Vikipediya

Valeriy Legasov

Valeriy Alekseyevich Legasov (ruscha: Валерий Алексеевич Легасов ; 1936-yil 1-sentyabr  −1988 yil 27 aprel) — sovet va rus anorganik kimyogari, Sovet Ittifoqi Fanlar akademiyasining aʼzosi. Hozirda Valeriy Legasov asosan Chernobil fojiasini bartaraf etish va tergov natijalarini Venadagi Xalqaro Atom Energiyasi Agentligiga (MAGATE) taqdim etishdagi faoliyati bilan yodga olinadi.

Valery Legasov
Tavalludi 1-sentyabr 1936-yil
Tula, Rossiya SFSR, Sovet ittifoqi
Vafoti 27-aprel 1988-yil(1988-04-27)
(51 yoshda)
Moskva, Rossiya SFSR, Sovet Ittifoqi
Fuqaroligi SSSR
Ish joylari Kurchatov instituti
Moskva fizika-texnika instituti
Moskva davlat universiteti
Taʼlimi D. Mendeleyev nomidagi Rossiya Kimyo-texnologiya universiteti
Akademik rahbarlari Isaak Kikoin
Mukofotlari Rossiya Federatsiyasi qahramoni
Lenin nomidagi
Mexnat qizil bayroq o'rdeni
Turmush oʻrtogʻi Margarita Mikhailovna Legasova

Hayotning boshlangʻich davri

tahrir

Valeriy Alekseyevich Legasov −1936-yil 1-sentyabrda Rossiyaning Tula shahrida oddiy ishchisi oilasida tugʻilgan[1][2][3]. Kurskdagi oʻrta maktabda oʻqigan[1]. 1949-1954 yillarda Moskvadagi 56-maktabda oʻqigan va uni oltin medal bilan tamomlagan[1]. Valeriy Legasov uyatchan o‘quvchi bo‘lganligiga qaramay ham o‘quv ishlarida, ham ijtimoiy faoliyatda aʼlo darajada bo‘lgan, maktab komsomol qo‘mitasiga kotib etib saylangan[4]. 1953-yil davomida u komsomol qoʻmitasiga uning aʼzolarining befarqligi va passivligini bartaraf etish uchun islohotlarni taklif qilgan[4]. Bu gʻoyalar rasmiylar tomonidan tezda yoʻq qilingan. Uning direktori Legasov „katta odam, boʻlajak davlat arbobi, isteʼdodli tashkilotchi“ ekanligini taʼkidladi. Direktori Valeriy — faylasuf, tarixchi, muhandis boʻlishi mumkin. . ." deb tahmin qilgan[4]. Hozir maktab uning nomi bilan atalgan va kiraverishda uning bronza byusti oʻrnatilgan. Ikki yil davomida u VLKSM qoʻmitasining boʻshatilgan kotibi boʻlib ishladi, Sovet okrug komsomol qoʻmitasi byurosiga va Moskva shahar komsomol qoʻmitasiga saylandi.  1961 yilda u Mendeleyev nomidagi Moskva kimyo-texnologiya institutining fizik-kimyoviy muhandislik fakultetini tamomlagan[5] u yerda yadro yoqilgʻisini qayta ishlash va utilizatsiya qilishni oʻrgangan[6].

Shaxsiy hayoti

tahrir

Legasov Margarita Mixaylovnaga uylangan va ularning Inga Legasova va Aleksey Valeryevich Legasov ismli ikki farzandi bor edi[7][8][9]. Uning Misha va Valerik ismli ikki nabirasi ham bor edi. Shaxsiy hayotida u sheʼrlar yozgan va uning nashr etilishini ragʻbatlantirgan. U rus va xorijiy adabiyotlarni, xususan, Yuriy Bondarev asarlarini oʻqishni yaxshi koʻrgan rafiqasi bilan teatrga tez-tez tashrif buyurdi[4]. U xotini va bolalari bilan tez-tez mashinada ekskursiyalarga borgan va mamlakatning koʻp joylarini koʻrgan[4]. Boshqa viloyatlarga safar qilganida, baʼzan oʻzining ilmiy vazifalari doirasida yaqin atrofdagi madaniy, sanʼat va diniy maskanlarga tez-tez borib turardi[4]. Legasov dindor emas edi, lekin diniy tarix va merosga juda qiziqardi[4]. 1978-yil dekabr oyidan boshlab Legasovlar oilasi chow-chou chorva mollarini saqlashdi[4].

Ish faoliyati

tahrir

Taxminan ikki yil davomida Legasov Tomsk-7 shahridagi Sibir kimyo kombinatida muhandis, navbatchilik boshligʻi boʻlib ishladi. U bu yumushni keyingi tadqiqotlar uchun asos boʻladigan amaliy tajriba orttirish uchun oldi[6]. Tomsk politexnika universitetida gazsimon boʻlinish reaktorida gazsimon uran geksaxloridini tadqiq qilishni boshlagan[6]. Biroq, Kanadada Nil Bartlett tomonidan erishilgan yutuqlar haqidagi yangiliklar Legasovning qiziqishini asil gaz kimyosiga oʻtkazishiga sabab boʻldi[6]. 1962 yilda Kurchatov atom energiyasi institutining molekulyar fizika kafedrasi aspiranturasiga oʻqishga kirdi[10]:261avval kichik, keyin katta ilmiy xodim, nihoyat, laboratoriya mudiri[11][8]. 1967 yilda  u Kurchatov institutida Isaak Kikoin rahbarligida asil gazlar birikmalarining sintezi va ularning xossalarini oʻrganish boʻyicha nomzodlik dissertatsiyasini himoya qilgan[10]:2611967 yilda nomzodlik, 1972 yilda kimyo fanlari doktori ilmiy darajasini oldi[12]. Baʼzi bosqichlarda Legasov kimyoviy tajriba natijasida yuzida jarohatlar va mayda chandiqlarni boshdan kechirdi[4].

