Vikipediya

Skopye

(Skopledan yoʻnaltirildi)

Skopye (/ˈskɒpji, -jeɪ/, SKOP-yee, -⁠yay, SKOHP-[3]; maked.: Скопје ˈskɔpjɛ (yordam·maʼlumot); albancha: Shkup) — Shimoliy Makedoniyaning poytaxti va eng yirik shahri. Skopye hududi kamida miloddan avvalgi 4000 yil avval tashkil topgan. Hozirgi zamonaviy shahar markazida joylashgan eski Skopye qal’asi ichidan neolit davriga oid turar-joylarining qoldiqlari topilgan. Dastlab Paeoniya qirolligiga qarashli boʻlgan Scupi miloddan avvalgi II asrda Dardaniyaning poytaxtiga aylandi. Milodiy 1-asr arafasida shahar rimliklar tomonidan bosib olinib, harbiy lagerga aylantirilgan[4][5]. Miloddan avvalgi 395-yilda Rim imperiyasi sharqiy va gʻarbiy qismlarga boʻlingach, Scupi Konstantinopoldan Vizantiya hukmronligi ostiga oʻtadi. Ilk oʻrta asrlarda shahar Vizantiya va Bolgariya imperiyasi oʻrtasida talash boʻldi.

Skopye

maked.: Скопје
poytaxt shahar
Soat strelkasi boʻylab: «Skopye qoʻrgʻoni»dan Skopye markazining koʻrinishi (Kale), Kuršumli An, Eski Bozor, Eski temir yoʻl stantsiyasi, Avliyo Kliment cherkovi, Tosh koʻprik.
Skopye
Bayroq
Skopye
Gerb
41°59′0″N 21°26′0″E / 41.98333°N 21.43333°E / 41.98333; 21.43333
Mamlakat Shimoliy Makedoniya
Mintaqa Skopye
Hukumat
 • Mer Danela Arsovka[1]
Avvalgi nomlari Scupi, Üsküb, Scople
Maydon 5,715 km2 (2,207 kv mi)
Markazi balandligi 240 m
Iqlim turi subtropik
Aholisi
 (2018)
 509 900[2]
Zichligi 892 kishi/km2
Milliy tarkib makedonlar (65%),
albanlar (27%),
serblar (8%) va boshqa.
Konfessiyaviy tarkib provaslavlar, musulmon-sunniylar, katoliklar
Etnoxoronim skopyalik
Vaqt mintaqasi UTC+1, yozda UTC+2
Telefon kodi +389 02
Pochta indeks(lar)i 1000
Skopye xaritada
Skopye
Skopye

1282-yildan shahar Serbiya imperiyasining tarkibiga kirgan va 1346-yildan 1371-yilgacha uning poytaxti boʻlgan. 1392-yilda Skopye Usmonli turklari tomonidan bosib olinadi va uni Üsküb (اسکوب) deb nomlashadi. Shahar 500 yildan ortiq vaqt davomida Usmonlilar nazorati ostida boʻlib, Üsküb pashasanjagining (Usmonlilar davlatida viloyatdan kichikroq boʻlgan mamuriy birlik sanjak deb ataladi) poytaxti boʻlib xizmat qilgan va keyinchalik Kosovo viloyatining poytaxti boʻlgan. 1912-yilda Bolqon urushi paytida Serbiya Qirolligi tarkibiga qoʻshib olingan. Birinchi jahon urushi paytida shahar Bolgariya Qirolligi tomonidan bosib olingan va urushdan keyin yangidan tashkil etilgan Yugoslaviya qirolligi tarkibiga kiruvchi Vardarska Banovina provintsiyasi poytaxti boʻlgan. Ikkinchi jahon urushida shahar yana Bolgariya tomonidan bosib olindi va 1945-yilda Yugoslaviya tarkibidagi federativ davlat boʻlmish Makedoniya SR poytaxti boʻldi[6]. 1963-yilda shaharda halokatli zilzila sodir boʻlgan.

Skopye Vardar daryosining yuqori oqimida, Belgrad va Afina oʻrtasidagi shimoliy-janubiy Bolqon yoʻlida joylashgan. Shahar metallni qayta ishlash, kimyo, yogʻoch, toʻqimachilik, charm va poligrafiya sanoatining markazi hisoblanadi. Shahar sanoatining rivojlanishi bilan savdo, logistika, bank sohalari, transport, madaniyat va sport sohalariga ham eʼtibor qaratildi. 2021-yildagi soʻnggi rasmiy aholini roʻyxatga olish maʼlumotlariga koʻra, Skopye shahar hududida 422,540 aholi istiqomat qiladi.

Nomi

tahrir
 
Serbiya qoʻshinlari 1912-yilda Vardar Makedoniyasini anneksiya qilganidan keyin shaharning nomini „Üsküb“ dan „Skoplye“ ga oʻzgartirmoqda.

Shahar nomi „Scupi“ nomidan kelib chiqqan boʻlib, u yaqin atrofdagi ilk paeoniyalik aholi punktining (keyinchalik Dardaniya poytaxti va keyinchalik Rim koloniyasi) nomi edi[7]. Bu nomning maʼnosi nomaʼlum, , lekin bir gipotezaga koʻra, u grekcha: ἐπίσκοπος (lit. „kuzatuvchi, tomosha qiluvchi“ (uning butun joyni kuzatish mumkin boʻlgan baland joydagi holatidan kelib chiqib)) soʻzidan kelib chiqqan boʻlishi mumkin[8][9][10].

Antik davrdan soʻng Scupi turli odamlar tomonidan ishgʻol qilingan va shuning uchun uning nomi bir necha bor bir necha tillarga tarjima qilingan. U proto-alban fonetik qoidalariga rioya qilgan holda slavyan shaklida qabul qilingan[11][12]. Shunday qilib, Scupi „Skopye“ va keyinchalik turklar uchun „Üsküb“ (usmonli turkcha:) deb nomlandi[13]. Bu nom gʻarb tillarida „Uskub“ yoki „Uskup“ soʻzlariga moslashtirilgan va bu ikki nom Gʻarb dunyosida 1912-yilgacha qoʻllangan. Baʼzi Gʻarb manbalarida „Scopia“ va „Skopia“ni ham keltirgan. Aslida Skopiya aroman tilidagi shahar nomidir[14]. Hozirgi vaqtda mahalliy alban aholisi shaharni „Shkup“ va „Shkupi“ deb atashadi, ikkinchisi aniq shakldir.

1912-yilda Vardar Makedoniyasi Serbiya Qirolligi tomonidan qoʻshib olinganida, shahar rasman „Skople“ga (Serb kirillida: Skopљe) oʻzgardi va bu nom koʻplab tillar tomonidan qabul qilingan. Ikkinchi jahon urushidan keyin, standart makedon tili yangi Makedoniya Sotsialistik Respublikasining rasmiy tiliga aylanganida, mahalliy talaffuzni aks ettirish uchun shahar nomi oxir-oqibat „Skopye“ (maked.: Скопје) deb yozildi.

Jugʻrofiyasi

tahrir

Topografiyasi

tahrir

Skopye mamlakat shimolida, Bolqon yarim orolining markazida, Belgrad va Afina oʻrtasida joylashgan. Shahar Skopye vodiysida, Gretsiyadagi Egey dengiziga quyiladigan Vardar daryosi boʻyida qurilgan[15]. Vodiyning kengligi taxminan 20 km (12 mil) boʻlib, shimol va janubda bir nechta togʻ tizmalari bilan oʻralgan. Skopye shahri hududi oʻzining maʼmuriy chegaralari boʻyicha 33 kmdan (21 mil) koʻproqqa choʻzilgan[16][17], lekin uning kengligi atigi 10 kmdir (6.2 mil).

 
Bardovci yaqinidagi Skopye vodiysining landshafti.

Skopye dengiz sathidan taxminan 245 m balandlikda joylashgan va umumiy maydoni 571,46 km2ni[18] tashkil qiladi. Urbanlashgan hudud faqat 337 km2ni qamrab oladi, aholi zichligi gektariga 65 kishini tashkil qiladi. Skopyega tutash hududlarda koʻplab qishloqlar va boshqa aholi punktlari, jumladan Drachevo, Gorno Nerezi va Bardovcini joylashgan. 2021-yilgi aholini roʻyxatga olish maʼlumotlariga koʻra, Skopye shahrining oʻzida aholi 422 540 kishini va uning maʼmuriy chegaralariga tutash hududlarda 526 502 kishini tashkil qiladi.

Skopye shahri hududi shimoli-sharqda Kosovo chegarasigacha yetib boradi. Chucher-Sandevo, Lipkovo, Arachinovo, Ilinden, Studenichani, Sopiste, Zelino va Jegunovce munitsipalitetlari bilan chegaradosh.

 
Skopye shahri; uning maʼmuriy chegaralari qizil rangda belgilangan

Gidrografiya

tahrir
 
Shahar ramzi boʻlmish The Vardar daryosi va uning ustidan oʻtuvchi tosh koʻprik.
 
Skopye markazidan oʻtadigan asosiy daryo, 1950-yil.

Skopyedan Vardar daryosi oqib oʻtadi. ushbu daryoning oʻrtacha oqishi 51 m3/s ni tashkil qiladi, fasllarga qarab oʻzgarishi ham mumkin va may oyida 99,6 m3/s va iyulda 18,7 m3/s gacha oʻzgaradi. Suv harorati yanvarda 4,6 °C va iyulda 18,1 °C boʻladi.

 
Skopye shahrining gʻarbiy qismida joylashgan Matka kanyoni va Treska daryosi.

Shahar chegarasida Vardarga bir qancha daryolar tutashadi. Ularning eng kattasi Treska daryosi boʻlib, uning uzunligi 130 km (81 mil). Bu daryo Vardar daryosiga qoʻshilishidan oldin Skopye shahrining gʻarbiy chekkasidagi Matka kanyonidan oqib oʻtadi. Kosovodan oqib keluvchi Lepenak daryosi shahar hududining shimoli-gʻarbiy qismida Vardar daryosiga quyiladi. Shimoliy tomondan oqib keluvchi Serava daryosi 1960-yillargacha Eski bozordan oqib oʻtib, suvlari juda iflos boʻlgani uchun Gʻarbga burilgan. Dastlab u Makedoniya fanlar va sanʼat akademiyasining qarorgohi yonida Vardar daryosiga quyilardi. Hozirgi vaqtda esa Scupi xarobalari yaqinidagi joyda Vardarga quyiladi. Nihoyat, manbasi Vodno togʻida joylashgan Markova Reka daryosi shaharning sharqiy chekkasida Vardar bilan tutashadi. Bu uchta daryoning uzunligi salkam 70 km (43 mil) tashkil qiladi.

