Suyunchxoʻjaxon
Suyunchxoʻjahon, Suyunchakxon, Suyunchik sulton (tax. 1454-yil – 1525-yil, Toshkent) – Toshkentni boshqargan shayboniylardan boʻlgan oʻzbek xoni (1503–1525-yillar).
| Suyunchxoʻjaxon | |
|---|---|
Abdunasr Kamoliddin Sevinchbek | |
 | |
|
Mansab davri 1512 – 1525 | |
| Hukmdor | Koʻchkunchixon |
| Oʻtmishdoshi | Muhammad Qosim Koʻhburdiy |
| Vorisi | Keldi Muhammad |
| |
|
Mansab davri 1511-yil mart – 1512-yil dekabr (Suyunchxoʻjaxon ismi ostida) | |
| Oʻtmishdoshi | Muhammad Shayboniyxon |
| Vorisi | Koʻchkunchixon |
| Toshkent viloyati sultoni | |
|
Mansab davri 1503 – 1511 | |
| Hukmdor | Shayboniyxon |
| Avvalgisi | Sulton Mahmudxon |
| Keyingisi | Muhammad Qosim Kuhburde |
| Shaxsiy maʼlumotlari | |
| Tavalludi | 1454-yil |
| Vafoti |
1525-yil Toshkent |
| Bolalari | Keldi Muhammad, Navroʻz Ahmadxon, Oysuluv |
| Onasi | Robiya Sulton begim |
| Otasi | Abulxayrxon |
| Dini | Islom (sunniylik) |
| Dafn etilgan joyi | Koʻkgumbaz maqbarasi |
| Mansubligi | Shayboniylar |
Abulxayrxon va Ulugʻbekning qizi Robiya Sulton begimning farzandi. Oʻzbek ulusiga hukmronlik qilish uchun shayboniylarning Oʻrusxon, Kirayxon va Jonibeklar bilan boʻlgan kurashida qatnashgan. Shayboniyxon bilan birga Movarounnahrni bosib olishda faol ishtirok etgan. Shayboniyxon Movarounnahrni egallagach, Samarqandni poytaxt qilib, Turkistonni Koʻchkunchixonga, Toshkentni Suyunchxoʻjahonga bergan. Xoja Abulbaqo ibn Bahouddinning „Jome al-maqomot“ asari (17-asr)da yozilishicha, Suyunchxoʻjahon boshliq shayboniylar qoʻshini Toshkentni qamal qilganda Shayx Xovand Tohurning avlodi – Xoʻja Tohir shaharni qahramonona mudofaasiga rahbarlik qilgan, biroq shahar Suyunchxoʻjahon qoʻliga oʻtgan. Suyunchxoʻjahonning chigʻatoylardan Sulton Saidxon bilan Toshkent uchun kurashi xalq boshiga koʻp kulfatlar keltirgan.
1509-yil 23-fevralda Sayxun boʻyida Qozoq xonligiga qarshi otlangan Shayboniyxon huzuriga boshqa sultonlar qatori Suyunchxoʻjahon ham Toshkentdan 13 ming kishilik qoʻshin bilan yordamga kelgan. Roʻzbehxon Isfahoniyning yozishicha, bu qoʻshin oʻzining jipsligi, jangovarligi bilan alohida ajralib turgan va jangda katta shijoat koʻrsatgan. 1510-yil Shayboniyxon oʻlimidan soʻng Samarqanddagi Bibixonim masjidida shayboniy sultonlar Toshkent hokimi Suyunchxoʻjahonga qasamyod qilganlar, Suyunchxoʻjahon sulola boshligʻi deb eʼlon qilingan. Suyunchxoʻjahon qarindosh-urugʻlariga Shayboniyxon tortib olgan mulklarini qaytarib bergan. Lekin shunga qaramay shayboniy sultonlar oilasidagi ittifoq oʻz oʻrniga tushmagan. 1510-yil shayboniylarning yoshi ulugʻi Koʻchkunchixon yangi xon etib saylangan. 1511—1512-yillarda Suyunchxoʻjahon shayboniylarning Boburga va Sulton Saidxonga (1512—1514) qarshi kurashlarida qatnashgan. Suyunchxoʻjahon esdaliklari Mahmud ibn Usmon Koʻhistoniyning „Tarixi Abulxayrxoniy“ asariga asos qilib olingan.
Suyunchxoʻjahonning qabri Toshkentdagi Baroqxon madrasasida joylashgan.
Madaniyat sohasidagi siyosati
tahrir
Suyunchxoʻjahon davridan boshlab va uning vorislari davrida oʻzbek tilining oʻlka adabiy hayotida tutgan oʻrni kuchaydi. Toshkent koʻplab intellektual elita vakillarini jalb qiladigan markazga aylanib bordi[1]. Suyunchxoʻjahonning buyrugʻi bilan bir qancha asarlar fors tilidan oʻzbek tiliga tarjima qilingan. Keyinchalik fors shoiri Saʼdiy Sheroziyning goʻzal dizayndagi „Boʻston“ qoʻlyozmasi uning oʻgʻli Navroʻz Ahmadxon uchun koʻchirildi[2].