1976-yilda Legasov Sovet Ittifoqi Fanlar akademiyasining muxbir aʼzosi etib saylanadi[13][14]. 1978-1983 yillarda Moskva fizika-texnika instituti professori[15] va 1981 yilda SSSR Fanlar akademiyasining fizik kimyo va noorganik materiallar texnologiyasi boʻlimining haqiqiy aʼzosi boʻlgan.  U Oʻrta Mashinasozlik vazirligi Fan va Texnologiya Kengashi aʼzosi edi[6]. 1983 yildan to vafotigacha Moskva davlat universitetining kimyo fakulteti radiokimyo va kimyoviy texnologiya kafedrasi mudiri lavozimida ishlagan[15]. 1983 yilda[15] Kurchatov atom energiyasi instituti direktorining ilmiy ishlar boʻyicha birinchi oʻrinbosari boʻldi[16]. Valeriyning hamkasbi Yu. A.Ustynyuk Legasov haqida shunday degan edi: „Uni men bilgan barcha yirik tashkilotchi olimlardan keskin ajratib turuvchi asosiy fazilati — bu ishga o‘zgacha fidoyiligi edi. Ish insonning hayotining deyarli yagona maʼnosi edi.“[4].

Legasov vodorod energetikasini yadro energetikasining qoʻshimcha mahsuloti sifatida, yadro energetikasi strategiyasi, energiya ishlab chiqarish xavfsizligi va noodatiy birikmalar sintezini tadqiq qiladi va u institut faoliyatida eʼtibordan chetda qolgan joy deb hisoblagan[6]. Uning rahbarligida anorganik kimyoning eng yangi boʻlimi boʻlmish asil gazlar kimyosi fanida yangi maktab yaratiladi[11]. Reaktor dizayni ustida ishlash institutdagi kimyogar uchun cheklangan edi, lekin u oʻrniga tegishli texnologiyalarga eʼtibor qaratdi, shuningdek, institutni boshqarishda yordam berdi[6].

Men haqiqiy xavf-xatarlarni, yadroviy energetikaning boshqa energetika tizimlari tahdidlari bilan haqiqiy tahdidlarini solishtirishga qiziqdim. Men asosan atom energiyasiga muqobil energiya manbalaridagi xavf-xatarlarni aniqlab, ishtiyoq bilan ishlaganim shu edi[6]

Viktor Alekseyevich Sidorenko kabi hamkasblari bilan bir qatorda, Legasov uskunalarning sifati, yaxshi konstruksiyalanmagani, operatorlarning tayyorlanmaganligi va trenajyorlarni oʻrgatishning yetishmasligidan xavotirda edi[6].

Bizning yadro tizimlarida yaxshi boshqaruv tizimlari va diagnostika tizimlari juda kambag'al edi... Men Sovet Ittifoqida biron bir malakaga ega bo'lgan [yadro xavfsizligi tahlilini] ko'targan va ko'rib chiqqan birorta guruhni ko'rmadim. RBMK reaktoriga kelsak, bilasizki, reaktor doiralarida u yomon reaktor deb hisoblangan. Viktor Alekseyevich Sidorenko buni bir necha bor tanqid qilgan edi. Ammo bu reaktor xavfsizlik nuqtai nazaridan yomon hisoblanmadi. Xavfsizlik nuqtai nazaridan, men muhokamalardan tushunganimdek, u hatto yaxshiroq bo'lib chiqdi. Iqtisodiy sabablarga ko'ra yomon deb hisoblangan ... Men ushbu qurilmaga qaraganimda, masalan, ekstremal vaziyatlarda ishlaydigan xavfsizlik tizimlarining g'ayrioddiy va, mening fikrimcha, etarli darajada qurilishi meni chalkashtirib yubordi. [Men] reaktorlarning keyingi avlodi xavfsizroq bo'lishi zarurligi haqida gapira boshladim; Men xavfsizroq reaktorlar sari keyingi qadamlar sifatida taqdim qilmoqchi bo'lgan TTER reaktorlari yoki suyuq tuz reaktorlari. Ammo bu vazirlikda bo'ronga sabab bo'ldi. G'azab bo'roni[6]

 
Valeriy Legasov

1984-yildan 1985-yilgacha Legasov boshqa mutaxassislar bilan birga mamlakatdagi kimyo tadqiqotlari holatini koʻrib chiqdi va uning ogʻir ahvolda ekanligini aniqladi[4]. Uning rahbarligida ilmiy muassasalarni tashkil etish va moliyalashtirish bo‘yicha bir qator keskin islohotlar loyihasi ishlab chiqildi[4]. Takliflar mavjud ilmiy rahbariyatning jiddiy qarshiligini keltirib chiqardi[4]. Legasov barcha yetakchi olimlarni yangi tashkilotga qo‘shishga harakat qilgan bo‘lsa-da, ko‘pchilik Legasovga yuqori darajadagi rahbarlik lavozimi berilishiga eʼtiroz bildirishdi va uni yangi boshlovchi deb hisoblashdi[4]. Chernobil halokatida alkogolizm, haddan tashqari ambitsiya yoki aybdorlikda ayblash kabi yomon mish-mishlar tarqala boshladi[4].

...atom energetikasini rivojlantirishda hammasi yaxshi emasligiga meni ishontirgan maʼlumotlar, menga koʻrinib turganidek... Ilm-fan tashkilotlari kuchayib emas, zaiflasha boshladi. Sekin-asta, bir paytlar mamlakatdagi eng qudratli bo'lganlar, ular zamonaviy asbob-uskunalar standartini yo'qotishni boshladilar. Xodimlar qariy boshladi. Kamroq yoshlar qo'shildi. Yangi yondashuvlar mamnuniyat bilan qabul qilinmadi. Asta-sekin, sezilmas, lekin sodir bo'layotgandi... Men bularning barchasiga guvoh bo'ldim, lekin bu boradagi umumiy bayonotlar dushmanlik bilan qabul qilinar ekan, jarayonga sof professional tarzda aralashish menga qiyin bo'ldi. Chunki noprofessionalning o‘z ishiga qandaydir tushuncha kiritishga urinishini qabul qilib bo‘lmaydi... Reaktor muhandisligidagi ilmiy ruh va ilmiy muhit asta-sekin muhandislik irodasiga, go‘yo vazirga bo‘ysunishni boshladi. bo'ladi... Barcha konseptual muzokaralar, bu muammoga ilmiy, izchil yondashishga bo'lgan barcha urinishlar, ular umuman qabul qilmadilar[6]