Skopye shahri Treska daryosi boʻyida ikkita sunʼiy koʻlni mavjud. Matka koʻli 1930-yillarda Matka kanyonida toʻgʻon qurilishi natijasi paydo boʻlgan, Treska koʻli esa 1978-yilda dam olish maskani tashkil qilish maqsadida qazilgan Shahar hududining shimoli-sharqiy chekkasida, Smilkovski yaqinida uchta kichik tabiiy koʻlni ham mavjud.

Vardar daryosi tarixan koʻplab toshqinlarga sabab boʻlgan, masalan, 1962-yilda uning toshib chiqishi 1110 m3/s−1 ga etgan. 1994-yilda Treska daryosida Kozjak toʻgʻoni qurilganidan soʻng toshqin xavfi nolga yaqinlashdi.

  •  
    Treska daryosi kanyondan oqib chiqib ketish qismi.
  •  
    Treska koʻli.
  •  
    Shahar shimolidagi Serava daryosi.

Geologiyasi

tahrir
 
Mount Vodno togʻining Tosh koʻprikdan koʻrinishi.
 
Matka kanyonidagi gʻor.

Skopye vodiysi gʻarbda Šar togʻlari, janubda Jakupica tizmasi, sharqda Osogovo tizmalariga tegishli togʻlar va shimolda Skopska Crna Gora tog'lari bilan oʻralgan. Jakupica togʻlarining bir qismi boʻlgan Vodno togʻi, shaharning chekka qismida joylashgan va uning eng baland nuqtasining balandligi 1066 m ni tashkil qiladi.[17]

Skopye shahri Vodno togʻi etagida qurilgan boʻlishiga qaramay shahar hududi asosan tekisliklardan iborat. U oʻrmon va parklar bilan qoplangan bir nechta kichik tepaliklar: Gazi Baba tepaligi (325 m), Zajčev Rid (Zaychev Rid) (327 m), Vodno togʻining etaklari (eng kichigi 350 dan 400 m balandlikda) va Skopye qal’asi qurilgan tepaliklardan iborat[19].

Skopye vodiysi Afrika va Yevroosiyo tektonik plitalari orasidagi seysmik yoriq yaqinida joylashgan va bu yerda muntazam seysmik faollikni kuzatiladi[20]. Yer qaʼrining gʻovakli tuzilishi bu faollikni kuchaytiradi. 518-, 1555- va 1963-yillarda Skopyeda yirik zilzilalar sodir boʻlgan[21].

Skopye vodiysi Vardar geotektonik hududiga mansub boʻlib, uning yer osti qatlami neogen va toʻrtlamchi davrga oid qatlamlardan tashkil topgan. Substrat (ostki qatlam) pliotsen qatlamlaridan tashkil topgan boʻlib, uning tarkibida qumtosh, mergel va turli konglomeratlar uchraydi. U toʻrtlamchi davr qumlarining birinchi qatlami bilan qoplangan, chuqurligi 70 m dan 90 m gacha. Qatlamning tepasida Vardar daryosi olib yuradigan loy, qum va shagʻalning ancha kichik qatlami joylashgan. Chuqurligi 1,5 dan 5,2 m gacha[22].

Baʼzi hududlarda yer osti qatlamlari karstdir. Bu oʻnta gʻor bilan oʻralgan Matka kanyoni kabi kanyonlarning shakllanishiga olib kelgan. Ushbu gʻorlarning chuqurligi 20 m dan 176 m gachani tashkil qiladi[23].

Tabiati

tahrir
 
Skopye Vodno togʻidan koʻrinishi. Kanat yoʻli ham koʻrinadi.

Skopye shahri turli xil tabiiy muhitlarni oʻz ichiga oladi va uning faunasi va florasi juda boydir. Biroq, unga qishloq xoʻjaligining intensivlashuvi va shaharlarning kengayishi tahdid solmoqda. Shahar chegaralaridagi eng katta qoʻriqlanadigan hudud Vodno togʻi boʻlib, u mashhur dam olish maskani hisoblanadi. Kanat yoʻli togʻning choʻqqisini shahar markazi bilan bogʻlaydi. Boshqa yirik diqqatga sazovor tabiiy joylar Matka kanyonida joylashgan.

Shaharning oʻzi 4361 gektar maydonni egallagan bir nechta bogʻlar va istirohat bogʻlarini oʻz ichiga oladi. Bular orasida 20-asr boshlarida Usmonli turklari tomonidan qurilgan Shahar bogʻi (Gradski Park), parlament yqinidagi Žena Borec bogʻi va Gazi baba oʻrmonidir. Ko‘plab ko‘cha va xiyobonlarga ko‘chatlar ekilgan[24].

Skopye koʻpincha mamlakatning iqtisodiy qashshoqligi soyasida qoladigan koʻplab ekologik muammolarni boshdan kechiradi. Biroq, Shimoliy Makedoniya qonunining Yevropa huquqi boʻyicha moslashuvi suv va chiqindilarni tozalash va sanoat chiqindilari kabi baʼzi sohalarda taraqqiyotga olib keldi[25]. Skopye dunyodagi eng ifloslangan shaharlardan biri bo‘lib qolmoqda va 2017-yil dekabr oyida ushbu reytingda birinchi o‘rinni egalladi[26].

Mahalliy iqtisodiyot uchun muhim faoliyat boʻlgan poʻlatni qayta ishlash tuproqning qoʻrgʻoshin, rux va kadmiy kabi ogʻir metallar bilan ifloslanishi va havoning azot oksidi va uglerod oksidi bilan ifloslanishiga olib kelmoqda. Havoning ifloslanishiga avtotransport vositalari va markaziy issiqlik taʼminoti korxonalari ham mas’uldir. Eng yuqori ifloslanish darajasi odatda kuz va qishda sodir boʻladi[25].

Suv tozalash inshootlari qurilmoqda[18] , lekin juda koʻp ifloslangan suv hanuzgacha tozalanmagan holda Vardar daryosiga quyiladi. Chiqindilar shahardan 15 km (9.3 mil) shimolda joylashgan ochiq havo ostidagi shahar chiqindi poligoniga tashlanadi. Poligonga har kuni 1500 m3 maishiy chiqindilar va 400 m3 sanoat chiqindilaric tashiladi. Skopyeda salomatlik darajasi Shimoliy Makedoniyaning qolgan qismiga qaraganda ancha yaxshiroqdir[27].

Iqlimi

tahrir

Skopye iqlimi nam subtropik iqlimi (Köppen iqlim tasnifida Cfa) va sovuq yarim qurgʻoqchil iqlimdir (BSk). oʻrtacha yillik harorat 13.5 °C (56 °F). Yogʻingarchilik miqdori shimoli-gʻarbdagi Prokletiye togʻlarida yogʻuvchi yomgʻir soyasi tufayli nisbatan past boʻlib, Adriatik dengizi sohilida bir xil kenglikdagi yogʻingarchilikka qaraganda sezilarli darajada kamroqdir. Yoz uzoq, issiq va nisbatan quruq, namlik esa past boʻladi. Skopyening iyul oyidagi oʻrtacha koʻrsatkichi 31 °C (88 °F)ni tashkil qiladi. Skopyeda bir yilda oʻrtacha harorati 30 °C (86 °F) dan yuqori 88 kun va 35.0 °C (95 °F) dan yuqori 10,2 kun boʻladi. Qishlari qisqa, nisbatan sovuq va namroqdir. Qish mavsumida tez-tez qor yogʻadi, ammo kuchli qor yogʻishi kam uchraydi va qor uyumlari bir necha soat yoki agar sovuq kuchli boʻlsa, bir necha kun turushi mumkin. Yozda harorat odatda 31 °C (88 °F) darajadan yuqori va baʼzan esa 40 °C (104 °F)dan yuqori boʻlishi mumkin. Bahor va kuzda harorat 15 dan 24 °C (59 dan 75 °F)gacha o'zgarishi mumkin. Qishda, kunduzgi harorat taxminan 5-10 °C (41-50 °F) oraligʻida, kechalari 0 °C (32 °F)dan past va baʼzan -10 °C (14 °F)dan past bo'ladi. Odatda, bir yil davomida harorat -13 °C dan 39 °C gacha oʻzgaradi. Yogʻingarchilikning yogʻishi yil davomida bir tekis taqsimlanadi, oktabrdan dekabrgacha va apreldan iyungacha yogingarchilik kuchli boʻladi.