Toshkent mahalliy hukmdorlarining rasmiy hujjatlari ham eski oʻzbek tilida yuritilgan[2]. Bunday hujjatlarning namunalari, masalan, „Yorliqlar toʻplami“ dan ilgari nomaʼlum boʻlgan hujjatlar hali ham saqlanadi. Bu hujjatlar OʻzFA Sharqshunoslik instituti qoʻlyozma fondiga „1644“ inventar raqami bilan kiritilgan va fanda katta qiziqish uygʻotmoqda. Toʻplamda XVI-XIX asrlarga oid xonlar va mahalliy hukmdorlar tomonidan „avliyo“ Sulton Said avlodlari boʻlgan Qoraskan sayidlari nomidan chiqarilgan 146 ta farmon, suyurgʻol va tarxon hujjatlari mavjud. Eng birinchi hujjat Suyunchxoʻjahon tomonidan hijriy 928 (1521/1522)-yilda Said Fozil Ali nomiga, eng soʻnggisi esa Xudoyorxonning oʻgʻli Nasriddinxon hijriy 1292-yil rajab oyida (1876-yil avgust) Said Jaloliddin Xoʻja nomiga berilgan[3].
Suyunchxoʻjahon maʼrifatparvar hukmdor boʻlib, ajdodlari Mirzo Ulugʻbek va Abulxayrxon anʼanalariga amal qilib, oʻz saroyida mashhur olimlar, yozuvchilar va shoirlarni toʻplagan. Ulardan Zayniddin Vosifiy, Abdulloh Nasrullohiy, Mas’ud bin Usmoniy Koʻhistoniylar tilga olinadi. Shuningdek, Vosifiy 1518-yildan Suyunchxoʻjahonning oʻgʻli Keldi Muhammadning tarbiyachisi boʻlib, 1525-yilda otasi vafotidan soʻng u bilan birga Toshkentga koʻchib oʻtgan, Keldi Muhammadning vafotidan soʻng u bilan birga Toshkentga koʻchib kelgan uning oʻgʻli Abulmuzaffar Hasan Sultonning tarbiyachisiga aylangan[4][5].
Abdulloh Nasrullohiy Suyunchxoʻjahon buyrugʻiga binoan eski oʻzbek tilida oʻzining „Zubdat ul-asar“ tarixiy asarini eski oʻzbek tilida yozgan.
Akademik V. V. Bartoldning fikricha, Mas’ud bin Usmoniy Koʻhistoniyning „Taʼrixi Abulxayrxoniy“ tarixiy asari voqealar ishtirokchilaridan biri, ehtimol Suyunchxoʻjahonning oʻzining hikoyalariga asoslangan va boshqa fikrlarga koʻra, bu hujjatlar saqlanib qolmagan[6].
Toshkentdagi mashhur chorbogʻ, toʻrt qismdan iborat „Kaykovus“ bogʻi qurilishi Suyunchxoʻjahon nomi bilan bogʻlanadi. Shoirlar, yozuvchilar, sozandalar, fiqhshunoslar bu bogʻda toʻplanib, adabiy bahslar – majlislar, bayramlar oʻtkazganlar. Shuningdek, bogʻda Toshkent xoni qarorgohi va asosan oʻzbek sultonlari janglarida yaralanganlar uchun kasalxona boʻlgan[7].
Oilasi
tahrir
Suyunchxoʻjahonning ikki oʻgʻli boʻlgan: Toshkentda hukmronlik qilgan Keldi Muhammad (1525-1532) va 1532—1551-yillarda Toshkentda ham hukmronlik qilgan, 1552—1556-yillarda Samarqandda xon deb eʼlon qilingan Navroʻz Ahmadxon[5][8].
Uning nevaralari Boboxon va Darveshxon Toshkent, Andijon va Turkistonni birgalikda boshqargan[9].
Vafoti
tahrirSuyunchoʻjahon 1525-yilda Toshkentda vafot etadi[10]. Rivoyatlarga koʻra, Suyunxoʻjahon Turkistonda dafn etilgan va uning qabri oʻsha yerda joylashgan. Ammo afsona tarixiy voqelikka mos kelmaydi. Suyunchxoʻjahon maqbarasi – Koʻk-Gumbaz maqbarasi Toshkentdagi Baroqxon madrasasi meʼmoriy majmuasida, Hazrati Imom majmuasida joylashgan[11].
