32-v., №. 5 (1974), PDF-fayllar seriyasi sifatida onlayn mavjud (sahifaning pastki qismi).
Qoʻshimcha oʻqish uchun
tahrir- Andreeva, P. "Yevrosiyo dashtlarining hayoliy hayvonlari: Hayvonlar uslubidagi san'atga revizionistik yondashuv". Pensilvaniya universiteti (Diss), 2018. https://repository.upenn.edu/edissertations/2963/
- Borovka G. Skif san'ati Paragon Nyu-York 1967 yil
- Charrière G. Skif san'ati: Erta Evrosiyo ko'chmanchilarining hunarmandchiligi Alpine Fine Arts Collections Ltd, Nyu-York 1979 yil.
- Reeder ED (ed. ) Skif oltini: Qadimgi Ukraina xazinalari Abrams Inc, Nyu-York 1999 yil
- Piotrovskiy, B., L. Galanina va N. Grach skif san'ati Phaidon, Oksford va Aurora, Leningrad 1987 yil
- Rays, TT Skiflar Frederik A. Praeger, Inc. Nyu-York 1957 yil
- Rolle R. Die Welt der Skythen Bucher, Luzern va Frankfurt, 1980 yil
- Sher, Yakov A.; "Skif hayvonlar uslubining manbalari to'g'risida", Arktika antropologiyasi, jild. 25, No 2 (1988), bet. 47–60, Viskonsin universiteti matbuoti, JSTOR
- Stoddert, K. (tahrir. ) Skiflar yurtidan Metropolitan sanʼat muzeyi, Nyu-York 1985 yil
- Uilyams, Dyfri; Ogden, Jek, yunon oltini: klassik dunyo zargarlik buyumlari, Metropolitan san'at muzeyi / Britaniya muzeyi, 1994 yil,ISBN 0714122025, 9780714122021 (skif qabrlaridan koʻp parchalar)
Havolalar
tahrir |
Vikiomborda Skif sanʼati haqida turkum mavjud |
- 2001 yil Sibir kashfiyoti haqidagi New York Times maqolasi
- Skif madaniyati va san'ati haqida maqola
- Skif artefaktlari to'plami (Wayback Machine saytida 2021-01-24 sanasida arxivlangan); Rijanovka
- 1997-yilgi maqolaning arxeologiya konspekti
- Ukrainadagi Rijanovka Kurgan (Wayback Machine saytida 2009-02-13 sanasida arxivlangan)
- Rijanovka