Skopye Xalqaro Aeroporti (1991-2020) iqlimi
Koʻrsatkich Yan Fev Mart Apr May Iyun Iyul Avg Sen Okt Noy Dek Yil
Mutlaq maksimal, °C 18,7 24,2 28,8 32,4 35,2 41,1 42,8 43,7 37,0 33,9 28,2 22,1 43,7
Oʻrtacha maksimal, °C 4,8 9,0 14,5 19,4 24,4 29,2 32,0 32,3 26,7 20,1 12,5 5,9
Oʻrtacha harorat, °C 0,2 3,0 7,7 12,4 17,2 21,7 24,1 24,1 19,0 13,1 6,9 1,8
Oʻrtacha minimal, °C −3,3 −1,6 1,9 5,7 10,3 14,3 16,3 16,2 12,2 7,6 2,8 −1,4
Mutlaq minimal, °C −25,8 −21,8 −10,8 −5,8 −1 3,0 7,0 7,0 −2 −6,4 −12,2 −22,9 −25,8
Yogʻingarchilik meʼyori, mm 30 29 38 40 43 54 38 36 34 49 45 48 483
Yomgʻir, mm 83 75 68 66 66 61 56 56 63 74 82 85 70
Manba: Pogoda.ru.net,[28] XMT (yomgʻirli kunlar)[29]

MOAI (quyoshli kunlar, 1961–1990)[30]

Urbanizm

tahrir

Morfologiyasi

tahrir
 
2002-2020-yillardagi Skopye urbanizm rejasi:
  Shahar markazi
  Koʻp xonodonli uylar
  Yakka tartibdagi uylar
  Sanoat hududlari

Skopyening shahar morfologiyasiga 1963-yil 26-iyuldagi zilzila, shaharning 80 foizini vayron qilgan va undan keyingi rekonstruksiya chuqur taʼsir koʻrsatdi[20]. Misol uchun, mahallalar kelajakda yuzaga kelishi mumkin boʻlgan zilzilalar taʼsirini cheklash uchun demografik zichlik pastligicha qoladigan tarzda qayta qurilgan. 1963-yilgi zilziladan soʻng qayta qurish, asosan, ikkinchi jahon urushidan keyin Varshavani qayta qurishni rejalashtirgan polshalik meʼmor Adolf Ciborowski tomonidan amalga oshirildi. Ciborowski shaharni muayyan bir faoliyatga moʻljallangan daxalarga ajratdi. Vardar daryosining qirgʻoqlari tabiiy hududlar va bogʻlarga aylandi, asosiy xiyobonlar orasidagi hududlarda koʻp qavatli uy-joylar va savdo markazlari qurildi, shahar atrofi esa yakka tartibdagi uy-joy va sanoat ixtiyoriga qoldirildi[31]. Qayta qurish oilalarni koʻchirish va mahalliy iqtisodiyotni qayta tiklash uchun tezda amalga oshirilishi kerak edi. Iqtisodiy rivojlanishni ragʻbatlantirish uchun koʻchalar soni koʻpaytirildi va kelajakda shahar kengayishi kutildi[32].

 
SPOT sunʼiy yoʻldoshi tomonidan suratga olingan Skopye koʻrinishi. Vodno togʻi rasmning pastki chap qismida koʻrinadi.

Vardar daryosining janubiy qirgʻogʻi baland qavatli uylardan iborat boʻlib, shu jumladan uning tarkibiga markazning gʻarbiy qismida 1970-yillarda Sharq tomonga qarab qurilgan Karpoš daxasini ham oʻz ichiga oladi. 1980-yillarda eski aeroport oʻrnida 80 000 aholini sigdira oladigan „Aerodrom“ yangi munitsipaliteti qurish rejalashtirilgan edi. Karpoš va Aerodrom oʻrtasida yapon meʼmori Kenzo Tange tomonidan qayta qurilgan shahar markazi joylashgan. Markazda bir qator baland binolar mavjud („Gradski Zid“).

Shaharning eng qadimiy qismlari joylashgan shimoliy qirgʻoqda Skopye qal’asining koʻrinishini buzmaslik uchun Eski bozor qayta tiklandi va uning atrofi past qavatli binolar bilan qayta qurildi. Etnik jamoalar oʻrtasidagi chegaralarni qisqartirish uchun bir nechta muassasalar, jumladan universitet va Makedoniya akademiyasi ham shimoliy qirgʻoqqa koʻchirildi. Darhaqiqat, shimoliy qirgʻoqda asosan musulmon albanlar, turklar va loʻlilar yashaydi, janubiy qirgʻoqda esa xristian boʻlgan etnik makedoniyaliklar istiqomat qiladi[31].

Zilzila shaharni Usmonli turklar tomonidan qurilgan eski bozoridan tashqari bosqa bir nechta tarixiy obidala vayron qiltdi va 1960- va 1980-yillar oraligʻida amalga oshirilgan rekonstruksiya Skopyeni modernist, ammo kulrang shaharga aylantirdi. 2000-yillarning oxirida shahar markazida chuqur oʻzgarishlar yuz berdi. Shaharga yanada monumental va tarixiy jihat berish va shu tariqa uni milliy poytaxtga aylantirish uchun shahar hokimiyati tomonidan juda munozarali shahar loyihasi boʻlgan „Skopye 2014“ qabul qilindi[33]. 1963-yilgi zilzila oqibatida vayron boʻlgan bir qancha neoklassik binolar, jumladan, milliy teatr tiklandi, koʻcha va maydonlar taʼmirlandi[34]. Koʻplab boshqa elementlar, jumladan, favvoralar, haykallar, mehmonxonalar, hukumat binolari va koʻpriklar qurilgan. Loyiha qimmatligi va tarixiy estetikasi tufayli tanqid qilindi[35].

Skopyening ayrim hududlari maʼlum bir anarxiyadan aziyat chekmoqda, chunki koʻplab uylar va binolar mahalliy hokimiyatning roziligisiz qurilgan[36].

  •  
    Shahar markazidagi Vapcarov koʻchasi.
  •  
    Eski bozordagi koʻcha.
  •  
    Karpoš daxasidagi koʻpqavatli uylar.
  •  
    Aerodromdagi yangi qurilgan Novo Lisiče dahasi, in .
  •  
    «Skopje 2014»ning elementlaridan biri boʻlgan arxeologiya muzeyi.

Shahar sotsiologiyasi

tahrir
 
1970-yillarda qurilgan Kapištec daxasi.

Skopye etnik jihatdan xilma-xil shahar boʻlib, uning shahar sotsiologiyasi birinchi navbatda etnik va diniy mansublikka bogʻliq. Makedoniyaliklar shahar aholisining 66%, albanlar va loʻlilar esa mos ravishda 20% va 6% ni tashkil qiladi[37]. Har bir etnik guruh odatda shaharning maʼlum hududlarida yashaydi. Makedoniyaliklar Vardarning janubida, 1963-yildan keyin qayta qurilgan hududlarda, musulmonlar esa shimoliy tomonda, shaharning eng qadimgi mahallalarida istiqomat qilishadi va bu mahallalar koʻproq anʼanaviy hayot tarzini kechirsa, janub tomonda esa makedoniyaliklar zamonaviylik va qishloq hayotidan yiroq boʻlgan hayot tarzini kechiradilar[38].

Shimoliy hududlar eng qashshoq hududlardir. Bu, ayniqsa, Čair munitsipalitetidagi Topaana daxasi va Šuto Orizari munitsipalitetilarida yaqqol namoyon boʻladi. Bu yerlarda elektr va suv taʼminotiga ulanmagan, avloddan-avlodga o‘tib kelayotgan ko‘plab noqonuniy inshootlar qurilgan. Eski bozorga yaqin joylashgan Topaana juda qadimiy hudud boʻlib, u ilk bor 14-asr boshlarida loʻlilar mahallasi sifatida tilga olingan. Aholisi 3000 dan 5000 kishi gacha. Šuto Orizari, shaharning shimoliy chekkasidagi, oʻziga xos munitsipalitet boʻlib, uning mahalliy rasmiy tili rum tilidir[39]. U 1963-yilgi zilziladan keyin uyini yoʻqotgan loʻlilarni joylashtirish uchun qurilgan.

Aholi zichligi tumanlar ortasida bir-biridan juda katta farq qiladi. 2002-yilda shaharda bir kishiga oʻrtacha 19,41 m2, janubiy qirgʻoqdagi Sentarda 24 m2 va shimoliy qirgʻoqdagi Čairda atigi 14 m2, Šuto Orizarida oʻrtacha 13 m2 yashash joyi toʻgʻri kelgan[37].

 
 
Markaziy qismi smog ichida qolgan Skopyening panoramali koʻrinishi

Ramzlari

tahrir

Skopye bayrogʻi 1:2 nisbatdagi qizil bayroq boʻlib, yuqori chap burchagida shaharning oltin gerbi tasvirlangan[40][41] . Shahar gerbi 1950-yillarda qabul qilingan. Unda Vardar daryosi ustidan oʻtgan Tosh koʻprik, Kale qalʼasi va Shar togʻlarining qorli choʻqqilari tasvirlangan[42].

Maʼmuriyat

tahrir

Maqomi

tahrir
 
Shimoliy Makedoniya munitsipalitetlari orasidagi Katta Skopye

Skopye Shimoliy Makedoniya munitsipalitetlari orasida Shimoliy Makedoniyaning poytaxti va eng yirik shahri sifatida qonun bilan belgilangan alohida maqomga ega. Uning maqomi oxirgi marta 2004-yilda qayta koʻrib chiqilgan. O‘sha vaqtdan boshlab Skopye shahri mamlakatdagi barcha munitsipalitetlar singari har birida kengash va merdan iborat 10 ta munitsipalitetga bo‘lingan. Munitsipalitetlar faqat oʻz hududiga xos masalalar bilan shugʻullanadi, Skopye shahri esa ularning hammasiga tegishli boʻlgan yoki ikki va undan ortiq munitsipalitetlar oʻrtasida boʻlib boʻlmaydigan masalalar bilan shugʻullanadi. Skopye shahri siyosiy va maʼmuriy hokimiyatga ega boʻlmagan Skopye statistik tumani tarkibiga kiradi[43].

Shahar kengashi

tahrir

Shahar Kengashi 45 aʼzodan iborat boʻlib, ular toʻrt yil muddatga saylanadi. Kengash birinchi navbatda byudjet, global yoʻnalishlar, shahar va hukumat oʻrtasidagi munosabatlar bilan shugʻullanadi. Shaharsozlik, moliya, mahalliy rivojlanish kabi aniqroq mavzularni koʻrib chiqish uchun bir nechta komissiyalar mavjud[44]. Kengash raisi Kengash aʼzolari tomonidan saylanadi. SDSM aʼzosi Lyubitsa Yancheva 2017-yildan boshlab kengashni boshqaradi.

2017-yilgi mahalliy saylovlardan soʻng shahar Kengashi quyidagi tarkibda tuzilgan[44]:

Partiya Oʻrin  
MSDI 21
IMRT 17
IDI 3
BESA 2
AA 1
Soʻlchilar 1
Jami 45

Mer

tahrir

Skopye meri har to‘rt yilda bir marta saylanadi. Mer Skopye shahri vakili boʻlib, shahar rivojiga taaluqli fikr va gʻoyalarni kengashga taqdim etadi, maʼmuriy organlar va ularning mansabdor shaxslarini boshqaradi.