Haddan tashqari ierarxiya fan uchun har doim sog'ligiga yomon ta'sir ko'rsatadi, uni bo'g'adi. Fan, san'at kabi, oraliq aloqalarga toqat qilmaydi. Ishga xalaqit beradigan odamlardan qutulish kerak. Chizmachilik va rasmiyatchilik shu qadar miqyosga yetdiki, ilm-fan uchun bu xochni ko'tarish allaqachon qiyin[17]

U jamiyat miqyosida yadroviy energiya xavfsiz ekanligi haqidagi rasmiy pozitsiyani saqlab qolgan. 1986-yil yanvar oyida Legasov „Sovet Life“ jurnalida Sovet Ittifoqida koʻplab jiddiy yadroviy hodisalarni eʼtiborsiz qoldiradigan xodimlarga jiddiy tahdid soladigan yoki ifloslanish xavfi boʻlgan yadroviy avariyalar boʻlmaganini daʼvo qilgan targʻibot maqolalarining mualliflaridan biri edi. Chernobil halokatidan oldin ham Legasov katta falokatlarning oldini olish uchun yangi xavfsizlik chora-tadbirlari zarurligini taʼkidlagan[18][19]. Valeriy Legasov GKNT (Fan va texnologiyalar boʻyicha davlat qoʻmitasi) bilan sanoat xavfsizligi boʻyicha boʻlib oʻtgan ishlarda ishtirok etgan, ushbu amaliyotlarda energiya ishlab chiqarish bilan bogʻliq xavflarni oʻrgangan. Ayniqsa, Legasovning ishlari tegishli xavfsizlik tizimlariga ega boʻlmagan hamda yagona operatorga tayanadigan murakkab tizimlar bilan bogʻliq edi[17]. Legasov Gʻarbdagi atom elektr stansiyalariga tashrif buyurish imkoniyatiga ega boʻladi. Masalan, Finlandiyada Sovet ittifoqi tomonidan loyihalashtirilgan Loviisa atom elektr stantsiyasi yuqori xavfsizlik standartlari, yaxshi jihozlari, himoya tuzilmasi va yuqori konstruktsiyasidan hayratda qoladi[6].

Chernobil halokati

tahrir
 
Reaktor-4 falokatdan bir necha oy oʻtgach.

1986-yil 26-aprelda soat 01:23:45 da Chernobil AESining 4-reaktori portlab, katta miqdordagi radiatsiya ajralib chiqadi va juda katta maydonni ifloslantiradi. Oʻsha paytda Legasov Kurchatov atom energiyasi instituti direktorining birinchi oʻrinbosari edi. U reaktor mutaxassisi boʻlmasa-da, ofat sabablarini oʻrganish va uning oqibatlarini yumshatishni rejalashtirish uchun tuzilgan hukumat komissiyasining asosiy aʼzosi boʻldi. Legasovga avariyani tekshirayotgan hukumat komissiyasiga tayinlangani aytildi[6].

Vnukovo aeroportida Legasov avariya oqibatlarini bartaraf etish boʻyicha hukumat komissiyasi rahbari Boris Shcherbinani kutib oladi[6]. Jamoa Pripyatga yetib borganida, Legasov radiatsiyani ushlab turish uchun mas’ul boʻladi[6]. Viktor Alekseyevich Sidorenko Pripyatni zudlik bilan evakuatsiya qilish kerakligini aytadi, Legasov buni qoʻllab-quvvatlagan, chunki shaharda vaziyat yomonlashishi kutilgan edi va kutilganideknushbu qaror Shcherbina tomonidan maʼqullanadi. Reaktorning zaralangan qismini toʻgʻridan-toʻgʻri aniqlash va radiatsiyani oʻlchash uchun Legasov zirhli transport vositasida reaktor yopilib qolgan qismiga olib boriladi[4][6]. Reaktorning holati toʻgʻrisida maʼlumot yoʻqligiga qaramay, Legasov reaktor yongʻinini oʻchirishni taklif qiladi va boshqaradi, agar reaktor yongʻini bartaraf etilmasa yongʻin boshqa bloklarga ham oʻtib ketishligi mumkinligiga uqtiradi, garchi jamoa boshqa olimlar bilan telefon orqali doimiy ravishda muzokaralar olib borgan boʻlsa ham[6]. Kurchatovlik olimlardan biri uni vertolyot tomchilari samarasiz boʻlishi mumkinligi haqida ogohlantiradi, lekin Legasov nimadir qilish uchun ularni koʻrish kerak, deb javob beradi. Legasov Boris Shcherbinaning rahbariyatiga, xususan, mutaxassislar unga aytayotgan narsalarni tushunish qobiliyatiga va qaror qabul qilishga qoyil qoldi[6]. Tugatishda qatnashgan harbiy havo kuchlari generali Nikolay Antoshkin shunday deb eslaydi: „Men Valeriy Alekseevichni kelishi bilan koʻrdim. Shu paytdan boshlab, u bilan va boshqa oʻrtoqlar bilan yanada chuqurroq doʻstlikka aylangan mehnatkash doʻstlik shakllandi. Men uni boshidanoq yoqtirardim. Men unga boʻlgan ishonch va hurmatga toʻlgan edim. . . Valeriy Alekseevichning oʻzi kuniga 5-6 marta vertolyotda reaktor ustidan uchib oʻtdi. Olimlar agar oldinga borish kerak boʻlganda, ular oʻzlarini himoya vositalaridan mahrum bo;lgan edilar. . . U jasoratli, hamma narsani tushunadigan, lekin ayni paytda himoyasiz odam edi“[4]. Bir vaqtning oʻzida Antoshkin Legasovni operatsiyaning kaliti boʻlganida juda koʻp shaxsiy tavakkal qilgani uchun tanbeh qiladi[4]. Ikkinchi yoki uchinchi kuni Legasov matbuotga aniq maʼlumot toʻplash va tarqatish uchun axborot guruhini tashkil etishni taklif qiladi, ammo bu ish sodir boʻlmadi va keyinchalik u matbuot koʻpincha eng aqlli, tanishtiruvchi emas, balki hozir boʻlgan eng mashhur odam bilan suhbatlashayotganini kuzatdi. Hisobot berishda koʻplab noaniqliklar va kamchiliklar yuzaga keldi[6]. Shundan soʻng Legasovga butun dunyo boʻylab koʻplab telegrammalar keladi, unda xayrixohlikdan tortib igʻvogarlikgacha boʻlgan maslahatlar mavjud edi.