1525-yilda Toshkent merosida hokimiyat uning oʻgʻli Keldi Muhammadga oʻtadi[12]. Xonning zamondoshi Abdulloh Nasrullohiy qalamiga mansub „Zubdat ul-asar“ tarixiy asarida Suyunchxoʻjahonning oʻlimi haqidagi hikoyada xon oʻlimidan oldin oʻz oʻgʻli – „Sultonlar sultonini“, yaʼni Keldi Muhammadxonni (Muhammad sulton) chaqirgani va hokimyatni unga topshirgani aytiladi[13].
Adabiyotlar
tahrir- Axmedov B. A., Istorikogeograficheskaya literatura Sredney Azii XVI—XVIII vv., Pismennie pamyatniki, T., 1985;
- Gosudarstvo kochevix ozbekov, M., 1965;
- Istoriya Oʻzbekistana, t.3, T., 1993.
- Бартольд В. В. „2“, . Сочинения. Работы по отдельным проблемам истории Средней Азии. М.: Наука, 1964.
- Бартольд В. В.. Сочинения. Работы по источниковедению. М.: Наука, 1973.
- Зияев Х. З.. История Ташкента с древнейших времен до победы Февральской буржуазно-демократической революции. Т.: Фан, 1988 — 71-bet. ISBN 5-648-00434-6.
- История Казахстана. Алматы: Атамұра, 1997 — 365-bet.
- Материалы по истории казахских ханств XV-XVIII веков. (Извлечения из персидских и тюркских сочинений). Алма-Ата: Наука, 1969.
- Мукминова Р. Г.. К истории аграрных отношений в Узбекистане XVI в. По материалам "Вакф-наме". Т.: Наука, 1966.
- Смагулов Э.. Очерки по истории и археологии средневекового Туркестана. Ғылым, 1999.
- Тревер К. В.. История народов Узбекистана. От образования государства Шейбанидов до Октябрьской Революции. Т.: АН УзССР, 1947.
- Фазлаллах ибн Рузбихан Исфахани. Михман-наме-йи Бухара (Записки бухарского гостя). М.: Восточная литература, 1976.
- Филанович М. И. Хроника. Открытие археологической выставки «Древний Ташкент» // Общественные науки в Узбекистане. — 2003. — № 6.
- Юдин В. П.. Материалы по истории казахских ханств XV-XVIII веков. (Извлечения из персидских и тюркских сочинений). Алма-Ата: Наука, 1969.
- Юлдашев М. Ю.. К истории торговых и посольских связей Средней Азии с Россией в XVI-XVII вв. Т.: Наука, 1964.
- Burton Audrey. The Bukharans. A dynastic, diplomatic and commercial history 1550-1702, 1997 — 11-bet.
- McChesney R. D.. Waqf in Central Asia: Four Hundred Years in the History of a Muslim Shrine, 1480-1889, Princeton Legacy Library. New Jersey: Princeton University Press, 1991. ISBN 978-1-4008-6196-5.
- Mirza Haydar Dughlat's. Tarikh-i-Rashidi: A History of the Khans of Moghulistan. Harvard: Harvard University. Department of Near Eastern Languages and Civilizations, 1996 — 304-bet.
- „Кайковус чорбоғи“, Ўзбекистон миллий энциклопедияси. Т.: Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 2000—2005 — 29-bet.
- „Келди Муҳаммад“, Ўзбекистон миллий энциклопедияси. Т.: Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 2000—2005 — 288-bet.
- „Суюнчхўжахон“, Ўзбекистон миллий энциклопедияси. Т.: Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 2000—2005 — 782—783-bet.
- „Ғиждувон жанги“, Ўзбекистон миллий энциклопедияси. Т.: Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 2000—2005 — 27—28-bet.
Manbalar
tahrir- ↑ Филанович 2003, s. 69—71.
- ↑ 2,0 2,1 Mukminova R. G. Iz istorii kulturnoy jizni Tashkenta konsa XV—XVI veka // Obщestvennie nauki v Uzbekistane. – 1983. – № 9. – S. 26—30.
- ↑ Юлдашев 1964, s. 11.
- ↑ Юдин 1969, s. 174.
- ↑ 5,0 5,1 Keldi Muhammad, Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi K harfi K // Khulva. Toshkent: Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi Davlat ilmiy nashriyoti, 2000—2005 — 288 --bet.
- ↑ Бартольд 1964, s. 490.
- ↑ Kaykovus chorbogʻi, Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi K harfi K // Khulva. Toshkent: Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi Davlat ilmiy nashriyoti, 2000—2005 — 29 --bet.
- ↑ Бартольд 1973, s. 52—54.
- ↑ Зияев 1988, s. 71.
- ↑ Burton Audrey 1997, s. 11.
- ↑ Смагулов 1999, s. 119.
- ↑ Journal of Central Asia. Tom 16. – Centre for the Study of the Civilizations of Central Asia, Quaid-i-Azam University, 1993 – p. 67
- ↑ Бартольд 1973, s. 132.
| Ushbu maqolada Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan. |
 | Bu andozani aniqrogʻiga almashtirish kerak. |