Munitsipalitetlar

tahrir

Skopye ilk bor 1945-yilda maʼmuriy birliklarga boʻlingan, lekin birinchi munitsipalitetlar 1976-yildagina tashkil etilgan. Ular beshta edi: Centar, Chair, Karpoš, Gazi Baba va Kisela Voda. Makedoniya Respublikasi mustaqillikka erishgach, hokimiyat markazlashtirildi va munitsipalitetlar oʻz vakolatlarining katta qismini yoʻqotdi. 1996-yilgi qonun bilan ularni qayta tiklandi va ikkita yangi munitsipalitet tashkil qilindi: Ǵorche Petrov va Šuto Orizari. 2001-yilda alban isyonchilari va makedoniya kuchlari oʻrtasidagi qoʻzgʻolondan soʻng, 2004-yilda Saraj munitsipalitetini Skopye shahri tarkibiga kiritish toʻgʻrisida yangi qonun qabul qilindi. Sarajda asosan albanlar istiqomat qiladi va oʻshandan beri albanlar shahar aholisining 20 % ​​dan ortigʻini tashkil qiladi. Shunday qilib, alban tili shahar maʼmuriyatining ikkinchi rasmiy tiliga aylandi, bu alban isyonchilarining daʼvolaridan biri edi. Xuddi shu yili Aerodrom munitsipaliteti Kisela Vodadan, Butel munitsipaliteti esa Čairdan ajralib chiqdi[43].

Munitsipalitetlarni har 4 yilda saylanadigan 23 aʼzodan iborat boʻlgan kengash boshqaradi. Ularda shahar meri va bir qancha boshqarmalar (taʼlim, madaniyat, moliya) ham bor. Shahar meri birinchi navbatda shu bo‘limlar bilan shug‘ullanadi[45].

Nomi Maydoni
(km2)[46] 		Aholi soni 2002[37] Aholi soni 2021[47]
Aerodrom 20 72,009 77,735
Butel 54.79 36,144 37,968
Centar 7.52 45,412 43,893
Čair 3.52 64,773 62,586
Gazi Baba 110.86 72,617 69,626
Ǵorče Petrov 66.93 41,634 44,844
Karpoš 35.21 59,666 63,760
Kisela Voda 34.24 57,236 61,965
Saraj 229.06 35,408 38,399
Šuto Orizari 7.48 22,017 25,726
Skopye shahri 571.46 506,926 526,502
 
  1.   Centar (Центар)
  2.   Gazi Baba (Гази Баба)
  3.   Aerodrom (Аеродром)
  4.   Čair (Чаир)
  5.   Kisela Voda (Кисела Вода)
  6.   Butel (Бутел)
  7.   Šuto Orizari (Шуто Оризари)
  8.   Karpoš (Карпош)
  9.   Ǵorče Petrov (Ѓорче Петров)
  10.   Saraj (Сарај)

Demografiya

tahrir

Aholisi

tahrir
 
Shaharning asosiy piyodalar gavjum boʻlgan Makedoniya koʻchasidagi odamlar.

2002-yilgi aholini roʻyxatga olish natijalariga koʻra, Skopye shahrining hududida 428 988 kishi va koʻplab qishloqlar va boshqa aholi punktlarini, jumladan Dračevo, Bardovci, Kondovo, Radišani, Gorno Nerezi va boshqa maʼmuriy chegaralardagi aholini qoʻshib hisoblaganda 506 926 kishi istiqomat qilgan[37][48].

Skopye Shimoliy Makedoniya aholisining qariyb toʻrtdan bir qismini oʻz ichiga oladi. Aholi soni boʻyicha ikkinchi boʻlgan Kumanovo munitsipaliteti 2002-yilda bu son 76 272 kishiistiqomat qilgan boʻlsa, 2011-yilda bu son 107 632 kishi teng edi[49].

Avstriya-Turkiya urushi va 1698-yilgi Buyuk yongʻindan avval Skopye Bolqondagi eng yirik shaharlardan biri boʻlib, aholisi 30 000 dan 60 000 kishigacha boʻlgan[12]. Yongʻindan keyin shahar uzoq vaqt tanazzulga yuz tutdi va 1836-yilda shaharda atigi 10 000 kishiga yashardi. Biroq aholi soni 1850-yildan boshlab aholi soni yana koʻpaya boshladi va 1905-yilda 32 000 kishiga yetdi. 20-asrda Skopye Yugoslaviyadagi eng tez rivojlanayotgan shaharlardan biri boʻlib, 1971-yilda 448 200 aholiga ega edi. Oʻshandan beri demografik oʻsish barqaror surʼatda davom etmoqda[50].

Etnik guruhlar

tahrir
Aholining oʻsishi
YilAholi±% y.oʻ.s.
192141—    
193168,88+5.32%
194888,355+1.48%
1953120,13+6.34%
1961166,87+4.19%
1971314,552+6.54%
1981448,2+3.60%
1991444,76−0.08%
2002506,926+1.20%
2021526,502+0.20%
Manba: [37][50][51]
Etnik tarkibi % larda (2002)[37]
Guruhlar Skopye Shim. Makedoniya
Makedonlar 66.7 64.1
Albanlar 20.4 25.1
Rumlar 4.6 2.6
Serblar 2.8 1.7
Turklar 1.7 3.8
Bosniaklar 1.5 0.8
Aromanlar 0.5 0.4
Boshqalar 1.6 1
Jami 100 100

Skopye, xuddi Shimoliy Makedoniya kabi, katta etnik xilma-xilligi bilan ajralib turadi. Shahar makedoniyaliklar va albanlar uchrashadigan hududda joylashgan boʻlib, oʻz tarixi davomida rum, turk, yahudiy va serblar ham shaharga kelib joylashgan. Skopye 19-asrga qadar asosan musulmon shahri boʻlgan va shu vaqtdan boshlab u yerga koʻp sonli nasroniylar joylasha boshlagan. 2002-yilgi aholini roʻyxatga olish maʼlumotlariga koʻra, makedoniyaliklar Skopyedagi eng katta etnik guruh boʻlib, 338 358 kishi yoki aholining 66,75 foizini tashkil qiladi. Keyingi oʻrinlarda 103 891 kishi (20,49 %) bilan albanlar, 23 475 (4,63 %) bilan loʻlilar, serblar (14 298 kishi), turklar (8 595), bosnyaklar (7 585) va aromanlar („Vlaxlar“ deb ham ataladi) 2 557 kishi) turadi. 8167 kishi esa bu guruhlarning hech biriga mansub emas edi.

Din

tahrir
 
Cherkov.

Shaharda aholining diniy mansubligi xilma-xildir. Makedoniyaliklar, serblar va aromanlar asosan pravoslavlar boʻlib, koʻpchiligi Makedoniya pravoslav cherkoviga mansub. Turklar deyarli musulmondir. Alban millatiga mansub boʻlganlar asosan musulmonlardir. Rim-katolik alban ozchiligi ham bor, loʻlilarning yarmi musulmon va yarmi pravoslav diniga amal qiladi[52].

2002-yilgi aholini roʻyxatga olish maʼlumotlariga koʻra, Skopye aholisining 68,5 foizi Sharqiy pravoslav cherkoviga, 28,6 foizi esa islom diniga eʼtiqod qiladi. Shaharda katolik (0,5 %) va protestant (0,04 %) ozchiliklari ham bor edi[53]. Katoliklarga Skopyening Lotin yepiskopligi xizmat qiladi, uning tarkibiga Makedoniyaning Vizantiya katolik Apostol Eksarxati ham kiradi.

Ikkinchi jahon urushigacha Skopyeda asosan inkvizitsiyadan qochgan kelib chiqishi ispan Sefaradlaridan boʻlgan yahudiy ozchiliklar ham bor edi. Ushbu jamiyat 1939-yilda 2424 kishidan iborat edi (shahar aholisining qariyb 3 foizini tashkil qilardi), ammo ularning aksariyati natsistlar tomonidan deportatsiya qilingan va oʻldirilgan. Urushdan keyin tirik qolganlarning aksariyati Isroilga koʻcib ketdi[54]. Bugungi kunda shaharda 200 ga yaqin yahudiy istiqomat qiladi (aholining taxminan 0,04 %).

520 yillik Usmonlilar hukmronligida boʻlgani va bugungi kunda aholisining koʻpchiligi musulmonlar boʻlgani uchun Skopyeda cherkovlardan koʻra koʻproq masjidlar mavjud. Diniy jamoalar koʻpincha infratuzilmaning yoʻqligidan shikoyat qiladilar va koʻpincha yangi ibodat joylari quriladi[55]. Skopye Makedoniya pravoslav cherkovi va Makedoniya Islom diniy ittifoqi kabi koʻplab Makedoniya diniy tashkilotlarining qarorgohi joylashgan joydir. Unda pravoslav sobori va seminariyasi, bir necha madrasa, Rim-katolik sobori va sinagoga bor[56].

Sogʻliqni saqlash

tahrir

Skopyeda Filip II kasalxonasi, psixiatriya shifoxonasi, ikkita akusherlik shifoxonasi, gerontologiya shifoxonasi va nafas yoʻllari va koʻz kasalliklari instituti kabi bir qancha davlat va xususiy shifoxonalar hamda ixtisoslashtirilgan tibbiyot muassasalari mavjud[57]. 2012-yilda Skopyeda 251,6 kishiga bitta shifokor to‘g‘ri keldi, bu mamlakat miqyosidagi (370,9 kishiga bitta) ko‘rsatkichdan nisbatdan yuqoridir. Tibbiyot mutaxassislarining nisbati ham mamlakatning qolgan qismiga qaraganda yuqori. Biroq, Skopyeda shifoxona yotoq joylari, farmatsevtlar va stomatologlarning nisbati ancha past. Skopye aholisi meditsina darajasi mamlakatning boshqa joylariga qaraganda yaxshiroqdir. 2010-yilda oʻlim darajasi Skopyeda 8,6 ‰ va mamalakat darajasida esa 9,3 ‰ ni tashkil etdi. Goʻdaklar oʻlimi Skopyeda 6,8 ‰ va Shimoliy Makedoniyada 7,6 ‰ ni tashkil etdi[58].

Iqtisod

tahrir

Iqtisodiy holati

tahrir
 
Kichik biznes tumani.