2-may kuni Valeriy va boshqa komissiya aʼzolari tashrif buyurgan yuqori martabali amaldorlarga bu oddiy ishlab chiqarish avariyasi emasligini, balki jiddiy choralar koʻrishni, shuningdek, boshqa reaktorlarning kelajagini koʻrib chiqishni talab qilishini maʼlum qilishadi[6]. Bu Chernobilga katta resurslar ajratilishiga olib keldi. Birinchi hukumat komissiyasining aksariyati radiatsiya taʼsiri tufayli yangi xodimlar bilan almashtirildi. Koʻpchilik ishchilar qattiq radiatsiya ostida qolgan edi. Birinchi hukumat komissiyasi guruhi Moskvaga qaytib kelganida, Legasovdan Sherbina qolishni soʻradi, ammo rasmiy karyerada uning ilmiy raqibi Evgeniy Velixov oʻrnini egalladi[6]. Jamoa reaktor faoliyatining kichik joylari, shuningdek, beton yostiqning jipslanganligiga ishonch hosil qilish uchun ishlar olib borishadi Velixov, AQShning "Xitoy sindromi" filmida koʻrsatilganidek, reaktor qoldiqlari yer ostiga chuqur erib ketishidan xavotirda edi. Pastki barboteurdagi suv drenajlangan edi, lekin Legasov baʼzi olimlar va siyosatchilar qoʻrqqanidan farqli oʻlaroq, portlash mumkin emasligiga amin edi[6]. U, shuningdek, yer osti suvlarining ifloslanish ehtimolini juda past deb hisobladi, ammo yer osti tizimi yordamida reaktorni sovutish boʻyicha ehtiyotkorlik ishlari boshlandi[6]. Legasov ushbu cheklash choralarini haddan tashqari, ammo tushunarli deb hisobladi, shu bilan birga reaktor ustida boshpana sarkofagni qurish uchun infratuzilmani taqdim etdi[6]. U 4-reaktor binosi tashqarisida er osti sovutish tizimini kengaytirish rejasiga, shuningdek, ortiqcha deb hisoblagan boshqa loyihalarga qarshi chiqdi[6]. Legasov KGBning mintaqadagi faoliyatidan hayratga tushdi, ammo Fuqarolik mudofaasi guruhini tarqoq deb hisoblagan. Bundan tashqari Valeriy Legasov fuqarolar xavf ostida qolganda qanday harakatlanish kerakligi toʻgʻrisidagi maʼlumotlar yoʻqligidan xavotirda edi. Legasov odamlar birgalikda samarali ishlaydi deb oʻylardi va bu ularga yaxshi kayfiyat bagʻishladi[6].

5-may kuni Legasov Moskvadagi Siyosiy byuro bilan, jumladan Mixail Gorbachyov bilan uchrashish uchun chaqirtiriladi va reaktorning keyingi ahvoli haqida hisobot beradi[6]. Legasov va Anatoliy Aleksandrov erish ssenariylarini tasvirlab berishadi va Legasov sovutishni taʼminlash uchun reaktor ostidan tunnel oʻtkazish rejasiga rozi boʻladi. Uchrashuvdan keyin Sherbina unga Moskvadan turib ishlashi mumkinligini aytdi, lekin tezda Chernobilga qaytishga urindi[6]. Legasov Gorbachevni telefon orqali ifloslanish koʻlami tushunilgani va reaktor boshqa mamlakatlar uchun doimiy tahdid emasligiga ishontirdi[6]. Legasov reaktor yongʻinini zavod quvurlari tarmogʻiga pompalanadigan azot gazi yordamida oʻchirish rejasini ishlab chiqdi, ammo quvurlar juda shikastlangan edi. Taxminan 9-10-may kunlari Gorbachev intervyuga tayyorgarlik koʻrishda voqealar xronologiyasi va avariya sabablarini soʻradi, Legasov uni boshqa tergovchilarning bir nechta tahrirlari bilan yozma ravishda taqdim etadi[6].

10-maydan keyin vaziyat biroz barqarorlashdi, shu sababli Legasov avariya sodir boʻlgan joyda kamroq vaqt oʻtkazishga muvaffaq boʻldi, ammo avariya zonasiga tez-tez tashrif buyurardi[17]. 12-may kuni Chernobildan ikkinchi marta qaytgach, u oʻzgaradi, ogʻir qaygʻu va nurlanish kasalligidan azob chekadi. Chernobil va uning atrofida toʻrt oy vaqt oʻtqaziladi[20], yuqori dozali nurlanishni oldi. Unga Atom energiyasi bo‘yicha xalqaro agentlik uchun avariya sabablari va oqibatlari to‘g‘risida hisobot tuzish topshirildi. Oʻrta Mashinasozlik Vazirligidagi baʼzilar Legasovni nazorat qilish qiyin boʻlishidan qoʻrqib, uning tayinlanishiga qarshi chiqdilar, chunki yadroviy muassasa iloji boʻlsa, aybni boshqalarga qaratishni xohladi.

Legasov 3-iyul kuni Siyosiy byuro bilan turbulent yigʻilishda qatnashdi, ushbu yigʻilishda avariya sabablari va RBMK reaktoridagi nuqsonlar muhokama qilindi[20]. Unda zavodning sobiq direktori Viktor Bryuxanov, RBMK dizayneri Anatoliy Aleksandrov va Sredmashdan Efim Slavskiy ishtirok etdi. Bryuxanov notoʻgʻri boshqaruvda ayblangan. Operator xatosi avariyaning asosiy sababi boʻlgan va dizaynidagi kamchiliklar ham sabab boʻlgan degan edi. Mixail Gorbachev qattiq gʻazablandi va yadro reaktor quruvchilarini oʻnlab yillar davomida Sovet atom sanoati bilan bogʻliq xavfli muammolarni yashirishda aybladi. Legasov faqat olimlar oʻz vazifalarini bajara olmaganini tan olish uchun gapirdi va u koʻp yillar davomida RBMK reaktorining xavfsizlik muammolari haqida ogohlantirgan, ammo hech narsa qilinmagan[20].

Legasov tayyorlagan hisobotining birinchi qismi Markaziy Qoʻmitaga yetib kelganida, baʼzilar hayratda qoldilar va bir vazir uni mualliflarni jinoiy javobgarlikka tortish tavsiyasi bilan KGBga yubordi. Reaktor tuzilishidagi va qurilishidagi xato topish Sovet hukumatining yuqori martabali aʼzolariga bevosita taʼsir qiladi.