Skopye — Evropadagi oʻrtacha iqtisodiy darajadagi shahardir. Skopye Shimoliy Makedoniyaning poytaxti va eng yirik shahri sifatida milliy iqtisodiyotning katta qismini o'zida jamlagan. Skopye shahri va baʼzi qoʻshni munitsipalitetlarni oʻz ichiga olgan Skopye statistik hududi Makedoniya yalpi ichki mahsulotining 45,5% ni ishlab chiqaradi[59]. 2009-yilda aholi jon boshiga to'g'ri keluvchi mintaqaviy YaIM 6565 dollarni yoki Makedoniyaning aholi jon boshiga to'g'ri keluvchi yalpi ichki mahsulotining 155% ni tashkil etdi[60]. Biroq, bu koʻrsatkich qoʻshni Sofiya (10 106 dollar)[61], Sarayevo (10 048 dollar)[62] yoki Belgrad (7 983 dollar)[63] shaharlaridan ancha past. Mamlakatda boshqa yirik shaharlar yoʻqligi va siyosiy va iqtisodiy markazlashuv tufayli poytaxtda Skopye shahridan ​​tashqarida istiqomat qiluvchi koʻp sonli makedoniyaliklar ishlaydi.

Firmalar

tahrir

2009-yilda Skopyeda 26 056 firma bor edi, lekin ulardan faqat 145 tasi yirik, kattagina qismi kichik (12 017) yoki juda kichik (13 625) firma edi[64]. Firmalarning katta qismi, yaʼni 9758 tasi tovar savdosi bilan shugʻullanadi, 3839 tasi biznes va koʻchmas mulkka ixtisoslashgan, 2849 tasi ishlab chiqaruvchi firmalardir[65]. Sanoqli boʻlsa-da, yirik firmalarga mahalliy ishlab chiqarishning 51% toʻgʻri keladi.[53]

 
«Imperial Tobacco» zavodi.

Shahar sanoatida oziq-ovqat, toʻqimachilik, poligrafiya va metallni qayta ishlash sohalari ustunlik qiladi. Sanoat tumanlarining aksariyati Gazi Baba munitsipalitetida, asosiy yoʻnalishlar boʻlgan Belgrad va Salonikigacha olib boruvchi temir yoʻl liniyalari yaqinida joylashgan[66]. Taʼkidlash joizki, u yerda ArcelorMittal va Makstil poʻlat zavodlari, shuningdek, Skopye pivo zavodi mavjud. Boshqa zonalar Aerodrom va Kisela Voda oʻrtasida, Gretsiyaga olib boruvchi temir yoʻl boʻylab joylashgan. Bu hududlarda „Alkaloid Skopje“ (dori-darmonlar), „Rade Končar“ (elektr taʼminoti), „Imperial Tobacco“ va „Ohis“ (oʻgʻitlar) kabi kompaniyalarni joylashgan. Aeroport va „Okta“ neftni qayta ishlash zavodi atrofida ikkita maxsus iqtisodiy zona ham mavjud. Ular „Johnson Controls“, „Johnson Matthey“ va „Van Hool“ kabi bir qancha xorijiy kompaniyalarni jalb qilganlar[67].

Bandlik

tahrir

Skopye aholining 52% xizmat koʻrsatish sohasida, 34% sanoatda, qolganlari asosan maʼmuriy idoralarda ishlaydi[66][68].

Skopye statistik mintaqasi uchun ishsizlik darajasi 2009-yilda 27% ni tashkil etdi, bu mamlakat ishsizlik darajasidan uch foiz past (30%). Skopyedagi ish qidirayotgan 25 yoshdan 44 yoshgacha boʻlgan odamlarni (ish qidirayotganlarning 45 foizini) va malakasiz odamlarni (43 foiz) tashkil qiladi. Ishsizlik erkaklar oʻrtasida koʻp. Ishsizlik, shuningdek, shahar aholisining 4,63% ni, jamiyatdagi mehnatga layoqatli aholining 70% ni tashkil etuvchi loʻlilarga ham tegishli[39].

Skopyedagi oʻrtacha oylik ish haqi 2010-yil oktabr oyida 400 yevroni tashkil etdi, bu mamlakatdagi koʻrsatkichning 120 % ni tashkil etdi[69]. Oʻsha paytda Skopyedagi oʻrtacha ish haqi boshqa shaharlar Sarayevo (€522)[70], Sofiya (€436)[71] va Belgraddagidan (€440) past edi[72].

Taʼlim

tahrir
 
Avliyo Klement Ohrid nomidagi milliy kutubxona.

Skopye fuqarolari, odatda, mamlakatning qolgan qismiga qaraganda koʻproq maʼlumotga ega. Birinchidan, Skopyaliklarning 16 foizi, mamlakatning qolgan qismida yashovchi aholining esa 10 foiz universitetni tamomlagan. Savodsizlar yoki qisman taʼlim olganlar soni Skopyeda 9% ni tashkil etadi, bu provintsiyalardagi koʻrsatkich esa 17% ga teng. Doktorlik darajasiga (PhD) ega boʻlgan Makedoniya fuqarolarining 80% Skopyeda istiqomat qiladi[73].

Skopyeda 21 ta oʻrta taʼlim maktabi mavjud boʻlib, ulardan 5 tasi umumiy oʻrta maktab gimnaziyasi va 16 tasi kasb-hunar maktabi vazifasini bajaradi[74]. Shuningdek, shaharda bir nechta oliy oʻquv yurtlariga bor. Ularning eng koʻzga koʻringani 1949-yilda tashkil etilgan Ss. Kiril va Metyus universitetidir (Ss. Cyril and Methodius University). Universitetda 23 ta kafedra, 10 ta ilmiy tadqiqot instituti mavjud boʻlib, unda oʻrtacha 50 000 ta talaba tahsil oladi[75]. 1991-yilda mamlakat mustaqilligi eʼlon qilinganidan so‘ng bir qancha xususiy universitetlar tashkil etildi. Skopyedagi eng yirik xususiy universitetlar Yevropa universiteti[76] (European University, 7 ta fakultetga ega) va FON universitetidir (9 ta fakultetga ega)[77].

Sport

tahrir

Skopye koʻplab yirik sport inshootlariga ega. Shaharda uchta katta suzish havzasi mavjud, ulardan ikkitasi Olimpiya basseyni hisoblanadi. Bu basseynlar suv polosi bo‘yicha jamoalarni tayyorlashda muhim roʻl oʻynaydi. Skopye, shuningdek, 4000 dan 4500 gacha tomoshabinni sigʻdira oladigan „Ilinden in Čair“ va „Železarnica“ kabi koʻplab futbol stadionlariga ega. Kale basketbol maydoni 2200 kishini, Jane Sandanski maydoni esa 6000 kishini oʻz bagʻriga sigʻdira oladi[78].

 
«Toše Proeski Arena» sport majmuasi

„Toše Proeski Arena“ eng katta stadion hisoblanadi. 1947-yilda qurilgan va 2008-yilgacha Skopye shahar stadioni[79] nomi bilan mashhur boʻlgan stadion FIFA standartlariga javob berish uchun 2009-yilda toʻliq qayta taʼmirdan chiqarilgan. Toʻliq taʼmirlangandan soʻng stadion 33 460 moʻljallangan oʻringa[80] hamda sogʻlomlashtirish va fitnes markaziga ega boʻldi. „Boris Trajkovski“ nomidagi sport majmuasi mamlakatdagi eng yirik sport majmuasidir. U 2008-yilda ochilgan va 2004-yilda vafot etgan sobiq prezident Boris Trajkovski (Boris Traykovskiy) sharafiga nomlangan. Majmuada gandbol, basketbol, voleybol sporti uchun moʻljallaangan 6250 oʻrinli zal, bouling zali, fitnes markazi va xokkey maydonchasi mavjud. Muntazam ravishda kontsertlar oʻtkaziladigan asosiy zali 10 000 ga yaqin kishini sigʻdira oladi[81].

«Vardar» FK va «Rabotnički» FK shaharning eng mashhur ikki futbol jamoasi boʻlib, «Vardar» ikkinchi divizionda, «Rabotnički» esa birinchi divizionda oʻynaydi. Ularning oʻyinlari milliy terma jamoa oʻyinlari kabi „Toše Proeski Arena“da oʻtkaziladi. Shaharda birinchi, ikkinchi yoki uchinchi milliy ligada oʻynaydigan: „Makedonija Ǵorče Petrov“ FK, „Gorno Lisiče“ FK, „Lokomotiva Skopje“ FK, „Metalurg Skopje“ FK, „Madžari Solidarnost“ FK va „Skopje“ FK, kabi koʻplab kichik futbol klublari joylashgan. Shimoliy Makedoniyadagi yana bir mashhur sport turi bu basketbol boʻlib, ayniqsa „MZT Skopje“ va „Rabotnički“ jamoalari mashxurdir. Shahar 2008-yilda ayollar oʻrtasida gandbol boʻyicha Yevropa chempionatiga va Yevropa futbolining ikki giganti „Real Madrid“ va „Manchester Yunayted“ oʻrtasidagi 2017-yilgi UEFA Superkubogi oʻyinga mezbonlik qilgan[82].

Madaniyat

tahrir

Madaniy muassasalar

tahrir
 
Makedoniya opera va balet teatri.

Skopyeda mamlakatning eng yirik madaniyat muassasalari, masalan, „St. Kliment of Ohrid“ milliy va universitet kutubxonasi, Makedoniya Fanlar va sanʼat akademiyasi, Milliy teatr, Milliy filarmoniya orkestri va Makedoniya opera va balet teatri joylashgan. Mahalliy muassasalar orasida milliondan ortiq hujjatlarga ega aka-uka Miladinovlar kutubxonasi, festivallar, koʻrgazmalar va konsertlar oʻtkaziluvchi Madaniy axborot markazi hamda «Kočo Racin» madaniyat uyi bor[83].

Skopyeda Gyote Instituti[84], Britaniya Kengashi[85], Fransiya ittifoqi[86], Amerika burchagi[87] kabi bir qancha xorijiy madaniyat markazlari ham bor.

Shaharda bir nechta teatr va konsert zallari mavjud. 1570 oʻrinli „Univerzalna Sala“ majmuasi 1966-yilda qurilgan boʻlib, kontsertlar, moda namoyishlari va kongress tadbirlari uchun ishlatiladi. Katta kontsertlar uchun moʻljallangan Metropolis Arena 3546 oʻringa ega. Boshqa katta zallarga Makedoniya opera va balet (800 oʻrinli), Milliy teatr (724) va drama teatri (333) kiradi[88]. Alban teatri va Yoshlar teatri kabi boshqa kichikroq joylar ham mavjud. Turk teatri va filarmoniyasi qurilmoqda[89][90].

Muzeylar

tahrir
 
Makedoniya kurashi muzeyi.

Skopyedagi eng yirik muzey Shimoliy Makedoniya Respublikasi muzeyi boʻlib, unda mamlakat tarixi batafsil yoritilgan. Uning ikona kolleksiyalari juda ham koʻpdir[91]. 2014-yilda ochilgan Makedoniya arxeologiya muzeyi Shimoliy Makedoniyadagi ibtidoiy jamiyat davridan boshlab, to Usmonlilar davrigacha bo‘lgan eng yaxshi arxeologik topilmalar saqlanadi. Makedoniya Milliy galereyasida Eski bozorning ikkita sobiq turk hamomida 14-asrdan 20-asrga oid rasmlar mavjud. Zamonaviy sanʼat muzeyi 1963-yilgi zilziladan keyin xalqaro yordam natijasida qurilgan. Uning kollektsiyalarida makedoniya va xorijiy sanʼat asarlari, shuningdek, Fernand Léger, André Masson, Pablo Picasso, Hans Hartung, Victor Vasarely, Alexander Calder, Pierre Soulages, Alberto Burri va Christoning asarlari mavjud[92].

Skopye shahar muzeyi 1963-yilgi zilzila natijasida vayron boʻlgan eski temir yoʻl vokzalining oʻrnida qurilgan. U oʻlkashunoslikka bagʻishlangan boʻlib, uning toʻrtta boʻlimi bor: arxeologiya, etnologiya, tarix va sanʼat tarixi[93]. Makedoniya kurashi muzeyi zamonaviy milliy tarix va makedoniyaliklarning mustaqillik uchun kurashiga bagʻishlangan. Unga yaqin joyda Makedoniya yahudiylari uchun Xolokost yodgorlik markazi joylashgan. Makedoniya tabiiy tarix muzeyida 4000 ga yaqin buyum namoyish etiladi[94], 12 gektarlik Skopye hayvonot bogʻida esa 300 ta hayvon saqlanadi[95].

Arxitekturasi

tahrir
 
Scupi xarobalari.

Skopye oʻz tarixi davomida koʻp marta vayron qilingan. Hozirgi kunda ham shaharning ketma-ket ishgʻol qilinganini aks ettiruvchi koʻplab tarixiy diqqatga sazovor joylar bor. Evropadagi Usmonlilar davrida qurilgan eng koʻp majmualar aynan Skopyeda joylashgan boʻlib, koʻplab Usmonlilar davrida qurilgan yodgorliklari hali ham asl maqsadlariga xizmat qilmoqda. 21-asrning boshlarida shahar „Skopye 2014“ loyihasi tufayli yana katta qurilish kampaniyalarining mavzusiga aylandi. Shunday qilib, Skopye eski, yangi, ilgʻor, reaktsion, sharq va gʻarbiy qarashlar yonma-yon mavjud boʻlgan muhitdir.

 
Skopye Aquadukti.

Skopyeda «Tumba Madžari» nomli joyda qadimiy tarixga oid meʼmorchilikning baʼzi qoldiqlari mavjud[96]. Shaharning narigi tomonida teatr, termik va bazilika xarobalari bilan qadimiy Scupi qoldiqlari joylashgan. Skupi va shahar markazi oʻrtasidagi Skopye suv oʻtkazgichi juda sirli, chunki uning qurilgan sanasi nomaʼlum. Vizantiyaliklar yoki turklar tomonidan qurilganga oʻxshaydi, lekin u 16-asrda undan foydalanmay qoʻyishgan edi[97]. U 50 ta arkadan iborat[98].

 
Avliyo Panteleimon cherkovi.

Skopye qal’asi 1963-yilgi zilzilada vayron boʻlishidan oldin bir necha marta qayta qurilgan. Oʻshandan beri u oʻzining oʻrta asrlardagi qiyofasini tikladi. Bu Skopyedagi yagona oʻrta asr yodgorligidir, ammo shahar atrofidagi bir qancha cherkovlar 1300-yillarda gullab-yashnagan Vardar meʼmoriy maktabini oʻzida aks ettiradi. Bu cherkovlar orasida Matka kanyoni atrofidagi cherkovlar (Avliyo Nikolay (St. Nicholas), Avliyo Endryu (St. Andrew) va Matka cherkovlari) bor. Gorno Nerezidagi Avliyo Panteleimon (St. Panteleimon) cherkovi 12-asrga tegishli[99].

 
Aladža masjidi va maqbarasi.

Usmonli turk arxitekturasiga oid namunalar Eski bozor hududida joylashgan. Skopyedagi masjidlar odatda oddiy dizaynga ega bo‘lib, asosi to‘rtburchak, bir gumbaz va minoradan iborat. Masjidga kirish qismi xuddi 15-asrga oid Mustafo posho masjididagi kabi ayvon kabi ishlangan. Baʼzi masjidlar tashqi koʻrinishida qandaydir oʻziga xoslikni namoyon qiladi. Sultonmurod va Yahyo Posho masjidlari gumbazi oʻrniga piramidali tomlar qurilgan, Iso Bey masjidi esa toʻrtburchak asosli, ikkita gumbazli va ikkita yon ayvonli qilib qurilgan. Aladža masjidi dastlab koʻk fayans bilan qoplangan, ammo 1689-yilgi Buyuk yongʻinda yonib ketgan. Biroq, baʼzi koshinlar qoʻshni maqbarada hamon koʻrinib turadi. Boshqa turk jamoat yodgorliklariga 16-asrga oid soat minorasi, bedesten (usti yopiq bozor), uchta karvonsaroy, ikkita turk hammomi va birinchi marta 1469-yilda tilga olingan Tosh koʻprik kiradi[100].

  •  
    St. Panteleimon cherkovidagi freska.
  •  
    Mustafo Poshsho Masjidi.
  •  
    Dovud Poshsho turk hammomi.
  •  
    Soatli minora.
  •  
    Arab uyi.
  •  
    Makedoniya arkasi.

Transport

tahrir

Asosiy ulanishlar

tahrir
 
Skopye aylanib oʻtuvchi yoʻl.

Skopye Prishtina (87 km), Tirana (291 km) va Sofiya (245 km) kabi poytaxt shaharlarga juda yaqin joylashgan. Skopye janubida Saloniki (233 km) va shimolida Belgrad (433 km) joylashgan[101]. Skopye, shuningdek, ikkita umumevropa koridorlarining chorrahasida yaʼni: Avstriya va Gretsiya oʻrtasida joylashgan X koridor va Albaniyadagi Adriatikadan Bolgariyadagi Qora dengizgacha boʻlgan VIII koridor orasida joylashgan. X koridor Skopyeni Saloniki, Belgrad va Gʻarbiy Yevropa bilan bogʻlasa, VIII koridor esa Tirana va Sofiya bilan bogʻlaydi.

Temir yoʻl va avtovokzallar

tahrir
 
Vodno togʻidan koʻrinib turadigan asosiy temir yoʻl stantsiyasi.

Skopyedagi asosiy temir yoʻl vokzaliga Belgrad-Saloniki va Skopye-Prishtina xalqaro liniyalari xizmat koʻrsatadi[102]. Hozirgi vaqtda 2030-yilgacha qurilishi rejalashtirilgan VIII koridor temir yoʻl loyihasi tugallangandan soʻng, shahar Tirana va Sofiya bilan ham bogʻlanadi[103][104][105]. Kundalik poyezdlar Skopyeni Shimoliy Makedoniyaning Kumanovo, Kichevo, Shtip, Bitola yoki Veles kabi boshqa shaharlari bilan ham bog‘laydi.

Skopyeda bir nechta kichik temir yoʻl stantsiyalari mavjud, ammo shaharning oʻz temir yoʻl tarmogʻi yoʻq va ular faqat shaharlararo yoki xalqaro liniyalarda xizmat koʻrsatadi. Yana bir qancha stansiyalar faqat yuk tashish uchun moʻljallangan[106].

Skopye avtovokzali 2005-yilda ochilgan va asosiy temir yoʻl stantsiyasi ostida qurilgan. U kuniga 450 nafar vagonni qabul qilishi mumkin[107]. Ayrim joylarga poyezd qatnovidan koʻra avtobus qatnovi koʻproq qatnaydi va Skopyeni Istanbul, Sofiya, Praga, Gamburg va Stokgolm kabi koʻplab mahalliy va xorijiy yoʻnalishlar bilan bogʻlaydi[108].

Jamoat transporti

tahrir
 
Skopyedagi qizil «Yutong City Master» ikki qavatli avtobusi.

Skopyeda shahar va uchta kompaniya tomonidan boshqariladigan avtobus tarmogʻi mavjud. Eng qadimgi va eng yirigi 1948-yilda tashkil etilgan «JSP Skopje» kompaniyasi. 1990-yilda JSPning jamoat transporti monopoliyasiga barxam berildi va ikkita yangi kompaniya, «Sloboda Prevoz» va «Mak Ekspres» kabi kompaniyalaga bir nechta liniyalar ochib berildi. Biroq, tarmoqning katta qismi hali ham JSP qoʻlida boʻlib, u 80 ta liniyadan 67 tasiga egalik qiladi. Faqat 24 tasi shahar, qolganlari esa shahar atrofidagi aholi punktlariga xizmat koʻrsatadi[109]. JSP transport vositalarining aksariyati Xitoy avtobus ishlab chiqaruvchisi blgan «Yutong» tomonidan ishlab chiqarilgan qizil «Yutong City Master» ikki qavatli avtobuslardir[110].

Aeroport

tahrir

Skopyeda aeroport 1928-yilda qurilgan. Skopyeda birinchi tijoriy reyslar 1929-yilda Yugoslaviyaning „Aeroput“ tashuvchisi shaharni poytaxt Belgrad bilan bogʻlovchi yoʻnalishni joriy qilgandan soʻng joriy etilgan[111]. Bir yil oʻtgach, yoʻnalish Gretsiyaning Saloniki shahrigacha uzaytirildi va 1933-yilda Gretsiya poytaxti Afinagacha choʻzildi. 1935-yilda «Aeroput» Skopyeni Bitola va Nish bilan bogʻladi, shuningdek, Zagreb, Belgrad va Skopye orqali Vena va Salonikini bogʻlaydigan uzoqroq xalqaro yoʻnalishni tashkillashtirdi. Ikkinchi Jahon Urushidan keyin Aeroput oʻrnini «JAT Yugoslav Airlines» egalladi, u Skopyeni 1990-yillarning boshlarida Yugoslaviya tarqatib yuborilgunga qadar bir qator ichki va xalqaro yoʻnalishlar bilan bogʻlagan.