 
Legasov (oʻngdan ikkinchi) Vena matbuot anjumanida, 1986-yil, avgust

1986-yil avgust oyida u Atom energiyasi boʻyicha xalqaro agentlikning (MAGATE) Vena shahrida boʻlib oʻtgan maxsus yigʻilishida Sovet delegatsiyasining hisobotini taqdim etdi. Uning maʼruzasi fojianing koʻlami va oqibatlarini muhokama qilishda batafsil va nisbiy ochiqligi bilan ishtirokchilar eʼtirofiga sazavor boʻladi[21], Gʻarb ommaviy axborot vositalariga RBMK reaktori dizaynidagi ijobiy boʻshliq koeffitsienti kabi baʼzi kamchiliklarni, shuningdek, operatorlarni tayyorlash bilan bogʻliq muammolarni oshkor qilishadi. Baʼzi tafsilotlar Markaziy Qoʻmita tomonidan senzuradan oʻtkazildi: jumladan, dizayndagi kamchiliklarning toʻliq hajmi, avariyaga olib kelgan institutsional va madaniy muammolar, halokatning toʻliq hajmi, shuningdek, boshqa muammolar ham samarasiz sanaladi. Jumladan: suyuq azotni reaktorga tushirish harakatlari. Hisobot 388 sahifani tashkil etdi va Legasov tomonidan konferentsiyaga 5 soatlik taqdimotda taqdim etildi, ushbu 5 soat mobaynida koʻpchilik bezovtalanadi[22]. Legasov operatorlar reaktor xavfsizlik tizimlarini oʻchirib qoʻyishga muvaffaq boʻlganini taʼkidladi va mavjud RBMK reaktorlarini takomillashtirish ishlari olib borilayotganini aytadi[23].

Men Venada yolg'on gapirmadim... lekin to'liq haqiqatni ham aytmadim[24]

Konferensiya Sovetlar uchun jamoatchilik bilan aloqalar boʻyicha gʻalaba boʻlgan, chunki u Gʻarb hukumatlari va olimlarini falokatning oldi olinayotganiga[22] va Sovetlar kelajakda atom energiyasini malakali boshqara olishiga ishontirgan edi.

Venadan keyin

tahrir

Venadagi amalga oshirgan ishlari natijasida u juda mashhur boʻladi, oʻsha yili Yevropada u yil odami deb topiladi. Soʻgra Valeriy Legasov dunyodagi eng yaxshi oʻnta olimlar qatoriga kiradi. Bu uning hamkasblari orasida jiddiy hasadni keltirib chiqardi[4]. Omma oldida Legasov avariyaga operator xatosi sabab boʻlgani haqidagi rasmiy xabarni aytadi. Shaxsiy ravishda u reaktor xavfsizligi va institutsional qayta tashkil etish uchun harakatlar olib boradi. Ehtimol, bunga javoban Legasov oʻz rahbariyatini va Chernobil reaktorini toʻsib qoʻyish bilan shugʻullanganini tanqid qildi va baʼzi olim hamkasblari tomonidan rad etildi. Qarshilik oʻzgarishlarga qarshilik koʻrsatgan eski gvardiyadan va Legasovni oldingi turgʻunlik davrining yodgorligi deb hisoblagan yosh islohotchilardan keldi. Katta olimlardan biri „Legasov ilmiy rahbarlik oʻrniga siyosiy moyilliklari Chernobil avariyasiga olib kelgan ilmiy mafiyaning aniq vakili edi“ deb yozgan[25]. 1987-yil bahorida Kurchatov instituti tomonidan oʻzining ustozi Anatoliy Aleksandrovning talabiga binoan Legasov ishtirokida institutning Ilmiy-texnik kengashiga ovoz berish boʻlib oʻtdi. Institut aʼzolari Legasovning lavozimini inkor etishdi, bu uning kattaligi va omma oldida koʻrinishi tufayli ajablanarli edi[25]. Valeriy Legasov Chernobil jamoasining „Sotsialistik mehnat qahramoni“ mukofotini olmagan yagona aʼzosi boʻlganidan juda xafa boʻlgan[26]. Uning ushbu ishlarga koʻrsatgan munosabati, mustaqilligi, berilgan buyruqlar zanjirini buzish odati va ilmiy muassasaga befarqligi ilmiy jamoatchilikning yuqori martabali vakillarini gʻazablantirgan boʻlishi mumkin[4]. Chernobil avariyasidan keyin ham Valeriy Legasov atom energiyasini ishlab chiqarish tarafdori boʻlib qolgan va u oʻz fikrlarini himoya qilgan[27].

Legasovning sogʻligʻi yomonlashadi va u radiatsiyadan uzoq muddatli taʼsirlangani uchun Moskva 6-kasalxonasiga tez-tez tashrif buyurdi. Taxminan 1987-yil iyun oyida u oʻz joniga qasd qilishga urindi, ammo hamkasblari uni saqlab qolishdi. Legasov oʻzining "Legasov vasiyatnomasi" xotirasini audio tasmalari[6][28] yordamida yozib oldi va u yerda Chernobil halokatiga aloqadorligini tasvirlab berdi.