Hozirgi kunda Skopye xalqaro aeroporti Petrovec shahrida, shahardan 20 kilometr (12 milya) sharqda joylashgan. 2008-yildan boshlab u Turkiyaning «TAV» aeroportlari xoldingi tomonidan boshqariladi va yiliga toʻrt milliongacha yoʻlovchini qabul qila oladi[112]. Yillik trafik 2008-yildan beri doimiy ravishda oʻsib bordi va 2014-yilda bir million yoʻlovchiga yetdi[113].

Skopye aeroportidan Yevropaning bir qancha shaharlari, jumladan Afina, Vena, Bratislava, Syurix, Bryussel, Istanbul, London va Rim, shuningdek, Dubay va Doha, Qatar shaharlariga aviaqatnovlar amalga oshiriladi.

Birodar shaharlar

tahrir

Skopye quyidagi shaharlar bilan birodarlashgan:[114]

Hamkorlik aloqalari

tahrir

Manbalar

tahrir
  1. ↑ „Македонский премьер ушел из-за столицы“. 2021-yil 8-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 5-avgust.
  2. ↑ „Republic of North Macedonia: Statistical Regions“. 2019-yil 22-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 21-avgust.
  3. ↑ Wells, John C. (2008), Longman Pronunciation Dictionary (3rd-nashr), Longman, 747-bet, ISBN 9781405881180
  4. ↑ Syme, Ronald; Birley, Anthony. The Provincial at Rome: And, Rome and the Balkans 80BC-AD14. University of Exeter Press, 1 January 1999. ISBN 9780859896320. 
  5. ↑ Mócsy, András. Pannonia and Upper Moesia: A History of the Middle Danube Provinces of the Roman Empire. Routledge & K. Paul, 1 January 1974. ISBN 9780710077141. 
  6. ↑ John B., Bell, Martin, Conflict in the former Yugoslavia: an Encyclopedia, ABC-CLIO, 1998, p. 270, ISBN 0874369355.
  7. ↑ Ancient Macedonia. Routledge, 2017 — 20-bet. 
  8. ↑ Adrian Room. Placenames of the World: Origins and Meanings of the Names for Over 5000 Natural Features, Countries, Capitals, Territories, Cities, and Historic Sites. McFarland, 2003 — 335-bet. ISBN 9780786418145. 
  9. ↑ John Everett-Heath, The Concise Dictionary of World Place Names, Edition 3, Oxford University Press, 2017, ISBN 0192556460, Skopje.
  10. ↑ Encyclopedia of Ancient Greece. Routledge, 2005 — 663-bet. ISBN 978-0415973342. 
  11. ↑ Matzinger, Joachim. Der altalbanische Text Mbsuame e krështerë (Dottrina cristiana) des Lekë Matrënga von 1592 : eine Einführung in die albanische Sprachwissenschaft (DE). Dettelbach: J.H. Röll, 2006 — 23-bet. ISBN 3-89754-117-3. OCLC 65166691. 
  12. ↑ 12,0 12,1 „History“. City of Skopje (2009). 2009-yil 12-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 26-fevral.
  13. ↑   Chisholm, Hugh, ed. (1911) "Usküb" Encyclopædia Britannica 27 (11chi nashri) Cambridge University Press p. 811 "USKÜB, Uscup, or Skopia (anc. Scupi, Turk. Üshküb, Slav. Skoplye), the capital of the vilayet of Kossovo" 
  14. ↑ „The War of Numbers and its First Victim: The Aromanians in Macedonia (End of 19th – Beginning of 20th century)“.[sayt ishlamaydi]
  15. ↑ „Nature of the region of Skopje“. Tourist office of Macedonia (2009). 2011-yil 14-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 26-fevral.
  16. ↑ „Traffic and transport projects“. City of Skopje (2008). 2018-yil 13-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 26-fevral.
  17. ↑ 17,0 17,1 „Figures“. City of Skopje (2009). 2011-yil 21-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 26-fevral.
  18. ↑ 18,0 18,1 „The Study on Wastewater Management in Skopje in the Republic of Macedonia“. Tokyo Engineering Consultants (2008). 2012-yil 15-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 19-oktyabr.
  19. ↑ „GUP Transport“. Build.mk. Qaraldi: 2012-yil 6-oktyabr.
  20. ↑ 20,0 20,1 Jakim T. Petrovski. „Damaging Effects of July 26, 1963 Skopje Earthquake“. Meseisforum. 2010-yil 1-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 27-fevral.
  21. ↑ „Annual and sesonnal variations of indoor radon concentration in Skopje (Republic of Macedonia), Zdenka Stojanovska, Faculty of Electronic Engeeniring, Nis, Serbia, 2012“. 2013-yil 26-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 11-sentyabr.
  22. ↑ „Macedonian Ministry of Environment and Physical Planning, OHIS Site Remediation Project Conceptual Design, 2010“. ozoneunit.gov.mk. 2014-yil 28-aprelda asl nusxadan arxivlangan.
  23. ↑ „Matka Canyon“. macedonia.co.uk.
  24. ↑ „Градско Зеленило“. Паркови и Зеленило. 2012-yil 15-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 19-oktyabr.
  25. ↑ 25,0 25,1 Sinisa Jakov Marusic. „Pollution Alert in Smog-Bound Skopje“. Balkan Insight (2011-yil 13-dekabr). Qaraldi: 2012-yil 19-oktyabr.
  26. ↑ Arsovski, Slobodan; Kwiatkowski, Michał; Lewandowska, Aleksandra; Peshevska, Dimitrinka Jordanova; Sofeska, Emilija; Dymitrow, Mirek (1 June 2018). "Can urban environmental problems be overcome? The case of Skopje–world's most polluted city". Bulletin of Geography. Socio-economic Series 40 (40): 17–39. doi:10.2478/bog-2018-0012. 
  27. ↑ „National Report on Human Development“. UNDR (2001). 2013-yil 26-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 13-mart.
  28. ↑ „Skopje Climate“. pogoda.ru.net. Qaraldi: 2012-yil 11-noyabr.
  29. ↑ „World Weather Information Service – Skopje“. World Meteorological Organization. 2018-yil 31-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 11-noyabr.
  30. ↑ „Climatological Information for Skopje, Macedonia“. MOAI. Qaraldi: 2013-yil 10-dekabr.
  31. ↑ 31,0 31,1 Robert Homes. „Rebuilding Skopje“. Anglia Ruskin University, Cambridge and Chelmsford. 2012-yil 17-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 26-fevral.
  32. ↑ Zoran Milutinovic. „Urbanistic aspects of post earthquake reconstruction and renewal – experiences of Skopje following earthquake of July 26, 1963“. International Earthquake Symposium Kocaeli 2007 (2007). 2012-yil 10-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 24-mart.
  33. ↑ Launey, Guy De. „The makeover that's divided a nation“. BBC News (2014-yil 30-avgust). Qaraldi: 2017-yil 6-fevral.
  34. ↑ „Philip of Macedon Statute 'Planned' for Skopje Downtown“. BalkanInsight (2010). Qaraldi: 2011-yil 15-mart.
  35. ↑ „Skopje: Controversy Over Albanian Monuments Continues“. BalkanInsight (2010). Qaraldi: 2011-yil 15-mart.
  36. ↑ „Local Economic Development Strategy of the City of Skopje, period 2006–2009“. City of Skopje (2006). 2010-yil 14-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 26-fevral.
  37. ↑ 37,0 37,1 37,2 37,3 37,4 37,5 „Census of Population, Households and Dwellings 2002, Book XIII:Total population, households and dwellings, According to the territorial organization of The Republic of Macedonia, 2004, 2002“. State Statistical Office of the Republic of Macedonia. Qaraldi: 2012-yil 14-oktyabr.
  38. ↑ Ilká Thiessen. Waiting for Macedonia: Identity in a Changing World. University of Toronto Press, 2007 — 57-bet. ISBN 9781551117195. 
  39. ↑ 39,0 39,1 Jasna Stefanovska. „Revisiting Topaana: touring a neighborhood where the other 1% lives“. Qaraldi: 2012-yil 15-oktyabr.
  40. ↑ Град Скопје. „City symbols“. skopje.gov.mk. 2014-yil 29-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 16-iyul.
  41. ↑ Flagspot. „Skopje (Capital city, Macedonia)“. flagspot.net. Qaraldi: 2010-yil 16-iyul.
  42. ↑ „City of Skopje“. 2012-yil 29-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 25-dekabr.
  43. ↑ 43,0 43,1 Aleksandra Maksimovska Veljanovski. „The City of Skopje, Case Study in the Project Financing Metropolitan Cities in Transitional Countries“. Open Society Institute, Local Government and Public Service Reform Initiative, Budapest (2008). Qaraldi: 2012-yil 13-oktyabr.[sayt ishlamaydi]
  44. ↑ 44,0 44,1 „Совет на Град Скопје, Мандат 2013–2017“. City of Skopje (2013). 2013-yil 30-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 4-iyul.
  45. ↑ „Administration“. Centar Municipality. 2011-yil 7-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 15-mart.
  46. ↑ „Drisla Landfill Feasibility Study, Volume 1 of 2 – Main Findings – Final Report“. Mott MacDonald Ltd (2011). 2013-yil 26-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 24-oktyabr.
  47. ↑ „Попис на населението, домаќинствата и становите во Република Северна Македонија, 2021 - прв сет на податоци, 2021“ (mk). www.stat.gov.mk. Republic of North Macedonia State Statistical Office (2022-yil 30-mart). Qaraldi: 2022-yil 31-mart.
  48. ↑ „Improving Energy Sufficiency in Skopje, TRACE Study“. World Bank (2012). Qaraldi: 2012-yil 25-oktyabr.
  49. ↑ „Estimations of the Population by Sex and Age, by Municipalities and by Statistical Regions, 30.06. 2011 and 31.12. 2011, 2011“. State Statistical Office of the Republic of Macedonia (2012). Qaraldi: 2012-yil 15-oktyabr.
  50. ↑ 50,0 50,1 Jasna Stefanovska et Janez Koželj. Urban planning and transitional development issues: The case of Skopje, Macedonia. Urbani izziv, 2012 — 94-bet. 
  51. ↑ „Попис на населението, домаќинствата и становите во Република Северна Македонија, 2021 - прв сет на податоци“. stat.gov.mk. Qaraldi: 2022-yil 22-iyul.
  52. ↑ Hugh Poulton. Who are the Macedonians?. C. Hurst & Co. Publishers Ltd, 2000 — 130-bet. ISBN 978-1850655343. 
  53. ↑ „Census“. State Statistical Office of the Republic of Macedonia (2002). Qaraldi: 2012-yil 26-oktyabr.
  54. ↑ „Jewish Community in Macedonia“. European Jewish Fund. Qaraldi: 2011-yil 28-fevral.
  55. ↑ Sanja Jancevska. „Во Скопје има 27 џамии и 15 цркви“. Nova Makedonija (2012-yil 26-sentyabr). 2013-yil 28-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 26-oktyabr.
  56. ↑ „Address Book of the Religious Communities“. Macedonian Centre for International Cooperation. 2016-yil 28-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 26-oktyabr.
  57. ↑ „Здрабјето и здравствената заштита на населенето во Република Македонија“. Public Health Institute of the Republic of Macedonia (2011). 2021-yil 8-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 18-noyabr.
  58. ↑ „Health Map of the Republic of Macedonia, Part I“. Public Health Institute of the Republic of Macedonia (2012). 2015-yil 24-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 18-noyabr.
  59. ↑ „Gross domestic product and gross fixed capital formation, by regions, 2009“. State Statistical Office of the Republic of Macedonia. Qaraldi: 2012-yil 19-mart.
  60. ↑ „Gross domestic product and gross fixed capital formation, by regions“. State Statistical Office of the Republic of Macedonia (2009). Qaraldi: 2012-yil 14-oktyabr.
  61. ↑ „Bulgaria – Regional Differences“. LM Legal Services (2012). Qaraldi: 2012-yil 14-oktyabr.
  62. ↑ „Resouyrce data“. siteresources.worldbank.org (2010-yil 21-may).
  63. ↑ Siemen Van Berkum et Natalija Bogdanov. Serbia on the Road to Eu Accession: Consequences for Agricultural Policy and the Agri-Food Chain. CABI, 2012 — 40-bet. ISBN 9781780641454. 
  64. ↑ „Firms by size and municipality“. State Statistical Office of the Republic of Macedonia (2009). Qaraldi: 2011-yil 4-mart.[sayt ishlamaydi]
  65. ↑ „Firms by activity sector“. State Statistical Office of the Republic of Macedonia. Qaraldi: 2011-yil 4-mart.[sayt ishlamaydi]
  66. ↑ 66,0 66,1 „Investment Potentials of Skopje Region“. Skopje Region (2012). Qaraldi: 2012-yil 15-oktyabr.[sayt ishlamaydi]
  67. ↑ „За Гаѕи Баба“. Gazi Baba municipality (2010). 2012-yil 4-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 14-oktyabr.
  68. ↑ William Bartlett; Hristina Cipusheva; Marjan Nikolov; Miroljub Shukarov. The Quality of Life and Regional Development in FYR Macedonia. Croatian Economic Survey, 2010 — 121–162-bet. 
  69. ↑ „Скопска просечна бруто плата 593 евра, 20 отсто над државниот просек“. MKD.mk (2012). 2012-yil 20-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 15-oktyabr.
  70. ↑ „MJESEČNI STATISTIČKI PREGLED FEDERACIJE BOSNE I HERCEGOVINE PO KANTONIMA“. 2015-yil 6-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 2-iyun.
  71. ↑ „Sofia in figures – 2010“. 2012-yil 4-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 15-oktyabr.
  72. ↑ „Plata 353 evra, u Beogradu 440 evra“. B92 (2011). Qaraldi: 2011-yil 15-oktyabr.
  73. ↑ „Strategy for Local Economic Development of the City of Skopje for the period 2006 – 2009“. City of Skopje (2006). 2010-yil 14-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 12-iyul.
  74. ↑ „Средни училишта“. City of Skopje (2009). 2009-yil 12-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 18-noyabr.
  75. ↑ „Ss. Cyril and Methodius University in Skopje“. Ss. Cyril and Methodius University of Skopje (2008). 2018-yil 8-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 18-noyabr.
  76. ↑ „Faculties“. European University (2009). 2013-yil 18-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 18-noyabr.
  77. ↑ „FON University“. FON University (2012). Qaraldi: 2012-yil 18-noyabr.
  78. ↑ „Stadiums in the FYR Macedonia“. World Stadiums. 2011-yil 24-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 13-mart.
  79. ↑ „Избрани имиња на спортските објекти“. Večer (2010). 2011-yil 28-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 13-mart.
  80. ↑ „Ексклузивно: Надворешниот изглед на "Филип Втори"“. Kurir.mk. 2011-yil 14-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 15-iyun.
  81. ↑ „Boris Trajkovski Sports Hall“. European Handball Federation (2008). 2011-yil 6-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 13-mart.
  82. ↑ „Women's Euro 2008“. European Handball Federation (2008). 2010-yil 17-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 13-mart.
  83. ↑ „Културни институции“. City of Skopje (2009). 2007-yil 31-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 22-noyabr.
  84. ↑ „Goethe Institut Skopje“. Goethe Institut (2011). Qaraldi: 2011-yil 8-mart.
  85. ↑ „Locations“. British Council. 2011-yil 26-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 8-mart.
  86. ↑ „États généraux d'Europe“. Alliance française (2010). Qaraldi: 2011-yil 8-mart.[sayt ishlamaydi]
  87. ↑ „American Corner Skopje“. Embassy of the United States in Macedonia. 2013-yil 16-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 29-yanvar.
  88. ↑ „Саеми“. SEEbiz. 2014-yil 28-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 22-noyabr.
  89. ↑ Vesna Damcevska. „Македонската филхармонија конечно доби сала, ама сувенир!“. Nova Makedonija (2012). 2014-yil 19-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 22-noyabr.
  90. ↑ Vesna Damcevska. „Новиот турски театар во август, на спорно земјиште“. Nova Makedonija (2011). 2014-yil 19-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 22-noyabr.
  91. ↑ „Introduction“. Museum of Macedonia. 2011-yil 29-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 8-mart.
  92. ↑ „Home“. Contemporary Art Museum of Macedonia. 2011-yil 7-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 8-mart.
  93. ↑ „Skopje City Museum“. Travel 2 Macedonia. 2011-yil 26-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 8-mart.
  94. ↑ „Macedonian Museum of Natural History“. The Second International Congress on "Biodiversity, Ecological Aspects and Conservation of the Balkan Fauna" (1998). 2011-yil 9-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 8-mart.
  95. ↑ „Skopje Zoo“. Skopje Zoo (2009). 2011-yil 30-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 26-dekabr.
  96. ↑ „Neolithic Settlement Tumba Madzhari in Skopje“. Tumba Madžari. 2013-yil 17-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 22-noyabr.
  97. ↑ ; sieur de FresneLe voyage du Levant. Slatkine, 1897 — 33–34-bet. ISBN 9782051001632. 
  98. ↑ Thérese Steenberghen. „Strategic Plan for the Preservation and Rehabilitation of the Skopje Aqueduct and Environment“. Skopje Aqueduct (2011). 2012-yil 27-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 22-noyabr.
  99. ↑ ; Anthony F. JansonHistory of art: the Western tradition. Prentice Hall Professional, 2004 — 263-bet. ISBN 9780131828957. 
  100. ↑ „Monuments“. OldSkopje. 2011-yil 10-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 8-mart.
  101. ↑ „Comparative Swot Analysis of the Four Metropolitan Regions, Transportation, Interaction, Relations and Networks among Skopje, Sofia, Tirana, and Thessaloniki“. University of Thessaly. 2010-yil 19-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 24-oktyabr.
  102. ↑ „Возен ред 2011–2012“. Makedonski Železnici. 2012-yil 18-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 24-oktyabr.
  103. ↑ „Проекти предвидени за реализација во 2012 г“. Makedonski Železnici (2012). 2014-yil 8-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 25-oktyabr.
  104. ↑ „Prime Minister Nikola Gruevski kicks off reconstruction work on railway Corridor 8“. Western Balkans Investment Framework. 2014-yil 14-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 10-dekabr.
  105. ↑ Petrushevska, Dragana „Bulgaria, Albania, N. Macedonia pledge to finish Corridor VIII by 2030“. SeeNews (2021-yil 20-oktyabr). Qaraldi: 2022-yil 19-yanvar.
  106. ↑ „Macedonian Rails – a potential that must be seized“. Bankwatch. 2013-yil 4-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 25-oktyabr.
  107. ↑ „SAS историјат“. Skopje Bus Station (2012). 2012-yil 28-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 25-oktyabr.
  108. ↑ „Возен ред“. Skopje Bus Station (2012). 2012-yil 27-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 25-oktyabr.
  109. ↑ „City Implementation report“. Transpower (2010). 2013-yil 26-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 25-oktyabr.
  110. ↑ Sinisa Jakov Marusic. „Skopje prepares for Double-Decker Buses“. BalkanInsight (2011). Qaraldi: 2012-yil 24-oktyabr.
  111. ↑ Drustvo za Vazdusni Saobracaj A D – Aeroput (1927–1948) at europeanairlines.no
  112. ↑ „TAV Airports puts the New Skopje Airport into service“. TAV Airports (2011). 2013-yil 26-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 25-oktyabr.
  113. ↑ „FYR Macedonian airports anticipate busy 2015“. Balkans.com. 2015-yil 3-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 10-dekabr.
  114. ↑ „Збратимени градови“ (mk). starportal.skopje.gov.mk. Skopje. Qaraldi: 2019-yil 23-dekabr.
  115. ↑ „Sister Cities of Ankara“. ankara.bel.tr. Ankara. 2013-yil 28-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 23-dekabr.
  116. ↑ „Belgrade has five twin cities in the world“. ekapija.com. Belgrade (2018-yil 18-iyun). Qaraldi: 2020-yil 6-yanvar. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Skopye&oldid=5271655" dan olindi