Men avariyadan so‘ng Chernobil stansiyasiga borib, u yerda nimalar bo‘layotganini ko‘rganimda, o‘zim aniq va aniq xulosaga keldimki, Chernobil fojiasi apofeoz, mamlakatimizda o‘nlab yillar davomida olib borilayotgan barcha noto‘g‘ri boshqaruvning cho‘qqisi. . ... Asbobni sinchkovlik bilan kuzatib borish, rejalashtirilgan profilaktik ta'mirlash o'rtasida uskunaning holatiga e'tibor berilmagan ... Hodisalar zanjiriga nazar tashlaydigan bo'lsak, nima uchun kimdir bunday, boshqasi u kabi harakat qildi. yo'l va shunga o'xshash, jinoyat sodir etilishiga olib kelgan barcha noxush hodisalarning tashabbuskori bo'lgan yagona aybdorni ko'rsatish mumkin emas. Chunki u o'ziga bog'langan zanjir... stansiyalarning tashqi lokalizatsiya boshpanasisiz ishlashiga imkon beradi. Bu xato fundamental edi... Birinchi dizayn xatosi shundaki, xalqaro standartlar talab qilganidek va sog‘lom fikr bildirganidek, kamida ikkita favqulodda vaziyatlardan himoya qilish tizimi bo‘lishi kerak edi... ikkinchi favqulodda vaziyatlardan himoya qilish tizimi operator qanday sharoitda bo‘lishidan qat’i nazar, mustaqil ishlashi kerak. bo'lishi mumkin ... Va nihoyat, tushuntirish qiyin bo'lgan uchinchi dizayn xatosi shundaki, barcha ko'p sonli favqulodda vaziyatlardan himoya qilish tizimlari stansiya xodimlari uchun ochiq edi ... Albatta, operatorlar tomonidan yo'l qo'yilgan xatolar hammaga ma'lum va u yerda. ularni yana sanab o'tishga hojat yo'q. Bu xatolarning o'zi dahshatli... Men shunday bayonot berishni so'ramoqchimanki, bugungi kunga kelib bizda xavfsiz atom energiyasi, xavfsiz yadro energiyasi tushunchasi, hatto xavfsiz yadro tushunchasi yo'q. reaktor to'liq tayyor ...[6]

Valeriy Legasov- 1987-yilning kuzida kasalxonada uzoq vaqt yotdi va oʻtkir appenditsitni boshdan kechirgan, shu vaqt ichida u oʻz joniga qasd qilishga uringan[25]. Valeriy kasalxonadalik paytlarida jurnalist Ales Adamovich Legasov bilan suhbatlashga muvaffaq boʻladi va u xuddi shunday yadroviy avariya hali ham sodir boʻlishi mumkinligidan xavotir olganini aytib oʻtadi[25]. Valeriy Legasovning 1987-yil 5-oktyabrda „ Pravda“ gazetasida chop etilgan sanoat xavfsizligi boʻyicha „Bugundan ertaga“ nomli maqolasi chop ettirilgan edi, lekin u juda kam qiziqish uygʻotdi[25]. U „Noviy mir“ va „Yunost“ gazetalariga intervyu berib, oʻzining jamoatchilik fikrini oʻzgartirdi va madaniy muvaffaqiyatsizliklar va sovet ilm-fanining yoʻqolishi muqarrar ravishda yadroviy falokatga olib kelganidan xavotir bildirdi. Bir hamkasbi uning rahbarligi hali ham zarurligini aytganidan soʻng, u „Yoʻq, siz tushunmayapsiz. Men bu qiyin boʻlishi mumkinligini bilaman; chidash kerak, kuting. Va bu yerda butunlay boshqacha holat — ichimdagi hamma narsa yonib ketdi…“[4] va yana bir vaziyatda „Men hozir xuddi afsonaviy Midasga o‘xshab qoldim, faqat u ushlagan hamma narsani oltinga aylantirgan, men ushlasam esa — hammasini havoga, undan ham yomoni, vakuumga aylanadi. Nimaga tegsam ham — hammasi buziladi: hech kimga hech narsa kerak emas! Va hali qilinadigan juda koʻp ishlar bor!“

Kerakli choralar ko'rilmasa, yaqin kelajakda biz bilan nima sodir bo'lishi mumkinligi haqida o'ylayotganimni his qilyapman... [Yirik sanoat baxtsiz hodisalari ro'y beradi]. Bundan tashqari, buning oldini olish uchun qanday choralar ko'rish mumkinligi ma'lum. Ammo odamni tashvishga soladigan va kasal qiladigan eng ruhiy tushkunlik - kerakli choralar ma'lum[29]

Legasov sohadagi turgʻunlikni bartaraf etish uchun idoralararo kengash tuzish orqali akademik kimyoda islohotlar oʻtkazishga urinishlarini davom ettirdi. Ushbu reja 1988-yil 26-aprelda, yaʼni oʻlimidan bir kun oldin rad ettirilgan[25]. Ustynyukni Legasovning kabinetiga chaqirishdi va u ushbu qarordan keyin „oʻta hayajonli va ruhan past“ ekanligini koʻrdi. U rahbarlik kengash va SSSR Fanlar akademiyasi oʻrtasida boʻlinib ketishini his qilgan holda, „Bu falokatga olib keladi. Men isteʼfoga chiqishim kerak.“[4] degan edi. Oʻsha kuni tushlik vaqtidan keyin u qizining uyiga qisqa vaqtga tashrif buyurdi. Ustynyuk oʻsha kuni soat 22:30 da Legasovga qoʻngʻiroq qildi va u hali ham qaror boʻyicha maslahatlashmagan boshqa taniqli olimlarning yordami bilan gʻalaba qozonishi mumkinligini aytdi.

Oʻlim

tahrir

1988-yil 27-aprelda[30] Chernobil AESdagi avariyaning ikki yilligidan bir kun oldin va falokat sabablarini tergov qilish natijalarini eʼlon qilishidan bir kun oldin[20] Legasov oʻzini Moskvadagi kvartirasining zinapoyasi osib oʻldirdi[31] (baʼzi manbalarda uning kvartirasida[32][33], boshqalari uning ofisida[20]). U Moskvadagi Novodevichy qabristoniga dafn etilgan. Legasov 51 yoshda edi. Oʻlimiga qadar Legasov 150 rem (1,5 Sv) nurlanishga duchor boʻlgan, bu xavfsiz darajadan ancha yuqori edi.

Valeriy Legasovning ish faoiyatidagi motivatsiyasi va ruhiy holatiga oid bir qancha nazariyalar mavjud. Devid R.Marplsning fikricha, Chernobil fojiasi uning psixologik holatiga taʼsir qilgan. Soʻngra u oʻz joniga suiqasd qilishga uringan[5] va Legasov rasmiy ishtirokchilar reaktorlarning qurilishi va uning yaratilishidagi kamchiliklardan hafa edi[34]. Legasovning qizi „Bu hissiy buzilish emas, balki qasddan qilingan, puxta oʻylangan harakat“, deb izoh berdi. Ustynyuk Legasovning boshqa ilmiy rahbarlar tomonidan taʼqib qilinishi ularning tashkiliy islohotlarga qarshilik koʻrsatishidagi rolini taʼkidladi[4]. Boris Shcherbina u haqida shunday dedi: „Valeriy juda zoʻr edi, men uni barcha tanigan odamlardan koʻra koʻproq sevardim, u butun oʻzini ishlashga, Chernobilga berdi. U yonib ketdi“[4] Jurnalistlar Vladimir Stepanovich Gubarev va Yuriy Shcherbakning taʼkidlashicha, uning oʻz joniga qasd qilishi Sovet Ittifoqida yadro xavfsizligi yoʻqligiga eʼtiborni qaratishga qaratilgan ongli urinishdir[27].

Oqibat

tahrir

Legasov mamlakatning milliy qahramoni sifatida oʻz joniga qasd qilishi Sovet atom sanoatida shok toʻlqinlarini keltirib chiqardi.  Uning lentalaridan parchalar 1988-yil may oyida „Pravda“ da chop etilgan[25]

Ilmiy hamjamiyatning baʼzi aʼzolari hali ham Legasov va uning jamoasi aʼzolaridan norozi edi. Legasovning sobiq hamkasbi shunday degan edi: „Legasovni ideal inson sifatida koʻrsatishning hojati yoʻq. . . U bu darajadagi har qanday menejerdan yaxshiroq va u qabul qilingan oʻyin qoidalariga rioya qilib, martaba va ilmiy darajada yuqoriga koʻtarila oladi, ayniqsa, soʻngi yillarda u juda koʻp narsalarni oldi. Kimyogar boʻlishiga qaramay fizika kafedralariga ham tavsiyalar bera oldi. Shu bilan birga, u har doim ham toʻgʻri emas edi, u nima qilishni va qanday qilishni buyurdi. Kim buni xohlaydi? Shuning uchun ular Ilmiy kengashga saylovda uni rad etishdi. Koʻpchilikni fiziklar tashkil qiladi. Siz esa, kimyogarlar, endi uni deyarli buyuk shahidga aylantirasiz. . . Va Chernobilda u etarlicha buzildi — toʻrtinchi blokning boshpanasi optimaldan uzoq boʻlib chiqdi.“ Legasovning himoyachilari „Jasorat uni kechirmadi, chunki u boshqalarning qoʻrqoqligi va oddiyligini aniq koʻrsatdi“ degan gapga qarshi[35].

Sovet Ittifoqining dastlabki tergov ishlari deyarli barcha aybni operatorlarni zimmasiga yuklagan boʻlsa-da, keyinchalik MAGATE tomonidan olib borilgan kuzatishlar va qilingan xulosalar reaktor tuzilishi va operatorlarga xavfsizlik maʼlumotlari haqida qanday maʼlumot berilganligi yoki berilmaganligi muhimroq ekanligini aniqlandi[36]. Shu bilan bir qatorda, operatorlar operatsion tartib-qoidalardan chetga chiqqani, sinov protokollarini tezda oʻzgartirganligi, shuningdek, „notoʻgʻri baholangan“ harakatlarni amalga oshirganligi, bu esa inson omillarini asosiy omilga aylantirganligi aniqlandi[36].

1996-yil 20-sentyabrda Rossiya Prezidenti Boris Yeltsin Legasovga halokatni tergov qilishda koʻrsatgan „jasorati va qahramonligi“ uchun Rossiya Federatsiyasi Qahramoni faxriy unvonini, mamlakatning eng yuqori faxriy unvonini berdi[37].

Uning rafiqasi Margarita merosini saqlab qolish uchun juda koʻp maqola va kitoblar yozgan. 2016-yilda Tuladagi Valeriy Legasovning uyi devoriga byust va esdalik lavhasi oʻrnatildi[38].

Ommaviy axborot vositalarida

tahrir

Valeriy Legasov BBCning "Omon qolgan ofat" hujjatli drama filmida (2006) Ade Edmondson, "Pandora qutisi" (1992) hujjatli-filmida Adam Kertis va „ Chernobil“ (2019) mini-serialida esa Jared Xarris tomonidan gavdalantirilgan.

Yana qarang

tahrir
  • Chernobil halokati oqibatlari
  • Tugatuvchi (Chernobil)
  • Chernobil bilan bogʻliq maqolalar roʻyxati
  • Yadro va radiatsiyaviy avariyalar va hodisalar

Manbaalar

tahrir
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 New Times. New Times Publishing House, 1996 — 58-bet. 
  2. ↑ Schmid, Sonja D.. Producing Power: The Pre-Chernobyl History of the Soviet Nuclear Industry, 2015. ISBN 9780262028271. 
  3. ↑ "The Current Digest of the Soviet Press". American Association for the Advancement of Slavic Studies: 24. 1988. https://books.google.com/books?id=byrvAAAAMAAJ. 
  4. ↑ 4,00 4,01 4,02 4,03 4,04 4,05 4,06 4,07 4,08 4,09 4,10 4,11 4,12 4,13 4,14 4,15 4,16 4,17 4,18 4,19 4,20 4,21 4,22 4,23 Legasova, Margarita. Academician Valery Alekseevich Legasov. Spektra, 2010. 
  5. ↑ 5,0 5,1 Marples, David. Ukraine under Perestroika: Ecology, Economics and the Workers' Revolt, 1991 — 21-bet. ISBN 9781349108800. 
  6. ↑ 6,00 6,01 6,02 6,03 6,04 6,05 6,06 6,07 6,08 6,09 6,10 6,11 6,12 6,13 6,14 6,15 6,16 6,17 6,18 6,19 6,20 6,21 6,22 6,23 6,24 6,25 6,26 6,27 6,28 6,29 6,30 6,31 „The Legasov Tapes“. legasovtapetranslation.blogspot.com. Qaraldi: 2020-yil 10-aprel.
  7. ↑ „Как убивали академика Легасова, который провел собственное расследование Чернобыльской катастрофы“ (ru). www.mk.ru.
  8. ↑ 8,0 8,1 Higginbotham, Adam. Midnight in Chernobyl: The Untold Story of the World's Greatest Nuclear Disaster (en). Simon and Schuster, 2019 — 423-bet. ISBN 9781501134616. „Inga Legasova.“ Higginbotham, Adam (2019).
  9. ↑ Choiniere. „Valery Legasov: 5 Fast Facts You Need to Know“ (en). Heavy.com (2019-yil 2-iyun).
  10. ↑ 10,0 10,1 Josephson, Paul R.. Red Atom: Russia's Nuclear Power Program from Stalin to Today, 2005. ISBN 9780822978473. 
  11. ↑ 11,0 11,1 Bogunenko, N.. Heroes of the Atomic Project. Sarov, 2005 — 447–448-bet. ISBN 5951500052. 
  12. ↑ Богуненко Н. Н., Пилипенко А. Д., Соснин Г. А.. Geroi atomnogo proekta, 3000 экз, Sarov: FGUP „RFYaTs-VNIIEF“, 2005 — 448-bet. ISBN 5-9515-0005-2. 
  13. ↑ Biographical Dictionary (in Russian). Moscow: Moscow State University, 2004 — 448-bet. ISBN 5-211-05034-7. 
  14. ↑ Zubacheva. „Who was Valery Legasov, the Soviet scientist that saved the world from Chernobyl?“ (en-US). www.rbth.com (2019-yil 4-iyun). Qaraldi: 2020-yil 20-oktyabr.
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 D. Schmid, Sonja. Producing Power: The Pre-Chernobyl History of the Soviet Nuclear Industry. MIT Press, 2015 — 182-bet. ISBN 978-0262028271. 
  16. ↑ Legasov, Valery (1987). "A Soviet Expert Discusses Chernobyl". Bulletin of the Atomic Scientists 43 (6): 32. doi:10.1080/00963402.1987.11459553. https://books.google.com/books?id=ogYAAAAAMBAJ. 
  17. ↑ 17,0 17,1 17,2 G. Alimov interview with Legasov, Izvestia newspaper, 1987
  18. ↑ „Who was Valery Legasov, the Soviet scientist that saved the world from Chernobyl?“ (2019-yil 4-iyun).
  19. ↑ „Как убивали академика Легасова, который провел собственное расследование Чернобыльской катастрофы“.
  20. ↑ 20,0 20,1 20,2 20,3 20,4 Neef, Christian. „'This Reactor Model Is No Good': Documents Show Politburo Skepticism of Chernobyl“. Der Spiegel (2011-yil 24-mart). „But he did not die of radiation sickness, even though he spent four months in Chernobyl after the explosion there. Legasov hanged himself in his office on 27 April 1988, almost two years to the day after the reactor accident in present-day Ukraine.“.
  21. ↑ Belbéoch, Bella (1998). "Responsabilites Occidentales Dans les Consequences Sanitaires de la Catastrophe de Tchernobyl, en Bielorussie, Ukraine et Russie [Western responsibility regarding the health consequences of the Chernobyl catastrophe in Belarus, the Ukraine and Russia]" (fr). Radioprotection et Droit Nucléaire: 247–261. Archived from the original on 2019-08-26. https://web.archive.org/web/20190826023819/http://www.akademia.ch/sebes/textes/1998/98BelbeochB.html. Qaraldi: 2023-04-15. Valeriy Legasov]]
  22. ↑ 22,0 22,1 Patterson, Walter C. (Nov 1986). "Chernobyl - the official story". Bulletin of the Atomic Scientists 42 (9): 34. doi:10.1080/00963402.1986.11459439. https://archive.org/details/sim_bulletin-of-the-atomic-scientists_1986-11_42_9/page/34. 
  23. ↑ Manba xatosi: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named tomwilkie
  24. ↑ Manba xatosi: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named higginbotham
  25. ↑ 25,0 25,1 25,2 25,3 25,4 25,5 25,6 Ebel, Robert E.. Chernobyl and Its Aftermath, A Chronology of Events. Center for Strategic & International Studies, 1994 — 33-bet. ISBN 9780892063024. 
  26. ↑ Manba xatosi: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named nadler
  27. ↑ 27,0 27,1 Marples, The Strange Case of Valerii Legasov, Radio Liberty, April 7, 1989
  28. ↑ „Самые интересные книги - Легасов В.А. - Об авариии на Чернобыльской АЭС“. lib.web-malina.com. Qaraldi: 2020-yil 20-oktyabr.
  29. ↑ Interview with Ales Adamovich
  30. ↑ Legasova, Margarita. Defenseless Victor: From the Recollections of Academician V. Legasov's Widow. Trud (1996-yil iyun).
  31. ↑ Tripathi, Namrata. „Scientist who exposed true extent of Chernobyl disaster killed himself a day after second anniversary (As the Deputy Director of Kurchatov Institute of Atomic Energy in Moscow, Valery Legasov received a distress call on 26 April 1986, asking him to head to Chernobyl. His life was never the same.)“. Media Entertainment Arts WorldWide (2019-yil 2-may).
  32. ↑ The Associated Press. „Chemist, investigator of Chernobyl nuclear accident dies at 51“. AP News Archive (1988-yil 30-aprel). — „[the official Soviet news agency] Tass said Legasov made a "significant contribution in the working out and realization of immediate measures aimed at liquidating the consequences of the accident."“. Qaraldi: 2014-yil 26-aprel.
  33. ↑ „Legasov suicide leaves unanswered questions“. Nuclear Engineering International (1988-yil iyul). 2020-yil 20-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 15-aprel. „Soviet nuclear industry sources have said that domestic problems played a role, but the timing, 27 April, exactly 2 years after the Chernobyl accident, is clearly of major significance. His death was first officially announced on 29 April, but without any mention of the cause. Subsequently its emerged that he had taken his own life.“.
  34. ↑ Marples, David (September 1993). "Chernobyl's Lengthening Shadow". The Bulletin of the Atomic Scientists 49 (7): 40. doi:10.1080/00963402.1993.11456385. https://books.google.com/books?id=pQwAAAAAMBAJ&pg=PA40. 
  35. ↑ Manba xatosi: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named chemistryandlife
  36. ↑ 36,0 36,1 International Nuclear Safety Advisory Group, INSAG-7 The Chernobyl Accident: Updating of INSAG-1, 1992, pages 22-25
  37. ↑ Science and Engineering of Hydrogen-Based Energy Technologies, 2018-11-12. ISBN 9780128142523. 
  38. ↑ „A bust of Hero of Russia Valery Alekseevich Legasov will be installed in Tula“ (ru). MySlo (2016-yil 23-mart). Qaraldi: 2021-yil 25-iyun.

Andoza:Chernobyl disaster 

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Valeriy_Legasov&oldid=5231621" dan olindi